Κεφάλαιο 9 Η γενετική των βακτηρίων 1
2
ΕΙΚΟΝΑ 9.1 Βακτηριακές αποικίες που αναπτύσσονται στην επιφάνεια ενός θρεπτικού μέσου σε τρυβλίο Petri. Αποικία = πολλά βακτηριακά κύτταρα, κλώνος κυττάρων Όλα τα κύτταρα, δηλ τα βακτήρια μιας αποικίας είναι γενετικά πανομοιότυπα επειδή προέρχονται από ένα πρόγονο βακτηριακό κύτταρο 3
Τα βακτήρια είναι μονοκύτταροι οργανισμοί Περιέχουν ένα χρωμόσωμα, που είναι συνήθως δίκλωνο κυκλικό DNA Συχνά φέρουν εξωχρωμοσωμικό γενετικό υλικό γνωστό ως πλασμίδιο Το πλασμίδιο αντιγράφεται αυτόνομα και ξεχωρίζει από το κύριο βακτηριακό χρωμόσωμα Συνεπώς το βακτηριακό γένωμα = βακτηριακό χρωμόσωμα + πλασμίδια 4
Τα περισσότερα βακτηριακά χρωμοσώματα είναι κυκλικά. Το μήκος του DNA στο Ε. coli είναι 1 mm, περίπου 500 φορές το μήκος του ίδιου του βακτηρίου Πως είναι δυνατόν να πακετάρουν τα κύτταρα ένα τόσο μεγάλο σε μέγεθος μόριο σε ένα μικρό χώρο? Με υπερελίκωση του DNA (supercoiling) 5
Το βακτηριακό γένωμα είναι: Δίκλωνο Κυκλικό μόριο DNA Βρίσκεται στο κυτόπλασμα του βακτηριακού κυτάρου Είναι υπερ-ελικωμένο Τα περισσότερα βακτήρια έχουν ένα χρωμόσωμα Υπάρχουν όμως και βακτήρια που περιέχουν 2 χρωμοσώματα
Πολλαπλασιασμός βακτηριακού γενώματος Διαίρεση βακτηρίου
Ελάχιστο θρεπτικό μέσο (minimal medium) περιέχει τα ελάχιστα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά για την ανάπτυξη του άγριου τύπου Αυξότροφα στελέχη= αδυνατούν να συνθέσουν τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά άρα χρειάζονται θρεπτικά συμπληρώματα για την ανάπτυξή τους είναι στελέχη που φέρουν μεταλλαγές στο γένωμά τους Πρωτότροφα στελέχη= συνθέτουν όλα τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά άρα μπορούν να αναπτυχθούν σε οποιοδήποτε θρεπτικό μέσο είναι συνήθως τα στελέχη αγρίου τύπου 8
Γενετικός ανασυνδυασμός Ο γενετικός ανασυνδυασμός αποτελεί το κύριο αίτιο γενετικών αλλαγών, καθώς τμήματα DNA ή ακόμα κα ολόκληρα γονίδια μπορούν να μεταφερθούν μεταξύ των μικροοργανισμών. Αποτέλεσμα του γενετικού ανασυνδυασμού είναι η παρουσία απογόνων (στελεχών) με διαφορετικά χαρακτηριστικά από αυτά των προγόνων (βακτήρια που έχουν ανταλλάξει γενετικό υλικό), καθώς φέρουν ένα συνδυασμό χαρακτηριστικών. Ο ανασυνδυασμός αυτός που παρατηρείται στους μικροοργανισμούς είναι διαφορετικός από τον φυλετικό ανασυνδυασμό που λαμβάνει χώρα στους ανώτερους ευκαρυωτικούς οργανισμούς και συμβαίνει ακανόνιστα Γενικά ανασυνδυασμός καλείται η διαδικασία κατά την οποία ένα ή περισσότερα μόρια νουκλεϊκών οξέων αναδιοργανώνονται ή συνδυάζονται για να παράγουν μια νέα αλληλουχία (συμβαίνει στη μείωση στους ευκαρυώτες ανάμεσα σε ομόλογα χρωμοσώματα) 9
Bακτήρια Escherichia coli Bacillus subtilis έχουν κυλινδρικό σχήμα 10
Βακτηριακοί μηχανισμoί γενετικού ανασυνδυασμού Σύζευξη (Conjugation) Μετασχηματισμός (Transformation) Μεταγωγή (Transduction) Σε κάθε περίπτωση ισχύουν τα εξής: 1. Η μεταφορά DNA γίνεται προς μια κατεύθυνση 2. Δεν σχηματίζεται πλήρες διπλοειδές στάδιο (αντίθετα με τους ευκαρυώτες) 11
Σύζευξη Μονόδρομη μεταφορά γενετικού υλικού μέσω άμεσης κυτταρικής επαφής Η κυτταρική επαφή εφικτή με το ινίδιο γονιμότητας (sex pilus) Η δημιουργία ινιδίου γονιμότητας οφείλεται σε πλασμίδιο, γνωστό ως παράγοντας F Μεταξύ κυττάρου δότη F + και κυττάρου δέκτη F - 12
13
Ινίδιο γονιμότητας 14
Σύζευξη Η επαφή δύο βακτηριακών κυττάρων μέσω ινιδίων γονιμότητας επιτρέπει την μεταφορά γενετικού υλικού από το κύτταρο δότη στο κύτταρο δέκτη και καλείται βακτηριακή σύζευξη (conjugation). Ανακαλύφθηκε το 1946 από τους Tatum και Lederberg όπου με πειράματα σε E. coli έδειξαν ότι γενετικός ανασυνδυασμός μπορεί να επέλθει μετά από επαφή δύο κυττάρων. 15
Σύζευξη Σημαντικό ρόλο για την μεταφορά των γενετικών πληροφοριών κατά την σύζευξη παίζει η παρουσία πλασμιδίων Πλασμίδια είναι εξωχρωμοσωματικά μικρά κυκλικά μόρια που βρίσκονται στο κυτταρόπλασμα. Τα πλασμίδια αντιγράφονται ανεξάρτητα από το γονιδίωμα του βακτηρίου και δεν φέρουν γονίδια που είναι σημαντικά για την ανάπτυξη του κυττάρου. Προσδίδουν όμως στον μικροοργανισμό πλεονεκτήματα σε ορισμένες συνθήκες (π.χ. σύνθεση θρεπτικών συστατικών, αντιβιοτικά, κά) και άρα πλεονέκτημα ανάπτυξης σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα. 16
ΕΙΚΟΝΑ 9.2 Το πείραμα των Lederberg και Tatum που δείχνει ότι συμβαίνει φυλετικός ανασυνδυασμός μεταξύ κυττάρων E. coli. Μετά την ανάμειξη κυττάρων των στελεχών Α και Β και επίστρωσή τους σε τρυβλίο με ελάχιστο θρεπτικό μέσο, αναπτύσσονται μερικές αποικίες, υποδηλώνοντας ότι τα αντίστοιχα κύτταρα μπορούν πλέον να συνθέτουν τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά. Οι αποικίες αυτές αποτελούν ανασυνδυασμένα βακτήρια τα οποία δημιουργήθηκαν από την ανταλλαγή γενετικού υλικού μεταξύ των αρχικών στελεχών. 17
Αυξότροφα στελέχη= αδυνατούν να συνθέσουν τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά άρα χρειάζονται θρεπτικά συμπληρώματα για την ανάπτυξή τους είναι στελέχη που φέρουν μεταλλαγές στο γένωμά τους Πρωτότροφα στελέχη= συνθέτουν όλα τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά άρα μπορούν να αναπτυχθούν σε οποιοδήποτε θρεπτικό μέσο είναι συνήθως τα στελέχη αγρίου τύπου 18
ΕΙΚΟΝΑ 9.3 Το πείραμα του Davis στον υοειδή σωλήνα που αποδεικνύει ότι η φυσική επαφή μεταξύ των δύο βακτηριακών στελεχών στο πείραμα των Lederberg και Tatum είναι απαραίτητη προκειμένου να συμβεί η γενετική ανταλλαγή. 19
ΕΙΚΟΝΑ 9.4 Ηλεκτρονιομικρογραφία της σύζευξης μεταξύ ενός δότη F+ και ενός δέκτη F του βακτηρίου E. coli. 20
Σύζευξη Παρ όλο που η σύζευξη είναι μηχανισμός μεταφοράς πλασμιδιακού DNA, μερικές φορές χρησιμοποιείται και για την μεταφορά γονιδιωματικού DNA μόνο στην περίπτωση που το πλασμίδιο έχει ενσωματωθεί στο γονιδίωματικό DNA του βακτηρίου Τέτοια πλασμίδια καλούνται επισώματα Τα σημαντικότερα πλασμίδια τα οποία μεταφέρονται με σύζευξη είναι γνωστά ως παράγοντες R (resistance factors) που κωδικοποιούν για ανθεκτικότητα σε διάφορα αντιβιοτικά 21
Μεταφορά γενετικού υλικού κατά τη διάρκεια της σύζευ- ξης στο βακτήριο E. coli. 1. Μεταφορά του παράγοντα F από το κύτταρο-δότη στο κύτταρο-δέκτη κατά τη διάρκεια του ζευγαρώματος F+ F. 2. Δημιουργία του στελέχους Hfr μετά από ενσωμάτωση του παράγοντα F και μεταφορά βακτηριακών γονιδίων από το κύτταρο-δότη στο κύτταρο-δέκτη κατά τη διάρκεια του ζευγαρώματος Hfr F. igenetics 22
Δημιουργία ενός παράγοντα F. 1. Περιοχή βακτηριακού χρωμοσώματος στην οποία έχει ενσωματωθεί ο παράγοντας F. 2. Ο παράγοντας F σχηματίζει ανακριβή βρόχο περιλαμβάνοντας εκτός του πλασμιδιακού γενετικού υλικού και ένα τμήμα του βακτηριακού χρωμοσώματος που περιέχει τα γονίδια lac. igenetics 3. Εκτομή κατά την οποία ένας μονός διασκελισμός μεταξύ του τμήματος DNA που έχει σχηματίσει το βρόχο και του υπόλοιπου βακτηριακού χρωμοσώματος έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός παράγοντα F, που αποκαλείται F (lac). 23
Πείραμα διακοπτόμενου ζευγαρώματος στη διασταύρωση HfrH thr+ leu+ azir tonr lac+ gal+ strs F thr leu azis tons lac gal strr. Απεικονίζεται η προοδευτική μεταφορά γονιδίων του δότη σε συνάρτηση με το χρόνο. Τα ανασυνδυασμένα κύτταρα δημιουργούνται από την ανταλλαγή ενός τμήματος DNA του δότη με το ομόλογο τμήμα του δέκτη ως αποτέλεσμα ενός διπλού διασκελισμού. (α) Σε διάφορους χρόνους μετά την έναρξη του ζευγαρώματος, τα συζευκτικά ζεύγη αποχωρίζονται και τα διασυζευγμένα κύτταρα επιστρώνονται σε επιλεκτικά θρεπτικά μέσα με άγαρ, ώστε να προσδιοριστεί ποια γονίδια έχουν μεταφερθεί από το στέλεχος Hfr στο F. 24
ΕΙΚΟΝΑ 9.7 Πείραμα διακοπτόμενου ζευγαρώματος στη διασταύρωση HfrH thr+ leu+ azir tonr lac+ gal+ strs F thr leu azis tons lac gal strr. Απεικονίζεται η προοδευτική μεταφορά γονιδίων του δότη σε συνάρτηση με το χρόνο. Τα ανασυνδυασμένα κύτταρα δημιουργούνται από την ανταλλαγή ενός τμήματος DNA του δότη με το ομόλογο τμήμα του δέκτη ως αποτέλεσμα ενός διπλού διασκελισμού. (β) Το διάγραμμα παρουσιάζει τη συχνότητα (ποσοστό) των γενετικών δεικτών του Hfr στα ανασυνδυασμένα κύτταρα thr+, leu+ και το χρόνο εμφάνισής τους στο δέκτη. (γ) Γενετικός χάρτης των γονιδίων. Οι θέσεις των δεικτών αντιπροσωπεύουν το χρόνο που απαιτήθηκε για την εισαγωγή των γονιδίων στο δέκτη κατά τη διάρκεια του πειράματος. 25
ΕΙΚΟΝΑ 9.8 Πειράματα διακοπτόμενου ζευγαρώματος με μια ποικιλία στελεχών Hfr, που δείχνουν ότι ο χάρτης σύνδεσης της E. coli είναι κυκλικός. (α) Σειρές μεταφοράς γονιδίων για τα στελέχη Hfr H, 1, 2 και 3. (β) Στοίχιση της μεταφοράς γονιδίων για τα στελέχη Hfr. (γ) Κυκλικός χάρτης του χρωμοσώματος της E. coli ο οποίος προκύπτει από τα δεδομένα της μεταφοράς γονιδίων των Hfr. Ο χάρτης αποτελεί μια σύνθεση που παρουσιάζει διάφορες θέσεις ενσωματωμένων παραγόντων F. Ένα δεδομένο στέλεχος Hfr διαθέτει μόνο έναν ενσωματωμένο παράγοντα F. 26
Μετασχηματισμός (transformation) Ανακαλύφθηκε το 1928 από τον Griffith όταν παρατήρησε οτι στο S. pneumoniae ότι αδρανοποιημένα παθογόνα στελέχη του βακτηρίου όταν αναμιχθούν με μη-παθογόνα στελέχη του ίδιου οργανισμού μεταφέρουν την «μεταμορφωτική αρχή» (DNA) στα μη-παθογόνα στελέχη με αποτέλεσμα το θάνατο των πειραματόζωων (Κεφ. 10). Κατά τον μετασχηματισμό το κύτταρο δέκτης παίρνει το γενετικό υλικό από το κύτταρο δότη ή ένα τμήμα DNA που βρίσκεται στο περιβάλλον του μόνο αν είναι επιδεκτικό (competent). Μόνο ορισμένα στελέχη οργανισμών είναι επιδεκτικά και αυτό εξαρτάται από ειδικές πρωτεΐνες της μεμβράνης, αυτολυσίνες του κυτταρικού τοιχώματος και διάφορες νουκλεάσες Ανάλογα με τον τύπο του επιδεκτικού βακτηρίου εξαρτάται τόσο το ποσό όσο και ο τύπος DNA θα μεταφερθεί. Ο μετασχηματισμός παίζει τεράστιο ρόλο στην μεταφορά γονιδίων τόσο στη φύση όσο και σε εργαστηριακές συνθήκες όπου αποτελεί καθημερινό εργαλείο σε πειράματα Μοριακής Βιολογίας 27
Μετασχηματισμός στο βακτήριο Bacillus subtilis. (α) Το γραμμικό δίκλωνο βακτηριακό τμήμα DNA-δότης φέρει το άλληλόμορφο a+ και το βακτήριο-δέκτης φέρει το αλληλόμορφο a. (β) Μια αλυσίδα DNA-δότης εισέρχεται στο δέκτη. (γ) Η μονή γραμμική αλυσίδα του DNA ζευγαρώνει με την ομόλογη περιοχή του χρωμοσώματος του δέκτη, σχηματίζοντας μια τρίκλωνη δομή. (δ) Ένας διπλός διασκελισμός δημιουργεί ένα ανασυνδυασμένο χρωμόσωμα a+/a του δέκτη και ένα γραμμικό τμήμα DNA. Το γραμμικό τμήμα αποικοδομείται, και μετά την αντιγραφή οι μισοί απόγονοι είναι μετασχηματισμένοι (a+) και οι άλλοι μισοί είναι μη μετασχηματισμένοι (a). 28
ΕΙΚΟΝΑ 9.10 Περιγραφή του προσδιορισμού της διάταξης γονιδίων μέσω του συμμετασχηματισμού. 29
Μεταγωγή Kατά την μεταγωγή (transduction) ένα τμήμα του γενετικού υλικού του δότη μεταβιβάζεται στο βακτήριο δέκτη μέσω ενός βακτηριοφάγου Ανακαλύφθηκε το 1952 από τους Zinder και Lederberg όταν προσπαθούσαν να προσδιορίσουν ανασυνδυασμό μεταξύ δύο στελεχών του βακτηρίου Salmonella. Παρατήρησαν ότι τα κύτταρα του ενός στελέχους της Salmonella ελευθερώνουν σωματίδια ενός ήπιου βακτηριοφάγου που μολύνουν τα κύτταρα του άλλου στελέχους. Πολλά από τα κύτταρα δέκτες παρά την μόλυνση παρατηρήθηκε ότι επιβίωναν και μάλιστα μερικά είχαν δεχθεί εκτός από το γονιδίωμα του βακτηριοφάγου και γενετικό υλικό από το κύτταρο δέκτη που είχε μολύνει αρχικά ο φάγος. Ο φάγος αυτός γνωστός γνωστός ως Ρ22 μετάγει κάθε περιοχή του γονιδιώματος του βακτηρίου Salmonella με τον ίδιο βαθμό Το φαινόμενο της μεταγωγής παρατηρείται και σε στελέχη του βακτηρίου E. coli με την βοήθεια ήπιων βακτηριοφάγων όπως ο φάγος λ 30
ΕΙΚΟΝΑ 9.11 Ηλεκτρονιομικρογραφίες και σχηματικά διαγράμματα (α) του βακτηριοφάγου T2 και (β) του βακτηριοφάγου λ. α) β) 31
ΕΙΚΟΝΑ 9.13 Πλάκες του βακτηριοφάγου T2 της E. coli. 32
33
Βιολογικός κύκλος του μολυσματικού φάγου T2. 34
Βιολογικός κύκλος του ήπιου φάγου λ. Όταν ο ήπιος φάγος μολύνει ένα κύτταρο, ο φάγος μπορεί να εισέλθει στο λυτικό ή στο λυσιγονικό κύκλο. 35
Μεταγωγή Γενικευμένη μεταγωγή είναι εκείνη κατά την οποία μεταφέρεται γενετικό υλικό από οποιαδήποτε περιοχή του γονιδιώματος του δότη άσχετα από την θέση ενσωμάτωσης του γονιδιώματος του φάγου στο βακτηριακό γονιδίωμα. Το μέγεθος του DNA που μεταφέρεται κατά την γενικευμένη μεταγωγή αποτελείται από 10% από το γενετικό υλικό του φάγου μεταγωγέα και 90% από το DNA του ξενιστή. 36
ΕΙΚΟΝΑ 9.15 Γενικευμένη μεταγωγή μεταξύ στελεχών της E. coli. 37
Μεταγωγή Η μεταγωγή διακρίνεται σε περιορισμένη και γενικευμένη Εξειδικευμένη ή περιορισμένη μεταγωγή είναι εκείνη όπου γίνεται μεταφορά γενετικού υλικού που βρίσκεται δίπλα από την περιοχή που έχει εισχωρήσει το γονιδίωμα του φάγου (στο βακτηριακό γονιδίωμα). Συνήθως το μέγεθος του DNA που μεταφέρεται κατά την εξειδικευμένη μεταγωγή δεν υπερβαίνει το μέγεθος του γενετικού υλικού του φάγου 38
Εξειδικευμένη μεταγωγή μέσω του βακτηριοφάγου λ Δημιουργία ενός λυσιγόνου βακτηριακού στελέχους μέσω διασκελισμού στην περιοχή ομολογίας μεταξύ του κυκλικού βακτηριακού χρωμοσώματος. 39
Εξειδικευμένη μεταγωγή μέσω του βακτηριοφάγου λ 40
ΕΙΚΟΝΑ 9.17 Οι αρχές με τις οποίες επιτελείται μια γενετική διασταύρωση με βακτηριοφάγους. (α) Βακτήρια του στελέχους B της E. coli μολύνονται ταυτόχρονα με τους δύο γονικούς βακτηριοφάγους h+ r και h r+. (β) Αντιγραφή και των δύο γονικών χρωμοσωμάτων. (γ) Πραγματοποιείται ζευγάρωμα κάποιων χρωμοσωμάτων από κάθε γονικό τύπο και συμβαίνει διασκελισμός μεταξύ των δύο γενετικών τόπων, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ανασυνδυασμένων φάγων h+ r+ και h r. (δ) Όταν τα βακτήρια λύονται, οι απόγονοι φάγοι συναρμολογούνται και απελευθερώνονται στο θρεπτικό μέσο. Μεταξύ των απογόνων εντοπίζονται τόσο οι γονικοί όσο και οι ανασυνδυασμενοι φάγοι. 41
ΕΙΚΟΝΑ 9.18 Πλάκες που δημιουργούνται από τους απογόνους της διασταύρωσης των στελεχών T2 h r+ h+ r. Διακρίνονται τέσσερις φαινότυποι πλακών που αντιπροσωπεύουν τους δύο γονικούς και τους δύο ανασυνδυασμένους τύπους. Ο γονικός φάγος h r+ δημιουργεί μια μικρή καθαρή πλάκα με δυσδιάκριτα όρια, ενώ ο γονικός φάγος h+ r δημιουργεί μια μεγάλη θολή πλάκα με ευδιάκριτα όρια. Ο ανασυνδυασμένος φάγος h+ r+ δημιουργεί μικρή μια θολή πλάκα με δυσδιάκριτα όρια, ενώ ο ανασυνδυασμένος φάγος h r δημιουργεί μια μεγάλη καθαρή πλάκα με ευδιάκριτα όρια. Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 2009 igenetics 42
ΕΙΚΟΝΑ 9.19 Οι πλάκες του άγριου τύπου φάγου r+ και του μεταλλαγμένου rii σε χλόη E. coli B. Η πλάκα του r+ είναι θολή με δυσδιάκριτα άκρα, ενώ η πλάκα του rii είναι μεγαλύτερη και καθαρή και διαθέτει ευδιάκριτα όρια. 43
ΕΙΚΟΝΑ 9.20 Προκαταρκτικός γενετικός χάρτης λεπτής δομής της περιοχής rii του φάγου T4. Ο χάρτης προέκυψε από τον Benzer μετά από διασταυρώσεις μιας αρχικής σειράς 60 διαφορετικών μεταλλαγμένων στελεχών στην περιοχή rii. 44
ΕΙΚΟΝΑ 9.21 Τμηματική υποδιαίρεση της περιοχής rii του φάγου T4 με τη χρησιμοποίηση των ελλειμμάτων. Το Επίπεδο I δείχνει το συνολικό γενετικό χάρτη του T4. Στο Επίπεδο II, επτά ελλείμματα ορίζουν επτά τμήματα της περιοχής rii. Στο Επίπεδο III, τρία ελλείμματα ορίζουν τέσσερα υποτμήματα των τμημάτων A5. Στο Επίπεδο IV, τρία ελλείμματα ορίζουν τέσσερα υποτμήματα του τμήματος A5γ. Στο Επίπεδο V παρουσιάζεται η διά- ταξη και η σχετική απόσταση των θέσεων των μεταλλαγών rii στο υποτμήμα A5γ2α2, όπως προέκυψε από διασταυρώσεις κατά ζεύγη των επτά σημειακών μεταλλαγμάτων. Το Επίπεδο VI είναι ένα μοντέλο της διπλής έλικας του DNA στο οποίο φαίνεται η κλίμακα, κατά προσέγγιση, του χάρτη στο Επίπεδο V. 45
ΕΙΚΟΝΑ 9.22 Χάρτης των ελλειμμάτων που χρησιμοποιήθηκαν για τη διαίρεση της περιοχής rii σε 47 μικρά τμήματα. Εδώ, τα τμήματα εμφανίζονται ως μικρά πλαίσια στο κάτω μέρος της εικόνας. 46
ΕΙΚΟΝΑ 9.23 Χάρτης λεπτής δομής της περιοχής rii που προέκυψε από τα πειράματα του Benzer. Ο αριθμός των ανεξάρτητα απομονωμένων μεταλλαγών που χαρτο- γραφήθηκαν σε μια δεδομένη θέση υποδεικνύεται από τον αριθμό των μικρών τετραγώνων που υπάρχουν στη θέση αυτή. Τα θερμά σημεία αντιπροσωπεύονται από ένα μεγάλο αριθμό τέτοιων τετραγώνων. 47
ΕΙΚΟΝΑ 9.24 Δοκιμασίες συμπληρωματικότητας για τον προσδιορισμό των λειτουργικών μονάδων της περιοχής rii του φάγου T4. Το μη επιτρεπτικό στέλεχος E. coli K12(λ) μολύνεται με δύο διαφορετικά μεταλλάγματα του rii. (α) Συμβαίνει συμπληρωματικότητα. (β) Δε συμβαίνει συμπληρωματικότητα. 48