Κατευθυντήριες γραμμές της ΕΕ για την θανατική ποινή: αναθεωρημένο και επικαιροποιημένο κείμενο Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ (i) Τα Ηνωμένα Έθνη, μεταξύ άλλων στο Διεθνές Σύμφωνο για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα (ICCPR), τη Σύμβαση για τα δικαιώματα του παιδιού (CRC) και τις διασφαλίσεις για την κατοχύρωση των δικαιωμάτων όσων απειλούνται με θανατική ποινή του ECOSOC (Οικονομικού και Κοινωνικού Συμβουλίου), έχουν θεσπίσει αυστηρούς όρους υπό τους οποίους και μόνο μπορεί να επιβληθεί η θανατική ποινή. Το δεύτερο προαιρετικό Πρωτόκολλο στο ICCPR προβλέπει δέσμευση των κρατών για μόνιμη κατάργηση της ποινής του θανάτου. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει προχωρήσει πέραν αυτού και υποστηρίζει την κατάργηση για την ίδια και τους άλλους. ii) Κατά την 62η σύνοδο της Γενικής Συνέλευσης, η Ολομέλεια της Γενικής Συνέλευσης εξέδωσε το ψήφισμα της Τρίτης Επιτροπής για μορατόριουμ όσον αφορά την προσφυγή στη θανατική ποινή (62/149). Η Ευρωπαϊκή Ένωση συμμετείχε ενεργά στον διαπεριφερειακό συνασπισμό που ηγήθηκε επιτυχώς αυτής της πρωτοβουλίας και την κατηύθυνε μέσω της Γενικής Συνέλευσης, όλοι δε οι εταίροι της ΕΕ συνυποστήριξαν αυτή την πρωτοβουλία. Στην απόφαση αυτή, η Γενική Συνέλευση καλεί όλα τα κράτη που διατηρούν ακόμη την θανατική ποινή: Να τηρήσουν τις διεθνείς προδιαγραφές που προβλέπουν διασφαλίσεις για την κατοχύρωση των δικαιωμάτων όσων απειλούνται με θανατική ποινή, ιδίως δε τις ελάχιστες προδιαγραφές να περιορίσουν προοδευτικά την χρήση της θανατικής ποινής και να μειώσουν τον αριθμό των αδικημάτων για τα οποία μπορεί να επιβληθεί να θεσπίσουν μορατόριουμ για τις εκτελέσεις με προοπτική την πλήρη κατάργηση της θανατικής ποινής. Σε αυτή την απόφαση της Γενικής Συνέλευσης γίνεται επίσης έκκληση στα κράτη που έχουν καταργήσει τη θανατική ποινή να μην την επανεισαγάγουν. 1
Η απόφαση της ΓΣ ευθυγραμμίζεται προς τις αποφάσεις για την θανατική ποινή που έχει εκδώσει η Επιτροπή για τα ανθρώπινα δικαιώματα κατά την τελευταία δεκαετία σε όλες τις διαδοχικές συνόδους, με τελευταία την απόφαση 2005/59. iii) Κατά τη σύνοδο κορυφής του Συμβουλίου της Ευρώπης του Οκτωβρίου του 1997, οι αρχηγοί κυβερνήσεων, συμπεριλαμβανομένων όλων των κρατών μελών της ΕΕ, ζήτησαν την κατάργηση της θανατικής ποινής παγκοσμίως. Επιπλέον, νέα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης ανέλαβαν την δέσμευση να θεσπίσουν μορατόριουμ και να επικυρώσουν το 6ο Πρωτόκολλο της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΣΑΔ) με την οποία δεσμεύονται για την μόνιμη κατάργηση. Το 13ο Πρωτόκολλο της ΕΣΑΔ, το οποίο υπογράφηκε από όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ και άρχισε να ισχύει την 1η Ιουλίου 2003, δεσμεύει τα εμπλεκόμενα κράτη μέλη σε μόνιμη κατάργηση της θανατικής ποινής σε όλες τις περιπτώσεις. Η Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης αποφάσισε τον Σεπτέμβριο του 2007 να κηρύξει μία «Ευρωπαϊκή ημέρα κατά της θανατικής ποινής» η οποία ορίζεται κάθε χρόνο στις 10 Οκτωβρίου. Η Ευρωπαϊκή Ένωση κήρυξε και εκείνη αυτή την Ευρωπαϊκή Ημέρα τον Δεκέμβριο του 2007. iv) Το άρθρο 2 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ προβλέπει ότι κανείς δεν καταδικάζεται σε θανατική ποινή ούτε εκτελείται. Όλα τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν αναλάβει πλήρως τη δέσμευση να ακολουθήσουν και να εφαρμόσουν στην πράξη αυτές τις διατάξεις. v) Στον Οργανισμό για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ), τα συμμετέχοντα κράτη μέλη έχουν τη δέσμευση σύμφωνα με το έγγραφο της Κοπεγχάγης να ανταλλάσσουν πληροφορίες σχετικά με την κατάργηση της θανατικής ποινής και να τις καθιστούν προσιτές στο κοινό. Η ΕΕ πληροί αυτή τη δέσμευση με τακτικές δηλώσεις στο πλαίσιο για την ανθρώπινη διάσταση του ΟΑΣΕ. vi) Το Καταστατικό της Ρώμης του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου καθώς και τα καταστατικά του Διεθνούς Δικαστηρίου για την Πρώην Γιουγκοσλαβία και του Διεθνούς Δικαστηρίου για τη Ρουάντα, τα οποία υποστήριξε η ΕΕ, δεν περιλαμβάνουν διάταξη για τη θανατική ποινή, μολονότι έχουν συσταθεί προκειμένου να ασχοληθούν με τις μαζικές παραβιάσεις του ανθρωπιστικού δικαίου συμπεριλαμβανομένης της γενοκτονίας. 2
vii) Η ΕΕ θα αναθεωρεί τακτικά αυτές τις κατευθυντήριες γραμμές και θα εξετάσει το ενδεχόμενο αναθεώρησης ανά τριετία. ΙΙ. ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΕΓΓΡΑΦΟ Η ΕΕ θεωρεί ότι η κατάργηση της θανατικής ποινής συμβάλλει στην ενίσχυση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και την προοδευτική ανάπτυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Οι στόχοι της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι: να εργασθεί με στόχο την καθολική κατάργηση της θανατικής ποινής ως ισχυρή αντίληψη πολιτικής για την οποία έχουν συμφωνήσει όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ, εφόσον χρειασθεί με άμεση θέσπιση μορατόριουμ για την χρήση της θανατικής ποινής ενόψει της κατάργησης. Εκεί όπου υφίσταται ακόμη η θανατική ποινή, να γίνει έκκληση ώστε να περιορισθεί προοδευτικά η χρήση της και να ζητηθεί επιμόνως να εκτελείται σύμφωνα με τις ελάχιστες προδιαγραφές που περιέχονται στο συνημμένο έγγραφο, επιδιώκοντας παράλληλα επακριβείς πληροφορίες για τον ακριβή αριθμό των προσώπων που έχουν καταδικασθεί σε θάνατο, περιμένουν την εκτέλεσή τους ή έχουν εκτελεσθεί. Αυτοί οι στόχοι αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της πολιτικής της ΕΕ για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η Ευρωπαϊκή Ένωση θα εξακολουθήσει να εντείνει τις πρωτοβουλίες της, μεταξύ άλλων δηλώσεις ή διαβήματα σχετικά με την θανατική ποινή, σε διεθνή φόρουμ και προς άλλες χώρες, υπό το φως του συνημμένου εγγράφου ελάχιστων προδιαγραφών. Η Ευρωπαϊκή Ένωση θα εξετάσει, ανά περίπτωση και βάσει σχετικών κριτηρίων, εάν θα προβεί σε διαβήματα προς άλλες χώρες για τη χρήση της θανατικής ποινής. Τα κύρια στοιχεία της προσέγγισης της ΕΕ έχουν ως εξής: 3
ΓΕΝΙΚΑ ΔΙΑΒΗΜΑΤΑ Όπου είναι σκόπιμο, η Ευρωπαϊκή Ένωση θα θέτει το ζήτημα της θανατικής ποινής στους διαλόγους και τις διαβουλεύσεις της με τρίτες χώρες. Τα στοιχεία των επαφών αυτών θα περιλαμβάνουν: Την έκκληση της ΕΕ για την κατάργηση της θανατικής ποινής παγκοσμίως, ή τουλάχιστον για ένα μορατόριουμ. Όπου διατηρείται η χρήση της, η ΕΕ θα τονίζει ότι τα κράτη θα πρέπει να χρησιμοποιούν τη θανατική ποινή μόνο σύμφωνα με τις διατάξεις που περιλαμβάνονται στις ελάχιστες προδιαγραφές όπως εκτίθενται στο συνημμένο έγγραφο, με βάση τις διατάξεις που περιέχονται στο διεθνές δίκαιο για τα ανθρώπινα δικαιώματα και άλλους διεθνείς κανόνες, και ότι θα πρέπει να τηρούν τη μέγιστη δυνατή διαφάνεια, μεταξύ άλλων δημοσιεύοντας πληροφορίες για την θανατική ποινή και την χρήση της. Για τον συγκεκριμένο χαρακτήρα αυτών των προσεγγίσεων θα λαμβάνεται υπόψη, μεταξύ άλλων: Κατά πόσον η χώρα έχει ανοικτό δικαστικό σύστημα που λειτουργεί ορθώς Κατά πόσον η χώρα έχει αναλάβει διεθνείς υποχρεώσεις να μη προσφύγει στη θανατική ποινή, π.χ. έναντι περιφερειακών οργανισμών και σε σχέση με συναφείς πράξεις Κατά πόσον το νομικό σύστημα της χώρας και η χρήση της θανατικής ποινής δεν επιτρέπουν έλεγχο του κοινού και διεθνή έλεγχο και κατά πόσον υπάρχουν ενδείξεις ότι η χρήση της θανατικής ποινής γίνεται ευρέως με παράβαση των ελάχιστων προδιαγραφών. Θα δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στην πραγματοποίηση διαβημάτων της ΕΕ σχετικά με την χρήση της θανατικής ποινής σε στιγμές κατά τις οποίες η πολιτική μιας χώρας όσον αφορά την θανατική ποινή είναι ρευστή, π.χ. όταν πρόκειται να λήξει ένα επίσημο ή εκ των πραγμάτων μορατόριουμ για τη θανατική ποινή, ή σε περίπτωση επαναφοράς της θανατικής ποινής με νομοθετική πράξη. Ιδιαίτερη προσοχή θα δοθεί στις εκθέσεις και τα πορίσματα συναφών διεθνών μηχανισμών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Μπορεί να πραγματοποιηθεί διάβημα ή να γίνει δημόσια δήλωση όταν μία χώρα προβαίνει σε ενέργειες προς την κατάργηση της θανατικής ποινής. 4
ΕΠΙ ΜΕΡΟΥΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ Επιπλέον, όταν η Ευρωπαϊκή Ένωση λαμβάνει γνώση ατομικών περιπτώσεων θανατικής ποινής που παραβιάζουν τις ελάχιστες προδιαγραφές, η ΕΕ θα εξετάζει το ενδεχόμενο να προβεί σε ειδικά διαβήματα. Οι δράσεις θα εξετάζονται ανά περίπτωση. Σε αυτές τις περιπτώσεις η ταχύτητα θα έχει συχνά καίρια σημασία. Τα κράτη μέλη που προτείνουν τέτοια διαβήματα θα πρέπει συνεπώς να παρέχουν όσο το δυνατόν περισσότερα αξιολογικά στοιχεία από όλες τις διαθέσιμες πηγές. Θα πρέπει να περιλαμβάνονται σύντομα λεπτομέρειες του εγκλήματος που καταγγέλλεται, η ποινική διαδικασία, η ακριβής φύση της παραβίασης των ελάχιστων προδιαγραφών, το καθεστώς τυχόν άσκησης εφέσεως και, εάν αυτό είναι γνωστό, η αναμενόμενη ημερομηνία εκτέλεσης. Όταν υπάρχει αρκετός χρόνος θα πρέπει να εξετάζεται το ενδεχόμενο να ζητηθούν από τους αρχηγούς αποστολών λεπτομερείς πληροφορίες και συμβουλές σχετικά με την περίπτωση πριν πραγματοποιηθούν διαβήματα. ΥΠΟΒΟΛΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΓΙΑ ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Οι αρχηγοί αποστολών της ΕΕ θα πρέπει να συμπεριλαμβάνουν ανάλυση της επιβολής της θανατικής ποινής και της χρήσης της καθώς και την σχετική απήχηση της δράσης της ΕΕ στις εκθέσεις τους για τα ανθρώπινα δικαιώματα, μεταξύ άλλων στα δελτία αναφοράς για τα ανθρώπινα δικαιώματα. ΕΝΔΕΧΟΜΕΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΩΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ ΤΗΣ ΕΕ: ΑΛΛΕΣ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΕΣ Αποτελεί στόχο της ΕΕ, όπου αυτό είναι δυνατό, να πείσει τρίτες χώρες να καταργήσουν την θανατική ποινή. Για το σκοπό αυτό, η ΕΈ θα ενθαρρύνει τις χώρες να εξετάσουν το ενδεχόμενο να προσχωρήσουν στο δεύτερο προαιρετικό Πρωτόκολλο στο ICCPR και σε συγκρίσιμες περιφερειακές νομικές πράξεις. Επιπροσθέτως, όταν αυτό δεν είναι δυνατό, η ΕΕ θα εμμείνει ωστόσο στον στόχο της κατάργησης, και: Θα ενθαρρύνει τα κράτη να επικυρώσουν τις διεθνείς πράξεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα και να συμμορφωθούν προς αυτές, ιδίως δε εκείνες που αφορούν την χρήση της θανατικής ποινής, 5
μεταξύ άλλων το ICCPR Θα ενθαρρύνει και θα προσφέρει διμερή και πολυμερή συνεργασία, συμπεριλαμβανομένης της συνεργασίας με την κοινωνία των πολιτών, μεταξύ άλλων στον νομικό τομέα με στόχο τη θέσπιση μιας δίκαιης και αμερόληπτης δικαστικής διαδικασίας για τις ποινικές υποθέσεις. ΔΡΑΣΗ ΣΕ ΠΟΛΥΜΕΡΗ ΠΛΑΙΣΙΑ Η ΕΕ θα θέσει το ζήτημα της θανατικής ποινής σε συναφή πολυμερή φόρουμ και θα εκμεταλλευθεί όλες τις κατάλληλες ευκαιρίες για να υποβάλει σε αυτά πρωτοβουλίες με στόχο την εισαγωγή μορατόριουμ για την χρήση της θανατικής ποινής και σε εύθετο χρόνο την κατάργησή της. Όταν αυτό είναι σκόπιμο, η ΕΕ θα επιζητήσει να συμπεριληφθούν αναφορές στην θέσπιση μορατόριουμ για τις εκτελέσεις και την κατάργηση της θανατικής ποινής σε έγγραφα που εκπονούνται κατά τις εργασίες αυτών των διεθνών φόρουμ. Η ΕΕ θα ενθαρρύνει αρμόδιους διεθνείς οργανισμούς να προβούν στις δέουσες ενέργειες για να ενθαρρύνουν τα κράτη να επικυρώσουν τις διεθνείς συνθήκες και τους κανόνες που αφορούν τη θανατική ποινή και να συμμορφωθούν προς αυτά. ΙΙΙ. ΕΓΓΡΑΦΟ ΕΛΑΧΙΣΤΩΝ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΩΝ Όταν τα κράτη επιμένουν στη διατήρηση της θανατικής ποινής, η ΕΕ θεωρεί σημαντικό να τηρηθούν οι ακόλουθοι ελάχιστοι κανόνες: i) Η θανατική ποινή μπορεί να επιβληθεί μόνο για τα πλέον σοβαρά εγκλήματα, ενώ εξυπακούεται ότι το πεδίο εφαρμογής δεν θα πρέπει να εκτείνεται πέραν των εκ προθέσεως εγκλημάτων με θανάσιμες ή άλλες εξαιρετικά σοβαρές συνέπειες. Η θανατική ποινή δεν πρέπει να επιβάλλεται ούτε για μη βίαιες πράξεις όπως είναι τα οικονομικά εγκλήματα, η θρησκευτική πρακτική ή έκφραση φρονημάτων και οι σεξουαλικές σχέσεις μεταξύ συναινούντων ενηλίκων ούτε ως υποχρεωτική ποινή. ii) iii) Η θανατική ποινή μπορεί να επιβληθεί μόνο για έγκλημα για το οποίο επιβαλλόταν η θανατική ποινή κατά τη στιγμή της διάπραξής του, εάν δε μετά την διάπραξη του εγκλήματος ο νόμος προβλέψει την επιβολή ελαφρότερης ποινής, ο δράστης θα επωφεληθεί από αυτήν. Δεν μπορεί να επιβληθεί θανατική ποινή: Σε πρόσωπα ηλικίας κάτω των 18 ετών κατά τη στιγμή της διάπραξης του εγκλήματός τους 6
Σε εγκύους γυναίκες ή μητέρες με βρέφη Σε παράφρονες. iv) Η θανατική ποινή μπορεί να επιβληθεί μόνον εφόσον η ενοχή του κατηγορουμένου προσώπου βασίζεται σε σαφή και πειστικά αποδεικτικά στοιχεία που δεν αφήνουν περιθώριο για εναλλακτική εξήγηση των συμβάντων. v) Η θανατική ποινή πρέπει να εκτελείται μόνο κατόπιν τελεσίδικης απόφασης ανεξάρτητου και αμερόληπτου αρμόδιου δικαστηρίου μετά από δικαστική διαδικασία, μεταξύ άλλων ενώπιον ειδικών δικαστηρίων ή δικαιοδοσιών, οπότε παρέχονται όλες οι δυνατές διασφαλίσεις ώστε να εξασφαλισθεί δίκαιη δίκη, τουλάχιστον ισοδύναμες με τις περιλαμβανόμενες στο άρθρο 14 του Διεθνούς Συμφώνου για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα. Συμπεριλαμβάνεται το δικαίωμα οιουδήποτε υπόπτου ή κατηγορουμένου για κάποιο έγκλημα λόγω του οποίου ενδέχεται να επιβληθεί θανατική ποινή να διαθέτει την αρμόζουσα νομική συνδρομή σε όλα τα στάδια της διαδικασίας, και, κατά περίπτωση, το δικαίωμα να επικοινωνήσει με προξενικό αντιπρόσωπο. vi) Κάθε καταδικασμένος σε θάνατο έχει πραγματικό δικαίωμα να ασκήσει έφεση σε ανώτερο δικαστήριο και θα πρέπει να γίνονται ενέργειες ώστε να εξασφαλίζεται ότι αυτές οι εφέσεις καθίστανται επιτακτικές. vii) Οταν είναι σκόπιμο, κάθε καταδικασμένος σε θάνατο έχει το δικαίωμα να υποβάλει ατομική ένσταση βάσει διεθνών διαδικασιών η θανατική ποινή δεν θα εκτελεσθεί ενόσω η ένσταση παραμένει υπό εξέταση στο πλαίσιο αυτών των διαδικασιών η θανατική ποινή δεν θα εκτελεσθεί ενόσω εκκρεμεί τυχόν σχετική νομική ή τυπική διαδικασία σε διεθνές ή εθνικό επίπεδο. viii) Κάθε καταδικασμένος σε θάνατο έχει το δικαίωμα να κάνει αίτηση χάριτος ή να ζητήσει μετατροπή της ποινής. Αμνηστία, χάρις ή μετατροπή της ποινής του θανάτου μπορεί να απονεμηθεί σε όλες τις περιπτώσεις θανατικής καταδίκης. ix) Θανατική ποινή δεν μπορεί να εκτελεσθεί παραβιάζοντας διεθνείς υποχρεώσεις ενός κράτους. x) Το χρονικό διάστημα που διαρρέει μετά την καταδίκη σε θάνατο μπορεί να λαμβάνεται επίσης υπόψη. 7
xi) Όταν η θανατική ποινή εκτελείται, διεξάγεται κατά τρόπον ώστε να προκληθεί όσο το δυνατόν λιγότερος πόνος. Η εκτέλεση δεν μπορεί να γίνει δημοσίως ή με οιοδήποτε άλλο εξευτελιστικό τρόπο. xii) Η θανατική ποινή δεν θα πρέπει να επιβάλλεται ως πράξη πολιτικής εκδίκησης κατά παράβαση των ελάχιστων προδιαγραφών, π.χ., εναντίον συνωμοτών πραξικοπήματος. 8