ο ΕΡΑΝΙΣΤΉΣ ΕΤΟΣ Μ'-MA' (Ανάτυπο) ΤΟΜΟΣ24/2003 ΜΑΧΗ ΠΑΤΖΗ-ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΤΛΟΤ ΤΟ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ TOY «ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΟΥ ΤΟΥ ΔΑΙΊΟΝΤΕ» ΚΑΙ Η ΛΥΣΗ ΕΝΟΣ ΑΙΝΙΓΜΑΤΟΣ Το χφ Κυριαζή 4 της Γενναδείου ΑΘΗΝΑ 2003
ΤΟ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ TOY «ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΟΥ TOY ΔΑΠΟΝΤΕ» ΚΑΙ Η ΛΥΣΗ ΕΝΟΣ ΑΙΝΙΓΜΑΤΟΣ Το χφ Κυριαζή 4 της Γενναδείου Ι ΣΤΑ ΤΕΛΗ TOT 19ου ΑΙΩΝΑ έγιναν ευρύτερα γνωστά δύο έργα τοΰ Κωνσταντίνου Δαπόντε, ό «Χρονογράφος» και ot «Δακικαι Εφημερίδες», δταν ό Κων. Σάθας δημοσίευσε το 1872 το πρώτο 1 και ό Emile Legrand οκτώ χρόνια αργότερα το δεύτερο. 2 Και οι δύο είχαν χρησιμοποιήσει το ίδιο χειρόγραφο, πού μάλιστα παρείχε εχέγγυα ιδανικής για έναν εκδότη πηγής, καθώς ήταν γραμμένο από τό χέρι του φερόμενου ως συγγραφέα, τοΰ Δαπόντε, με στρωτή γραφή χωρίς δυσκολίες στην ανάγνωση. Κανένα πρόβλημα λοιπόν για τους εκδότες: ή πηγή ήταν υπεράνω υποψίας και οι φιλολογικές τους ικανότητες δεδομένες. Ή πατρότητα ωστόσο του ((Χρονογράφου» αμφισβητήθηκε πρόσφατα, δταν εντοπίστηκε ενα άλλο χειρόγραφο, πού περιείχε το ϊδιο έργο, ενα χειρόγραφο γραμμένο άπό έναν άλλο γραφέα, έγκυρο και γνωστό για τήν ακρίβεια και τήν πιστότητα του, τον λόγιο συλλέκτη του 18ου αιώνα Νικόλαο Καρατζά. 3 Ή έρευνα πού προκλήθηκε κατέληξε στο συμπέρασμα δτι ό «Χρονογράφος» ή, σύμφωνα μέ τον τίτλο πού αναφέρεται στα χειρόγραφα, ή (('Ιστορία των συμβάντων επί της βασιλείας του σουλταν Μεχμέτη, έπιτροπεύοντος του Κιπρουλή γέροντος Μεχμέτ πασά, μέχρι της βασιλείας του σουλταν Άχμέτη, υιού του αύτου σουλταν Μεχμέτη, έπιτροπεύοντος τηνικαΰτα του Δαματ Χασάν πασά» δεν ανήκει στον Κωνσταντίνο Δαπόν- 1. Κων. Σάθας, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τ. 3, Βενετία 1872, σ. 1-70. 2. É. Legrand, ΔακικαΙ Εφημερίδες, Éphémérides Daces, τ. 1-3, Παρίσι 1880-1888. 3. Πρόκειται για το χειρόγραφο πού απόκειται σήμερα στο Σπουδαστήριο Ιστορίας Νεοτέρων Χρόνων του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και προέρχεται άπό τη βιβλιοθήκη Εύλόγιου Κουρίλα, Οπου έφερε τον άρ. 5 της μικρής συλλογής χειρογράφων πού διέθετε* βλ. περισσότερα για τήν τύχη τής βιβλιοθήκης Κουρίλα στή μελέτη Δ. Γ. Άποστολόπουλος-Π. Δ. Μιχαηλάρης-Μάχη Παίζη, (('Ένα περιώνυμο νομικό χειρόγραφο πού έλάνθανε: το "χειρόγραφον Γ, του Γερασίμου Αργολίδος". Ένας άγνωστος κώδικας του Νικολάου Καρατζά», Ελληνικά 45 (1995), 86-88.
86 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 24 (2003) τε άλλα στον Δημήτριο Ραμαδάνη, άγνωστο ως τή στιγμή της αποκάλυψης συγγραφέα, άφου ως τώρα δέν έχουμε εντοπίσει άλλες συγγραφικές επιδόσεις του. 4 Έμειναν ωστόσο κάποια ζητήματα πού δεν στάθηκε δυνατό να διευκρινιστούν, διότι το χειρόγραφο πού είχαν χρησιμοποιήσει και οι δύο εκδότες λάνθανε άπό τότε πού τελευταίος ό Emile Legrand εξέδωσε άπό αυτό το έργο τοΰ Δαπόντε «Δακικαι Εφημερίδες». 5 Το κεντρικό πρόβλημα πού ανέκυψε ήταν το γεγονός δτι τό κείμενο τοΰ «Χρονογράφου» πού δημοσίευσε ό Σάθας δεν ήταν ταυτόσημο με εκείνο πού παρέδιδε τό χειρόγραφο τοΰ Καρατζά* κάποιες διαφορές μάλιστα ήταν τόσο καίριες, ώστε στή μορφή πού εϊχε τό κείμενο πού δημοσίευσε ό Σάθας να διαφαίνεται ή απόπειρα πνευματικής ιδιοποίησης τοΰ έργου. 'Ένα τέτοιο σημείο ήταν, για παράδειγμα, ή παράλειψη τοΰ χρονικού στίγματος πού συσχέτιζε τό συγγραφέα της «Ιστορίας των συμβάντων» με τό σουλτάνο Μεχμέτ Δ': στο χειρόγραφο τοΰ Καρατζά, στο όποιο, δπως είπαμε, ώς συγγραφέας φέρεται ό Δημήτριος Ραμαδάνης, διαβάζουμε στην πρώτη κιόλας φράση: «Έν ταΐς ήμέραις μας έστάθη βασιλεύς των 'Οθωμανών ό σουλταν Μεχμέτη ς...»* στην έκδοση δμως τοΰ Σάθα παραλείπεται ή αρχή της φράσης και ή διατύπωση είναι «Ό σουλταν Μεχμέτης...». Ό Ραμαδάνης ήταν σύγχρονος τοΰ Μεχμετ είχε γεννηθεί μεταξύ τοΰ 1665 και τοΰ 1670 και ό Μεχμετ Δ' κατείχε τό θρόνο άπό τό 1648 ώς τό 1687 επομένως τό χρονολογικό'στίγμα ανταποκρινόταν στα πράγματα. Ό Κωνσταντίνος Δαπόντες δμως γεννήθηκε τό 1714, 27 ολόκληρα χρόνια μετά τήν εκθρόνιση τοΰ Όθωμανοΰ μονάρχη, οπότε αν ή διατύπωση ((έν ταΐς ήμέραις μας» παρέμενε, ακύρωνε τή δυνατότητα να θεωρηθεί έργο δικό του. Οι «ύποπτες» διαφορές πού εντοπίστηκαν ανάμεσα στά δύο κείμενα με οδήγησαν να υποστηρίξω πώς πρόδιδαν τήν πρόθεση τοΰ Δαπόντε να ιδιοποιηθεί αλλότριους κόπους. 6 Καθώς δμως δεν είχαμε τήν ίδια τήν πηγή, τό 4. Βλ. τή σχετική μελέτη μου «Δημήτριος Ραμαδάνης. Ένας ιστοριογράφος του 18ου αιώνα σε αφάνεια», Ό Έρανιστης20 (1995), 20-35. 5. Βλ. τή σημ. 2. 6. Στην Γ Επιστημονική Συνάντηση πού οργάνωσε στή μνήμη του "Αλκή 'Αγγέλου ό Τομέας Μεσαιωνικών και Νέων Ελληνικών του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ. τον Όκτώβριο τοΰ 2002, με τον τίτλο Τα άφθονα σχήματα του παρελθόντος. Ζητήσεις της πολιτισμικής Ιστορίας και της θεωρίας της Λογοτεχνίας, είχα συγκεντρώσει και παρουσίασα, χωρίς να έχω εντοπίσει ακόμα, τότε, τό χειρόγραφο, όλα τα σημεία του κειμένου πού πρόδιδαν τήν πρόθεση αυτή του Δαπόντε. Ή άνα-
Μάχη Παίζη-Αποστολοπούλου, ΤΟ ΧΦ ΤΟΥ ((ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΟΥ» 87 χειρόγραφο δηλαδή πού χρησιμοποιήθηκε για τήν έκδοση, υπήρχε και τό αμυδρό, έστω, ενδεχόμενο ό υπεύθυνος για τις αλλαγές στο κείμενο να ήταν ό Σάθας. Κατά συνέπεια, ό εντοπισμός και ή μελέτη τοΰ χειρογράφου πού χρησιμοποιήθηκε στην έκδοση ήταν εκ των ών ουκ άνευ, άφοΰ θα έλυνε τα ζητήματα πού είχαν τεθεί. II Ό Emile Legrand στην εισαγωγή των «Δακικών Εφημερίδων» είχε τήν πρόνοια να δώσει μια αρκετά λεπτομερή περιγραφή της χειρόγραφης πηγής άπό τήν όποια εξέδωσε τό κείμενο: μας πληροφορούσε δτι άνηκε στον Γεώργιο Μαυροκορδάτο και διαπίστωνε δτι ήταν γραμμένο άπό τό χέρι τοΰ ίδιου τοΰ Δαπόντε. Ήταν χειρόγραφο μικροΰ 4ου σχήματος, μέ 46 φύλλα στην αρχή χωρίς αρίθμηση και 608 αριθμημένες σελίδες. Στα 46 φύλλα υπήρχε πίνακας των περιεχομένων καί οι σελίδες 1-99 περιείχαν τήν «Ιστορία των συμβάντων»* τό όνομα τοΰ Δαπόντε δεν σημειωνόταν στον τίτλο τοΰ έργου, άλλα καί ό Legrand συνηγορούσε, μαζί με τον Σάθα, πώς ήταν πόνημα δικό του. Οι σελίδες 100-114 ήταν λευκές καί στις σ. 115-608 πού άκολουθοΰσαν περιέχονταν οι «Δακικαι Εφημερίδες». 7 Τό χειρόγραφο πού φυλάσσεται στή συλλογή τής Γενναδείου Βιβλιοθήκης στην 'Αθήνα καί φέρει τόν ταξινομικό αριθμό Κ[υριαζή] 4 έχει δλα τα κωδικολογικά χαρακτηριστικά πού μνημονεύει ό Legrand. Οι σημερινές διαστάσεις του, 205x 170 χιλ., είναι βέβαια μικρότερες άπό τό 4ο σχήμα* δμως είναι φανερό πώς μέ τή νεότερη στάχωση πού δέχτηκε τό χειρόγραφο τόν 20ό αιώνα οι διαστάσεις του μειώθηκαν άπό τό μαχαίρι τοΰ βιβλιοδέτη. Αυτό τό δεδομένο συνδυαζόμενο μέ τόν χαρακτηρισμό τοΰ Legrand, «format petit in 4», επιτρέπει να ξεπεράσουμε τή μικρή αυτή άναντιστοιχία, καθώς μάλιστα τά υπόλοιπα στοιχεία συνηγορούν απολύτως: 46 φύλλα πού περιέχουν πίνακα περιεχομένων, στις σ. 1-99 βρίσκουμε τήν (^Ιστορία των συμβάντων», οι σ. 100-114 είναι λευκές καί στις σ. 115-608 περιέχονται οι «Δακικαι Εφημερίδες». Έπί πλέον δλο είναι γραμμένο άπό τό χέρι τοΰ Καισάριου Δαπόντε. Είναι φανερό πώς πρόκειται για τό χειρόγραφο πού είχε αποτελέσει τήν πηγή για τις δύο εκδόσεις τοΰ 19ου αιώνα πού άναφέκοίνωση, με τον τίτλο (('Αναζητώντας τα δρια μιας πνευματικής ιδιοποίησης: θύμα ή θύτης ό Καισάριος Δαπόντες;», θα δημοσιευτεί στον τόμο των Πρακτικών τοΰ συνεδρίου πού ετοιμάζεται. 7. É. Legrand, Δακικαι Εφημερίδες..., τ. 1, σ. VIII IX.
88 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 24 (2003) ραμε, για εκείνο πού εϊχε παραχωρήσει ό κτήτοράς του Γεώργιος Μαυροκορδάτος στον Σάθα καί στον Legrand. Ill Πριν περάσουμε στή λύση των ζητημάτων πού είχαμε θέσει, ας παρακολουθήσουμε κάποιους κρίκους της ιστορίας τοΰ χειρογράφου πού εντοπίσαμε. Μια μαρτυρία τοΰ Χριστόφορου Φιλητά, πού δημοσιεύτηκε στην Πανδώρα τοΰ 1859, μας επιτρέπει νά γνωρίσουμε έναν παλαιότερο κάτοχο τοΰ χειρογράφου: πρόκειται για τόν νομισματολόγο Παΰλο Λάμπρο. Ό Χ. Φιλητάς περιγράφει κάποια χειρόγραφα πού μελέτησε καί σημειώνει πώς ελπίζει δτι «ό φιλόμουσος αυτών κάτοχος Κ[ύριος] Λάμπρος θέλει στήση τήν προσοχήν του εις εκείνα,... αν ποτέ συλλαβή τήν ίδέαν εκδόσεως μέρους αυτών». 8 'Ανάμεσα τους καί τό δηλούμενο ώς «ΧΕΙΡΟΓΡ. ΙΑ 7», πού ταυτίζεται μέ τό χειρόγραφο Κ 4 της Γενναδείου. Τό χειρόγραφο παρέμενε στα χέρια τοΰ Λάμπρου ώς τό 1871. Ό Σοφοκλής Οικονόμος, ό όποιος φαίνεται πώς πληροφορήθηκε για τό χειρόγραφο άπό τό δημοσίευμα τοΰ Φιλητά, ζήτησε άπό τόν κάτοχο του, τόν Παΰλο Λάμπρο, να τό μελετήσει. Τόν ενδιέφερε, διότι ετοίμαζε τή μελέτη του (('Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ό εξ απορρήτων», ή όποια θα δημοσιευτεί στην Πανδώρα τό 1871\, καί τό χειρόγραφο περιείχε βιογραφικά στοιχεία γιά τόν 'Αλέξανδρο. Ό Οικονόμος σημείωσε στό δημοσίευμα του πώς τά αποσπάσματα τά άντλησε «εκ της ανεκδότου "Ιστορίας των συμβάντων επί της βασιλείας τοΰ Σουλταν Μεχμέτη"... Ευρομεν δέ ταύτην προτεταγμένην προ των... Δακικών Εφημερίδων έν τφ χειρογράφω, δπερ ειδομεν πρώην παρά τω άγαθω ημών φίλω Π. Λάμπρω». 9 Κατά συνέπεια, τό χειρόγραφο βρισκόταν ώς τό 1871 στα χέρια τοΰ Λάμπρου. Ό Γεώργιος Μαυροκορδάτος εϊχε εντοπίσει πιθανότατα καί αυτός άπό τό δημοσίευμα τοΰ Φιλητά δτι ό Π. Λάμπρος διέθετε τό χειρόγραφο αυτό, καί τό 1866 διατύπωνε.τήν επιθυμία νά τό αποκτήσει. Σε μια επιστολή του άπό τή Βιέννη, μέ ημερομηνία 29 Μαρτίου 1866, προς τόν αδελφό του Νικόλαο γράφει: «Καί επειδή περί Δαπόντε ό λόγος, ποίαν σπουδαιότητα έχει τό χειρόγραφον τοΰ Λάμπρου; αξίζει τόν κόπον νά τό άγοράση τις;». 10 8. Πανδώρα^ (1859), 447. 9. Σοφοκλής Κ. Οικονόμος, «'Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ό εξ απορρήτων», Πανδώρα22 (1871), 314. 10. Νίκα Πολυχρονοπούλου-Κλαδά, Γεώργιος Άλεξ. Μαυροκορδάτος (1839-1902).
Μάχη Παίζη-Αποστολοπούλου, ΤΟ ΧΦ TOT «ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΟΥ» 89 Τό χειρόγραφο τον ενδιέφερε για δύο λόγους: ασφαλώς επειδή ήταν αυτόγραφο τοΰ Δαπόντε, άλλα κυρίως διότι περιείχε τις «Δακικές Εφημερίδες», έργο πού αναφερόταν στα χρόνια της ηγεμονίας τοΰ προγόνου του Κωνσταντίνου Μαυροκορδάτου. Θεωροΰσε όμως πώς ό Λάμπρος, διακεκριμένος νομισματολόγος άλλα καί ασχολούμενος μέ τό εμπόριο των βιβλίων, ήταν «αδιακρίτως ακριβός)). 11 Φαίνεται ωστόσο πώς τελικά ό Μαυροκορδάτος υπέκυψε στον πειρασμό καθώς άπό τή μελέτη τοΰ Σοφοκλή Οικονόμου πληροφορήθηκε δτι τό χειρόγραφο περιείχε στοιχεία καί για τόν πρόγονο του 'Αλέξανδρο καί έτσι τό χειρόγραφο πέρασε στή βιβλιοθήκη του. Αυτός ήταν άλλωστε πού θα τό παραχωρήσει στον Κωνσταντίνο Σάθα καί στον Emile Legrand. Άπό τή βιβλιοθήκη τοΰ Γεώργιου Μαυροκορδάτου φαίνεται πώς απέκτησε τό χειρόγραφο ό Δαμιανός Κυριαζής, για νά περιέλθει, μαζί μέ άλλα 31 ακόμα χειρόγραφα άπό τή συλλογή του, στή Γεννάδειο Βιβλιοθήκη. 12 IV Μέ γνωστή πλέον καί προσιτή τήν πηγή άπό τήν όποια προήλθε ή έκδοση τοΰ «Χρονογράφου», μπορούμε νά απαντήσουμε στα ερωτήματα πού είχαν ανακύψει άπό τήν έρευνα καί νά ελέγξουμε τις υποθέσεις πού είχαμε διατυπώσει τόσο για τήν πατρότητα, δσο καί για τήν αυτουργία της πνευματικής ιδιοποίησης τοΰ έργου. Διαπιστώνουμε λοιπόν πώς ό Σάθας εξέδωσε πιστά'τό κείμενο πού βρήκε αντιγραμμένο στο αυτόγραφο χειρόγραφο τοΰ Δαπόντε. Οι εικασίες πού είχαμε διατυπώσει για τήν «αθωότητα» τοΰ Σάθα επιβεβαιώνονται καί τώρα είμαστε βέβαιοι πώς δλες τις αλλαγές στο κείμενο τις επέφερε ό Δαπόντες. 'Όπως είχαμε υποθέσει, πρόθεση του δεν ήταν να αντιγράψει ένα έργο διορθώνοντας, σιωπηρά έστω καί κατά τις συνήθειες της εποχής, κά- Ό σχολιαστής, ο ιστοριοδίφης, 6 συλλέκτης. Μελέτη της αλληλογραφίας του, Αθήνα 1996, σ. 123. \\.Στοϊδιο,σΑ\Ί. 12. "Ενα άλλο μέρος τής συλλογής του Δαμιανού Κυριαζή πέρασε στο Μουσείο Μπενάκη: ανάμεσα στα χειρόγραφα αυτά υπάρχει καί ενα άλλο αυτόγραφο χειρόγραφο του Δαπόντε πού περιέχει τις «Δακικες Εφημερίδες» - για τό χειρόγραφο αυτό βλ. περισσότερα πιο κάτω, στην ενότητα V. Για τον Δαμιανό Κυριαζή (1890-1948) καί τή σχέση του με το Μουσείο Μπενάκη βλ. οσα δημοσιεύτηκαν στο έντυπο Τα Νέα των φίλων [του Μουσείου Μπενάκη], Όκτώβριος-Δεκέμβριος 1985, σ. 19 κ.έ.
90 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 24 (2003) ποια λεκτικά ή πραγματολογικά στοιχεία στα όποια ό συγγραφέας τοΰ έργου εΐχε, κατά τή γνώμη του, αστοχήσει. 'Όπως δείχνουν οι συγκεκριμένες επεμβάσεις του, πρόθεση του ήταν νά ιδιοποιηθεί τό κείμενο τοΰ Ραμαδάνη, αρχίζοντας άπό τό σημείο πού πρόδιδε δτι τό έργο είχε συνταχθεί σέ προγενέστερη εποχή. 'Όσο γιά τήν αλλαγή τοΰ τίτλου, για τό πώς ή «Ιστορία τών συμβάντων» έγινε ((Χρονογράφος», ή απάντηση υπάρχει στό ίδιο τό χειρόγραφο* τά ακόλουθα κωδικολογικά στοιχεία δίνουν τή λύση στό αίνιγμα. Ό Δαπόντες εγκαινίασε τό χειρόγραφο του μέ έναν εκτενή πίνακα περιεχομένων, ό όποιος αρχίζει στό φ. Ρ μέ τήν επιγραφή «Πί{ι}ναξ», δπου ψ &$Ξμφ Χφ Γενναδείου, Κυριαζή 4, φ. Ρ καταγράφονται τά περιεχόμενα καί τών δύο έργων πού περιέχονται στό χειρόγραφο. Κάποιος μεταγενέστερος χρήστης θέλησε νά διακρίνει τά περιεχόμενα τών δύο έργων* πλάι λοιπόν στή λέξη «Πίναξ» συμπλήρωσε «της Ιστορίας»., ενώ δταν άρχιζαν τά περιεχόμενα τοΰ δευτέρου έργου έγραψε στό επάνω μέρος τοΰ φ. VIP: ((Πίναξ τών δακικών εφημερίδων». *Ως εδώ Χφ Γενναδείου, Κυριαζή 4, φ. VIP
Μάχη Παιζη-Αποστολοπούλου, ΤΟ ΧΦ TOT «ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΟΥ» 91 καμία αναφορά στον δρο «Χρονογράφος». Μετά τους πίνακες, στή σ. 1, άρχιζε τό κείμενο τοΰ πρώτου έργου* ό τίτλος του, γραμμένος μέ τό χέρι τοΰ Δαπόντε: «'Ιστορία τών συμβάντων επί τής βασιλείας τοΰ σουλταν Μεχμέτη, έπιτροπεύοντος τοΰ Κιπρουλή γέροντος Μεχμετ πασά, μέχρι τής βασιλείας τοΰ σουλταν Άχμέτη, υίοΰ τοΰ αύτοΰ σουλταν Μεχμέτη, έπιτροπεύοντος τηνικαΰτα τοΰ Δαμάτ Χασάν πασά)) καί στή σ. 115 ό τίτλος τοΰ δεύτερου έργου: «Δακικαι εφημερίδες, ήτοι συμβεβηκότα τετραετούς μάχης Όθωμανορρώσσων, προς δε καί Άουστριακών, μέχρις έτους 1739, συλλεχθέντα άπό τε πρωτοτύπων γραμμάτων, καί αυτόπτων αυλικών τής ηγεμονίας Ούγγροβλαχίας, αύθεντεύοντος 'Ιωάννου Κωνσταντίνου Νικολάου βοεβόδα τοΰ Μαυροκορδάτου, παρά Κωνσταντίνου Δαπόντε, τοΰ εκ νήσου Σκοπέλου, δευτέρου γραμματικού τής αύτοΰ Ύψηλότητος, καί κονσούλου τών Ίγγλέζων». Ό μεταγενέστερος κάτοχος τοΰ χειρογράφου, εκείνος πού εΐχε θελήσει νά διακρίνει τους πίνακες περιεχομένων συμπληρώνοντας μέ τό χέρι του συνοπτικά τους τίτλους στους όποιους αντιστοιχούσε καθένας, εΐχε ακόμα μία πρωτοβουλία: θέλησε νά προσδιορίσει τά δύο έργα μέ μια επιγραφή ενδεικτική τοΰ περιεχομένου τους. 'Έγραψε λοιπόν στή σ. 1, ανάμεσα στό διακοσμητικό έπίτιτλο πού εΐχε σχεδιάσει ό Δαπόντες καί στον τίτλο τοΰ πρώτου έργου, τήν επιγραφή: «Χρονογράφος, έν ώ περιέχεται Ιστορία, καί δακικαι εφημερίδες». Κάποιος άλλος κάτοχος πρόσθεσε ένα λευκό φύλλο πριν άπό τή σ. 1 τό φύλλο πού έχει αριθμηθεί ώς φ. XLVI καί σημείωσε σε αυτό μέ κόκκινη μελάνη τήν επιγραφή ((Κωνσταντίνου Δαπόντε Χρονογράφος». Τό πρώτο λάθος εΐχε μόλις συντελεστεί: ή προσγραφή καί τών δύο έργων στον Δαπόντε. Θα ακολουθήσει δμως άπό τους μεταγενέστερους καί άλλο: ή λέξη «Χρονογράφος», πού εΐχε χρησιμοποιηθεί για νά δηλώσει τόν Χφ Γενναδείου, Κυριαζή 4, σ. 1
92 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 24 (2003) ιστορικό χαρακτήρα καί τών δύο έ ρ γ ω ν, θά αποδοθεί μόνο στό πρώτο, τήν «'Ιστορία τών συμβάντων», ή οποία θά συνδεθεί πλέον οριστικά μέ τό δνομα τοΰ Δαπόντε καί μέ τόν τίτλο ((Χρονογράφος». Κ ωνζτοαγ% vr A caro ν}% ί-ϊ Χφ Γενναδείου, Κυριαζή 4, φ. XLVP *Ας σημειώσουμε πάντως πώς ό πρώτος πού εΐδε τό χειρόγραφο τόν 19ο αιώνα καί μας έδωσε τις πρώτες πληροφορίες, ό Χριστόφορος Φιλητάς, ήταν προσεκτικός καί απέδωσε τήν «Ιστορία τών συμβάντων)) σε «άνώνυμον συγγραφέα», τόν οποίο διέκρινε άπό τόν «συγγραφέα τοΰ Δευτέρου μέρους [του χειρογράφου] Κωνσταντϊνον Δαπόντε)). 13 Δεν έδειξαν δμως τήν ίδια προσοχή καί οι επόμενοι μελετητές τοΰ χειρογράφου. Ό Σοφοκλής Οικονόμος ήταν ό πρώτος πού δημοσίευσε στό άρθρο του γιά τόν 'Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο τήν άποψη πώς ή (('Ιστορία τών συμβάντων» ήταν έργο τοΰ Δαπόντε. Περιγράφοντας τήν πηγή άπό τήν όποια άντλησε τις πληροφορίες του γιά τον Αλέξανδρο σημειώνει: «έκ τής ανεκδότου "'Ιστορίας τών συμβάντων επί τής βασιλείας τοΰ Σουλταν Μεχμέτη" κλπ. ήν συνέγραψεν ό μακαρίτης Δαπόντες. Ευρομεν δέ ταύτην προτεταγμένην πρό τών τούτου Δακικών 'Εφημερίδων έν τω χειρογράφω...». 14 'Αλλά καί ό Σάθας δεν έδωσε σημασία στην προσεκτική παρατήρηση τοΰ Φιλητά γιά τό δτι ό συγγραφέας τοΰ πρώτου έργου ήταν διαφορετικός άπό τόν δηλούμενο ρητά στις «Δακικές 'Εφημερίδες» Κωνσταντίνο Δαπόντε. 'Όσον άφορα τόν Legrand, Οχι μόνο προσυπέγραψε τό λάθος τών δύο Έλλή- 13. Παν ώρ*9 (1858), 446. 14. Πανδώρα 22 (W1), SU,
Μάχη Παίζη-Αποστολοπούλου, ΤΟ ΧΦ TOT «ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΟΥ» 93 νων συναδέλφων του, άλλα διέκρινε καί φιλολογικού τύπου ενδείξεις πού επικύρωναν τήν απόδοση τής «'Ιστορίας τών συμβάντων» στον Δαπόντε. Συμπέρασμα: ή πρόθεση τοΰ Δαπόντε νά ιδιοποιηθεί τό έργο τοΰ Δημητρίου Ραμαδάνη δέν εκδηλώθηκε άπό τόν ίδιον ποτέ ρητά* δέν συμπεριέλαβε τό έργο στον κατάλογο τών συγγραφών του, τήν «Είδησιν» δπως τόν ονόμασε, μολονότι τόν ενημέρωνε σχολαστικά, 15 ούτε σημείωσε σέ κάποιο σημείο τοΰ έργου τό Ονομα του, πράγμα πού έκανε στην προμετωπίδα τών «Δακικών Εφημερίδων)). 'Όμως τις απαιτούμενες προσαρμογές τοΰ κειμένου τις έκανε* αυτό σημαίνει πώς ή πρόθεση υπήρχε καί μπόρεσε νά στεριώσει στό έδαφος τής απροσεξίας τών μεταγενεστέρων καί νά ολοκληρωθεί μέ τρόπο πανηγυρικό, καθώς μελετητές άλλα καί ό εκδότης τής «'Ιστορίας τών συμβάντων)) τοΰ πρόσθεσαν έναν ακόμα τίτλο στην ούτως ή άλλως πλουσιώτατη συγγραφική του δράση. V Στό σημείο αυτό ας επανέλθουμε στό έργο «Δακικαι Εφημερίδες», στό όποιο σημείωσε ό ίδιος ό Δαπόντες ρητά τό ονομά του. Ό έκδοτης τοΰ κειμένου αύτοΰ É. Legrand εΐχε υπόψη του, δπως είπαμε, καί ενα δεύτερο χειρόγραφο, αυτόγραφο καί αυτό τοΰ Δαπόντε, πού περιείχε τό ίδιο έργο. Εΐχε περιέλθει στή βιβλιοθήκη τοΰ μεγάλου λογοθέτη τοΰ Πατριαρχείου Σταυράκη Άριστάρχη, ό όποιος τοΰ τό παραχώρησε νά τό μελετήσει, δταν πλέον εΐχε ολοκληρωθεί ή εκτύπωση τοΰ κειμένου τών (('Εφημερίδων» μέ βάση τό χειρόγραφο Μαυροκορδάτου. 16 Ό Legrand ωστόσο συνέκρινε τά δύο χειρόγραφα υποστήριξε μάλιστα πώς τό χειρόγραφο τοΰ Άριστάρχη ήταν τό «πρόχειρο» τής τελικής μορφής πού περιέχεται στό χειρόγραφο Μαυροκορδάτου καί στην Εισαγωγή τών «Δακικών Εφημερίδων» δημοσίευσε τήν περιγραφή τοΰ χειρογράφου Άριστάρχη καί σχόλια άπό τήν άντιβολή τών κειμένων πού παρέδιδαν τά δύο χειρόγραφα. 17 Καί αύτοΰ δμως τοΰ χειρογράφου δέν γνωρίζαμε τήν τύχη. Ή περιγραφή ωστόσο πού είχε δώσει ό Legrand διευκόλυνε καί σέ αυτή τήν περίπτωση τόν εντοπισμό καί τήν ταύτιση. Πρόκειται γιά χειρόγραφο πού πέρασε καί αυτό στα χέρια τοΰ Δαμιανού Κυριαζή καί πού σήμερα απόκειται στή Βιβλιοθήκη τοΰ Μουσείου 15. Περισσότερα γιά τον κατάλογο αυτό τών έργων του καί τή χειρόγραφη παράδοση του βλ. στή μελέτη μου ((Δημήτριος Ραμαδάνης...», ο.π, σ. 32-33. 16. É. Legrand, Δακικαι Εφημερίδες..., τ. 1, σ. Χ. 17. Τις διαφορές πού εντόπισε ανάμεσα στα δύο χειρόγραφα τις παρέθεσε αναλυτικά στον Πρόλογο του, Δακικαι Εφημερίδες..., τ. 1, Παρίσι 1880, σ. ΧΙΙ-ΧΧΙΧ.
94 Ο ΕΡΑΝΙΣΤΗΣ, 24 (2003) Μπενάκη, μέ τόν αριθμό 1 στή ((συλλογή Δαμιανού Κυριαζή». 18 Τό χειρόγραφο είναι χαρτώο, τοΰ 18ου αιώνα, διαστάσεων 209 x 154 χιλ. καί αποτελείται άπό φ. V+σ. 54+φ. 2 λευκά+σ. 8+σ. 392+φ. 16 χ. ά.+σ. 600+φ. II. Τό χειρόγραφο έχει διαφορετική δομή άπό εκείνο τοΰ Γεωργίου Μαυροκορδάτου. Τό πρώτο μέρος του περιέχει δύο έργα πού αναφέρονται στον Κωνσταντίνο Μαυροκορδάτο: πρόκειται γιά μια βιογραφία τοΰ ηγεμόνα άδηλου συγγραφέα, πού δμως δεν εΐναι άλλος, δπως υποστηρίζει ό Legrand, άπό τόν Κωνσταντίνο Δαπόντε. 19 Ακολουθούν δύο λευκά φύλλα καί στις σ. 1-6 ένα έμμετρο εγκώμιο τοΰ Δράκου Σούτζου πάλι γιά τόν Κωνσταντίνο Μαυροκορδάτο. 20 Στό δεύτερο μέρος περιέχονται οι «Δακικαι Εφημερίδες»: τό κείμενο τους εκτείνεται άπό τή σ. 8 ώς τή σ. 391, παρεμβάλλονται 16 φύλλα χωρίς αρίθμηση, πού περιέχουν τόν πίνακα τών γεγονότων τοΰ έτους 1739 ( ; αψλθ'), καί τό έργο ολοκληρώνεται στή σ. 599. Άς σημειώσουμε εδώ δύο παρατηρήσεις πού προκάλεσε ή αυτοψία τοΰ χειρογράφου αύτοΰ. Ή πρώτη: πριν άπό τόν Σταυράκη Άριστάρχη τό χειρόγραφο πέρασε άπό τή βιβλιοθήκη τοΰ Νικολάου Καρατζά. Τό γεγονός δτι τό εγκώμιο τοΰ Δράκου Σούτζου καί τρεις συμπληρώσεις, στό τελευταίο φύλλο τοΰ πίνακα περιεχομένων πού παρεμβάλλεται ανάμεσα στό κείμενο τών «Δακικών Εφημερίδων)), εΐναι γραμμένα άπό τό χέρι του μας επιτρέπει νά τό υποστηρίξουμε μέ βεβαιότητα. Ή δεύτερη, συνακόλουθη τής πρώτης: ό λόγιος αυτός Κωνσταντινουπολίτης φαίνεται πώς διέθετε στή βιβλιοθήκη του αυτόγραφα χειρόγραφα τοΰ Δαπόντε, δπως καί σέ άλλη περίπτωση είχαμε διαπιστώσει. 21 ΜΑΧΗ ΠΑΤΖΗ-ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΥ 18. Ό Δαμιανός Κυριαζής έκτος άπό τα χειρόγραφα πού δώρησε στή Γεννάδειο δώρησε το 1953 δεκαοκτώ χειρόγραφα στο Μουσείο Μπενάκη. 19. Ε. Legrand, Δακικαι Εφημερίδες..., τ. 1, σ. XXIX. Τό κείμενο τό δημοσιεύει στις σ. τλε'-τνβ' με τον τίτλο ((Σημειώσεις είς τόν βίον Κωνσταντίνου Μαυροκορδάτου». 20. Και αυτό το κείμενο το δημοσιεύει ό Ε. Legrand, Δακικαι 'Εφημερίδες..., τ. 1, σ. υμγ'-υμζ'. 21. 'Επρόκειτο για το χειρόγραφο Paris. SuppL Gr. 1375, αυτόγραφο του Δαπόντε, πού σώζει το έργο «Έξήγησις τής θείας λειτουργίας άνέλλειπής, καί λεπτομερής, συλλεχθεΐσα καί στιχουργηθεισα παρά Κωνσταντίνου Δαπόντε του μετονομασθέντος Καισαρίου)>" βλ. Μάχη Παίζη-'Αποστολοπούλου, ((Ή βιβλιοθήκη του Νικολάου Καρατζά καί οι περιπέτειες του χειρογράφου Paris. Suppi. Gr. 1375», Ελληνικά 49 (1999), 68-69.