Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΤΙΣ ΕΦΕΥΡΕΣΕΙΣ ΓΕΝΕΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΤΙΣ ΕΦΕΥΡΕΣΕΙΣ ΓΕΝΕΤΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Λέανδρος Κ. Λεφάκης Δικηγόρος, LL.M, Δ.Ν. Διδάσκων Πανεπιστηµίου Στ. Ελλάδος Εισαγωγή H σύνδεση της βιοµηχανικής ιδιοκτησίας ιδίως διά του δικαίου της ευρεσιτεχνίας- µε τη γενετική τεχνολογία και η χορήγηση διπλωµάτων ευρεσιτεχνίας για εφευρέσεις µε αντικείµενο γενετικό υλικό (όπως εφευρέσεις που αφορούν σε γονίδια, αλληλουχίες γονιδίων ή τµήµατα αυτών) εγείρει νοµικά και ηθικά ζητήµατα και αναδεικνύει τις περίπλοκες σχέσεις του δικαίου µε τους τοµείς της επιστηµονικής έρευνας και ανάπτυξης. Το ζήτηµα της κατοχύρωσης γενετικού υλικού συνδέεται, επίσης, µε την ένταξη της γενετικής στην ανταγωνιστική αγορά και το οικονοµικό δυναµικό των προϊόντων της στους τοµείς της έρευνας και της βιοµηχανίας. Η χορήγηση δικαιωµάτων βιοµηχανικής ιδιοκτησίας σε γενετικό υλικό στηρίχθηκε στις προϋποθέσεις του γενικού δικαίου της ευρεσιτεχνίας (νέο, εφευρετικότητα, βιοµηχανική εφαρµογή, περιγραφή της εφεύρεσης) και εµφανίσθηκε χρονικά προτού οι επιστήµονες αποκτήσουν σε βάθος γνώση για τη λειτουργία του. Αυτό είχε ως αποτέλεσµα, τα γραφεία κατοχύρωσης ευρεσιτεχνιών ανά τον κόσµο να προχωρήσουν στην κατοχύρωση εφευρέσεων, ενώ οι ερευνητές συνέχιζαν να αναπτύσσουν τις τεχνικές κατασκευής, αποµόνωσης και καθαρισµού γενετικού υλικού. Δηµιουργήθηκε, έτσι, ένα κενό µεταξύ της νοµικής και της τεχνικής γνώσης, γεγονός που οδήγησε όχι µόνο σε σφάλµατα κατοχύρωσης, αλλά και στη δηµιουργία λανθασµένων εκτιµήσεων για το τι συνιστά αντικείµενο προστασίας µε δίπλωµα ευρεσιτεχνίας και τι όχι. Προέκυψε, όµως, και ένα επιπλέον ζήτηµα το οποίο σχετίζεται αφ ενός µε την έννοµη προστασία του γενετικού υλικού και τη σχέση του µε την ανθρώπινη αξία και προσωπικότητα αφ ετέρου µε τη συνταγµατικότητα της κατοχύρωσης των σχετικών εφευρέσεων µε δίπλωµα ευρεσιτεχνίας και την προστασία του δικαιώµατος στην επιστηµονική έρευνα και τα πορίσµατα αυτής. Η εξέταση του ζητήµατος αυτού οδήγησε στην ανάγκη της εκ νέου οριοθέτησης των δικαιωµάτων βιοµηχανικής ιδιοκτησίας επί εφευρέσεων γενετικού υλικού, αφού θεωρήθηκε ότι είναι πλέον απόλυτα επιβεβληµένη η 1

εξέταση των θεµελιωδών δικαιωµάτων ως ακρότατο όριο προστασίας, αλλά και η εναρµόνιση µε τις ηθικές αξίες ως sine qua non εγγύηση για τον σεβασµό αυτών. 1. Το ζήτηµα Στο σηµείο αυτό πρέπει να γίνουν δύο επισηµάνσεις. Κατ αρχάς, τα ατοµικά δικαιώµατα χρησιµεύουν ως ερµηνευτικά κριτήρια δικαιικής αξιολόγησης των εννόµων σχέσεων. Κατά τον τρόπο αυτόν το Σύνταγµα µεταµορφώνεται από µέσο οργάνωσης των κρατικών αρµοδιοτήτων σε γνώµονα αξιολόγησης όχι µόνο των κρατικών αλλά και των ιδιωτικών συµπεριφορών και δικαιοπραξιών. Έτσι, το Σύνταγµα καλείται, παράλληλα µε την κλασσική εγγυητική του λειτουργία, η οποία συνίσταται στην αναγνώριση και προστασία των δικαιωµάτων του ανθρώπου από παντός είδους προσβολές και απειλές να παράσχει και τα ύπατα αξιολογικά κριτήρια, µε βάση τα οποία µια συµπεριφορά ή πρακτική που ενδιαφέρει το κοινωνικό σύνολο µπορεί να κριθεί θεµιτή ή αθέµιτη 1. Κατά δεύτερον, τα ανθρώπινα δικαιώµατα αποτελούν συστατικά στοιχεία του κράτους δικαίου. Οριοθετούν την κρατική εξουσία και την υποτάσσουν σε κανόνες υπερκείµενης τυπικής ισχύος, οι οποίοι -κατ ακολουθία- δεσµεύουν και τον νοµοθέτη. Εποµένως, η έννοια των ατοµικών δικαιωµάτων προκαθορίζει και το περιεχόµενο των νόµων. Κάθε ιδιώτης µπορεί να επικαλεστεί τα δικαιώµατα αυτά ενώπιον της διοίκησης και των δικαστηρίων, δυνάµει των δικαιωµάτων που του παρέχει το άρθρο 20 Σ 2. Έτσι, γίνεται εύκολα αντιληπτή η αναγκαιότητα εξέτασης της αλληλεπίδρασης των ατοµικών δικαιωµάτων στον χώρο της βιοµηχανικής ιδιοκτησίας και ειδικά στον τοµέα των εφευρέσεων γενετικού υλικού, αφού τα δικαιώµατα αυτά εν τοις πράγµασι καθορίζουν τα όρια εφαρµογής, χρήσης και προστασίας των επιτευγµάτων της γενετικής τεχνολογίας. Υπάρχει, όµως, και άλλο ένα σηµαντικό ζήτηµα που πρέπει να επισηµανθεί. Η κατοχύρωση νέων δικαιωµάτων κατά κύριο λόγο στον τοµέα του βιοδικαίου 3 και της βιοηθικής 4 - συνεπάγεται και την υιοθέτηση από τον συντακτικό νοµοθέτη µιας 1 Μανιτάκης Α., Βιοηθική και Σύνταγµα, ΤοΣ 2/2000, 234. 2 Μάλλιος Ε.Κ., Το ανθρώπινο γονιδίωµα. Γενετική έρευνα και προστασία των δικαιωµάτων του ανθρώπου, εκδόσεις Α.Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή, 2004, 45 επ. και δη 47. 3 Ως αντικείµενο του όρου βιοδίκαιο (biolaw, biodroit), o οποίος αποτελεί νεολογισµό στη νοµική επιστήµη, µπορεί να ορισθεί η έννοµη διαχείριση του φαινοµένου της ζωής, που περιλαµβάνει το σύνολο των νοµικών κανόνων για τη ρύθµιση κάθε είδους επεµβάσεων στη βιολογική ιδιοσυστασία των ειδών. Οι επεµβάσεις αυτές αφορούν είτε στη λήψη των πληροφοριών είτε στη µεταβολή αυτής της ιδιοσυστασίας. Βλ. Βιδάλη Τ.Κ., Βιοδίκαιο, Πρώτος Τόµος: Το Πρόσωπο, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη, 2007, 6. 4 Για έναν ορισµό της βιοηθικής βλ. Βιδάλη Τ.Κ., Ζωή χωρίς πρόσωπο. Το Σύνταγµα και η χρήση του ανθρώπινου γενετικού υλικού, 2 η έκδοση, εκδόσεις Α.Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή, 2003, 28-29 και δη υποσηµείωση 4. Πρβλ. αναφορικά µε τη σχέση βιοηθικής και δικαίου ευρεσιτεχνίας Λεφάκη Λ.Κ., Βιοτεχνολογικές εφευρέσεις. Έννοµη προστασία και χορήγηση διπλωµάτων ευρεσιτεχνίας, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη, 2004, 274 επ. 2

καθορισµένης αντίληψης για τον άνθρωπο, τη ζωή, τη γενετική έρευνα. Με τα θέµατα του βιοδικαίου και της βιοηθικής διασταυρώνεται µια ολόκληρη σειρά από συνταγµατικά δικαιώµατα που αφορούν στη ζωή, τη σωµατική και ψυχική ακεραιότητα, την ελευθερία της επιστήµης και της έρευνας, την οικονοµική ελευθερία. Επιπλέον, η λήψη πληροφοριών από ποικίλες εφαρµογές της γενετικής για τη διαπίστωση γενετικών χαρακτηριστικών, η διαχείριση γενετικών δεδοµένων και η επέµβαση στη γενετική ιδιοσυστασία σχετίζονται µε «περιφερειακά» θέµατα, τα οποία οµοίως διασταυρώνονται µε τα πιο πάνω συνταγµατικά δικαιώµατα. Θα πρέπει, εποµένως, οι ευρεσιτεχνιακές εφαρµογές που αφορούν σε γενετικό υλικό να κρίνονται και να αξιολογούνται ύστερα από σύνθετους συλλογισµούς και σταθµίσεις βάσει όλων αυτών των δικαιωµάτων 5. Η µονοµερής αναφορά σε ένα δικαίωµα, χωρίς να λαµβάνονται υπ όψιν τα συγκρουόµενα δικαιώµατα και συµφέροντα και χωρίς να προηγηθούν οι απαραίτητες σταθµίσεις, ενέχει κινδύνους για την αξία της ζωής ως συνολικού φαινοµένου, αλλά και για την εκτίµηση του ζητήµατος της ιεράρχησης στον τρόπο προσέγγισης αυτής. Είναι αλήθεια ότι ο ρόλος του συντακτικού νοµοθέτη είναι η µεγαλύτερη δυνατή θωράκιση του ατόµου, καθώς και η εξασφάλιση ενός σταθερού µέτρου απόλαυσης των ατοµικών δικαιωµάτων. Άλλωστε, ο χώρος αυτονοµίας του ατόµου δεν είναι ούτε σταθερός όταν πρόκειται για έναν συνεχώς εξελισσόµενο τοµέα, όπως αυτός της γενετικής τεχνολογίας, ούτε είναι διαρκώς εξασφαλισµένος όταν στον ίδιο χώρο συνυπάρχουν αντιτιθέµενα δικαιώµατα, όπως επί παραδείγµατι η οικονοµική ελευθερία και η ελευθερία της έρευνας µε την προστασία της αξίας, της αξιοπρέπειας και της γενετικής ταυτότητας. Στις σελίδες που ακολουθούν θα επιχειρηθεί η εξέταση ορισµένων ειδικών ζητηµάτων διαπλοκής του δικαίου της βιοµηχανικής ιδιοκτησίας και των ατοµικών δικαιωµάτων στα πλαίσια των εφευρέσεων γενετικού υλικού, µε γνώµονα την εφαρµογή των θεµελιωδών συνταγµατικών διατάξεων και τη συνύπαρξή τους στο ειδικότερο πεδίο του βιοδικαίου και της βιοηθικής. 2. Γενετικό υλικό και γονίδιο Γενετικό υλικό είναι το DNA 6 που περιέχει κάθε κύτταρο. Στο DNA του πυρήνα του κυττάρου εντοπίζονται τα γονίδια, όπου κωδικοποιούνται οι λεγόµενες «βιολογικές πληροφορίες», δηλαδή αποθηκευµένες πληροφορίες για µια συγκεκριµένη λειτουργία, 5 Βλ. και Εθνική Επιτροπή Βιοηθικής, Εισήγηση για την αναγνώριση δικαιωµάτων ευρεσιτεχνίας σε βιοτεχνολογικές εφευρέσεις (εισηγητές Τ.Κ. Βιδάλης, Κ. Μανωλάκου), Αθήνα, Οκτώβριος 2003. 6 Το DNA (δεσοξυριβοζονουκλεϊκό οξύ) έχει τη µορφή «διπλής έλικας», αποτελεί δε τον κύριο φορέα γενετικών πληροφοριών του ανθρώπινου σώµατος. βλ. και Watson J., «The Double Helix»: A Personal Account of the Discovery of the Structure of DNA, Penguin, Harmondsworth 1978. 3

σύµφωνα µε τις οποίες παράγονται τα συστατικά και συγκροτείται η δοµή ενός ζωντανού οργανισµού. Το γενετικό υλικό αποτελεί την αφετηρία για τη δηµιουργία ενός ζωντανού οργανισµού και συγκροτεί ένα πλαίσιο προδιαγραφών για την εξέλιξή του, µπορεί δε να αποτελέσει «αντικείµενο χρήσης» (υπό την έννοια της δυνατότητας κάθε είδους τεχνικής επέµβασης στην ιδιοσυστασία αυτού ή των προγεννητικών εκφράσεών του), καθώς και αντικείµενο δικαιοπραξιών µέσω των εκφράσεών του αυτών 7. Κατ ακολουθία, µπορεί θεωρητικά να αποτελέσει εφευρετικό αντικείµενο το οποίο θα οδηγήσει στη χορήγηση δικαιωµάτων ευρεσιτεχνίας. Πρέπει, όµως, να επισηµανθεί ότι εν πάση περιπτώσει- η νοµική προσέγγιση του γενετικού υλικού προϋποθέτει την κατάταξή των εκφράσεών του σε µία από τις δύο κατηγορίες, αυτές των «πραγµάτων» και των «προσώπων». Το γενετικό υλικό δεν είναι ζωντανή µονάδα. Θα µπορούσε να χαρακτηρισθεί ως χηµικό στοιχείο, το οποίο µπορεί να εκπληρώσει τον ρόλο του µόνον εντός του πυρήνα του κυττάρου και µπορεί να αναπαραχθεί µόνο µε τη συνδροµή άλλων χηµικών ουσιών 8. Όταν αποσπασθεί από το υποκείµενο δικαίου, προφανώς, παύει να µετέχει στη λειτουργία του ανθρώπινου σώµατος και κατ επέκταση του ίδιου του ανθρώπου και γίνεται αντιληπτό νοµικά ως πράγµα (res). Σηµειώνεται ότι το ανθρώπινο σώµα δεν είναι πράγµα κατά την έννοια του άρθρου 947 ΑΚ, αλλά αποτελεί το υλικό στοιχείο της προσωπικότητας (άρθρο 5 παρ. 1 Σ). Έτσι και το ανθρώπινο γενετικό υλικό στη µοριακή του µορφή αποτελεί µια απτή δοµή που εντάσσεται στον τοµέα της ύλης. Η υλικότητα αυτή επιτρέπει και τον, επιγενόµενο, νοµικό χαρακτηρισµό ως πράγµα 9. Εποµένως, το ανθρώπινο γενετικό υλικό, ως τµήµα του ανθρώπινου σώµατος και όσο είναι ενταγµένο σε αυτό, αποτελεί αναπόσπαστο κοµµάτι του και διέπεται από τις αρχές και τους κανόνες που διέπουν το ανθρώπινο σώµα ως σύνολο. Αντίθετα, εάν αποχωρισθεί αποκτά υλική αυτοτέλεια που επιτρέπει πλέον τον αυτόνοµο νοµικό χαρακτηρισµό του. Η συγκεκριµένη διαπίστωση επιτρέπει και συµβάλλει αφ ενός στην οριοθέτηση ενός πεδίου χαρακτηρισµού των γονιδίων και γενικότερα του γενετικού υλικού στα πλαίσια 7 Βλ. Βιδάλη Τ.Κ., Ζωή χωρίς πρόσωπο, ό.π., 46. Πρβλ. και Λεφάκη Λ.Κ., Το γονίδιο του ανθρώπου ως αντικείµενο χορήγησης διπλώµατος ευρεσιτεχνίας, ΕΕµπΔ 2006, 1113 επ. 8 Βλ. Λεφάκη Λ.Κ., Το γονίδιο του ανθρώπου, ό.π., 1115 και ιδίως υποσηµείωση 4. 9. Μάλλιος Ε.Κ., ό.π., 65 επ. Βλ. αναλυτικά τον ίδιο για την ανάλυση των θεωριών που χαρακτηρίζουν το γονίδιο ως «res communis» ή ως «κληρονοµία της ανθρωπότητας» ή ορθότερα ώς «πράγµα προερχόµενο από το ανθρώπινο σώµα». Πρβλ. και Βιδάλη Τ.Κ., Ζωή χωρίς πρόσωπο, ό.π., 52 επ. Ο χαρακτηρισµός αυτός είναι σύµφωνος µε τα οριζόµενα στη Σύµβαση που υπεγράφη τον Απρίλιο του 1997 στο Oviedo της Ισπανίας, κυρώθηκε από την Ελλάδα µε τον ν. 2619/1998, ενώ σύµφωνα µε το άρθρο 28 παρ. 1 Σ έχει υπερνοµοθετική ισχύ. O πλήρης τίτλος της είναι «Σύµβαση για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωµάτων και της αξιοπρέπειας του ατόµου σε σχέση µε τις εφαρµογές της βιολογίας και της ιατρικής: Σύµβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώµατα και τη Βιοϊατρική». Για µία κριτική παρουσίαση της Σύµβασης βλ. Κριάρη - Κατράνη Ι., Γενετική τεχνολογία και θεµελιώδη δικαιώµατα. Η συνταγµατική προστασία των γενετικών δεδοµένων, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη, 1999, 79, Δάλλα Βοργιά Π., Σύµβαση για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωµάτων και της αξιοπρέπειας του ατόµου σε σχέση µε την εφαρµογή της βιολογίας και της ιατρικής, ΝοΒ 1999, 873. 4

του δικαίου της ευρεσιτεχνίας, αφ ετέρου στην εξαγωγή των επιθυµητών αποτελεσµάτων στα πλαίσια της προστασίας των ατοµικών δικαιωµάτων 10. 2. Το γενετικό υλικό σε σχέση µε την ανθρώπινη αξία και την προστασία της προσωπικότητας Όπως είπαµε, το σώµα του ανθρώπου δεν απασχολεί το δίκαιο ως αυτόνοµο και αυθύπαρκτο αντικείµενο, αλλά σε σχέση µε τον ίδιο τον άνθρωπο, αναγόµενο σε στοιχείο της προσωπικότητάς του. Ως τέτοιο το ανθρώπινο σώµα προστατεύεται από τις διατάξεις που αφορούν τον σεβασµό της ανθρώπινης αξίας (άρθρο 2 παρ. 1 Σ), το γενικό δικαίωµα ανάπτυξης της προσωπικότητας (άρθρο 5 παρ. 1 Σ), την προστασία της ζωής (άρθρο 5 παρ. 2 Σ) και την προστασία της γενετικής ταυτότητας (άρθρο 5 παρ. 5 Σ). Οµοίως, το ανθρώπινο γενετικό υλικό ως τµήµα του ανθρώπινου σώµατος (εφ όσον είναι ενταγµένο σε αυτό) διέπεται από τις αρχές και τους κανόνες που διέπουν το ανθρώπινο σώµα. Στη συνέχεια θα εξετασθούν τα επιµέρους ζητήµατα της αξιολόγησης του ανθρώπινου γενετικού υλικού στα πλαίσια της προστασίας της ανθρώπινης αξίας και της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας. α. Ανθρώπινο γενετικό υλικό και ανθρώπινη αξία Η ανθρώπινη αξία αποτελεί τη βάση της έννοµης τάξης, την καταστατική αρχή όλου του δικαιικού οικοδοµήµατος 11. Ως ανώτατη δικαιοπολιτική αρχή αποτελεί θεµέλιο όλων των σύγχρονων Συνταγµάτων, αλλά και βασική αξιολογική επιλογή διεθνών κειµένων και συµβάσεων 12. Η ανθρώπινη αξία, ως έννοια ευρύτερη περικλείει το περιεχόµενο της έννοιας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, η οποία συνδέεται µε την τιµή και την υπόληψη του ατόµου 13, είναι δε πλήρως δεσµευτική διάταξη. Λόγω του γενικού και αφηρηµένου της χαρακτήρα εφαρµόζεται επικουρικά έναντι των ειδικότερων συνταγµατικών διατάξεων που κατοχυρώνουν ατοµικά δικαιώµατα και για τις περιπτώσεις που δεν καλύπτονται από τις ειδικότερες διατάξεις. Σε ορισµένες, πάντως, 10 Τα τελευταία χρόνια οι ευρεσιτεχνίες γενετικού υλικού επικεντρώνονται, κατά κύριο λόγο, σε τέσσερις κατηγορίες που αφορούν είτε σε διαγνωστικές εξετάσεις µε σκοπό τη διάγνωση και πρόληψη ασθενειών, είτε στη χρήση γενετικού υλικού ως ερευνητικό εργαλείο, είτε σε γονιδιακές θεραπείες, είτε στη χρήση αλληλουχιών µε σκοπό τη δηµιουργία θεραπευτικών πρωτεϊνών. Bλ. Τhomas S., The Ethics of Patenting DNA, σε Patenting Human Genes and Stem Cells A Report, The Danish Council of Ethics, 2004, 113 επ. 11. Τόσο από τη συστηµατική θέση του άρθρου 2 παρ. 1 στο πρώτο µέρος του Συντάγµατος και δη στις διατάξεις που αφορούν στη «µορφή του πολιτεύµατος» (και όχι στο δεύτερο µέρος το οποίο αφορά στα ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα) όσο και από το περιεχόµενό του προκύπτει η βούληση του συντακτικού νοµοθέτη να αναγάγει τη διάταξη αυτή σε θεµελιώδη αρχή το πεδίο της οποίας διέπει όλο το συνταγµατικό οικοδόµηµα. Διά τούτο και εξαιρείται από τις υποκείµενες προς αναθεώρηση ή αναστολή διατάξεις. 12 Όπως, επί παραδείγµατι, η Σύµβαση του Oviedo. Βλ. ανωτ. υποσηµείωση 9. 13. Πρβλ. και Μανιτάκη Α., Το υποκείµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων (κατά το άρθρο 25 παρ. 1 του Συντάγµατος), εκδόσεις Α.Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κοµοτηνή, 1981, 124. 5

περιπτώσεις -όπως αυτές των βιοϊατρικών πειραµατισµών- 14 έχει κριθεί ότι η αρχή µπορεί να αποτελέσει κριτήριο για την απευθείας αξιολόγηση µιας νοµοθετικής ρύθµισης λαµβάνοντας χαρακτήρα «οιονεί» ατοµικού δικαιώµατος 15. Στο πεδίο της γενετικής, η αξιολόγηση της έννοιας της αξίας του ανθρώπου δεν είναι απλή, αλλά αντιθέτως- είναι ιδιαίτερα δυσχερής τόσο ο θετικός προσδιορισµός της όσο και ο αντίστοιχος αρνητικός. Με άλλα λόγια είναι εξαιρετικά δυσχερές να διασαφηνιστεί ποιες είναι οι εφευρέσεις γενετικού υλικού που συνιστούν προσβολή της αξίας του ανθρώπου και κατά ποίον τρόπο. Άλλωστε, η ανθρώπινη αξία, ως έννοια θεωρητική και αφηρηµένη, προσδιορίζεται εµπειρικά. Αποτελεί έργο του ερµηνευτή και εφαρµοστή του Συντάγµατος, δηλαδή του δικαστή, να κρίνει και να αξιολογήσει in concreto αν θίγεται και πότε η αξία του ανθρώπου 16. Έτσι, επί παραδείγµατι, είναι δυνατόν να στοιχειοθετείται παραβίαση της αρχής εάν η εφαρµογή µιας βιοτεχνολογικής εφεύρεσης, η οποία έχει ως αντικείµενο ένα ανθρώπινο γονίδιο, προσβάλει την αξία του ανθρώπου, καθιστώντας την αντιµετώπισή του απαξιωτική υποβιβάζοντάς τον από «πρόσωπο» σε «µέσο» ή «αντικείµενο». Ή εάν µια αντίστοιχη εφεύρεση και η επιγενόµενη εµπορευµατοποίησή της είναι αποτέλεσµα εκµετάλλευσης ανθρώπινης αναπηρίας ή οργανικής ανεπάρκειας και δεν έχουν τηρηθεί οι προϋποθέσεις της συναίνεσης. Αντίθετα, δεν αντίκειται στην αρχή της ανθρώπινης αξίας µια φαρµακευτική µέθοδος, η οποία έχει ως βάση την έρευνα επί γενετικού υλικού και δη επί ενός γονιδίου, διότι, εν προκειµένω, δεν είναι το γονίδιο που εµπορευµατοποιείται αλλά η προερχόµενη εξ αυτού εφευρετική µέθοδος. β. Ανθρώπινο γενετικό υλικό και προστασία της προσωπικότητας Το δικαίωµα ανάπτυξης της προσωπικότητας αποτελεί την πλέον σηµαντική συγκεκριµενοποίηση της αρχής της ανθρώπινης αξίας. Σύµφωνα µε το άρθρο 5 παρ. 1 Σ «καθένας έχει το δικαίωµα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συµµετέχει στην κοινωνική, οικονοµική και πολιτική ζωή της χώρας, εφ όσον δεν προσβάλλει τα δικαιώµατα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγµα ή τα χρηστά ήθη». Η διάταξη αυτή δεν αποτελεί απλώς µία γενική αρχή, κατευθυντήρια για τον 14. Μάλλιος Ε.Κ., ό.π., 72. 15. Βλ. χαρακτηριστικά τη θέση που διατύπωσε η Ολοµέλεια του Αρείου Πάγου, η οποία έκρινε ότι διάταξη του άρθρου 2 παρ. 1 Σ αποτελεί θεµελιώδη συνταγµατικό κανόνα αντικειµενικού χαρακτήρα και άµεσης ισχύος, ΟλΑΠ 40/1998, ΝοΒ (47) 1999, 752. 16. Κασιµάτης Γ., Περί των θεµελιωδών αρχών του Συντάγµατος, ΤοΣ 1975, 5, Χατζησάββας Γ., Η ανθρώπινη αξία. Η συνταγµατική επιταγή του σεβασµού και της προστασίας της, Δίκαιο και Πολιτική, τεύχος 17-18, 255. 6

νοµοθέτη και έναν ερµηνευτικό κανόνα για τη διοίκηση και τα δικαστήρια 17, αλλά πρωτίστως αποτελεί ένα γνήσιο και πλήρες ατοµικό δικαίωµα, του οποίου η γενική διατύπωσή του επιτρέπει να εκπληρώνει τον σκοπό του ως «γενική ρήτρα» που συµπληρώνει την προβλεπόµενη από άλλα δικαιώµατα προστασία της προσωπικότητας 18. Το δικαίωµα της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας υπόκειται σε τριπλό περιορισµό. Αυτό σηµαίνει ότι η άσκησή του δεν πρέπει να προσβάλλει τα δικαιώµατα των άλλων και να παραβιάζει το Σύνταγµα ή τα χρηστά ήθη 19. Ως δικαιώµατα των άλλων νοούνται, κατ αρχήν, τα ατοµικά δικαιώµατα που κατοχυρώνονται στο Σύνταγµα, καθώς και όλα όσα προκύπτουν είτε εκ του νόµου είτε γεννώνται από σύµβαση. Η δε αναφορά στην έννοια των χρηστών ηθών οριοθετεί το πεδίο ανάπτυξης της προσωπικότητας του ατόµου στα πλαίσια των επιταγών της επικρατούσας κοινωνικής και συναλλακτικής ηθικής και τις θεµελιώδεις ηθικές και οικονοµικές αντιλήψεις του µέσης ηθικής κοινωνικού ανθρώπου 20. Στο πεδίο της γενετικής τεχνολογίας, η αξιολόγηση της έννοιας της προστασίας και ανάπτυξης της προσωπικότητας αποτελεί έργο του ερµηνευτή και εφαρµοστή του Συντάγµατος, ο οποίος καλείται να κρίνει και να αξιολογήσει in concreto αν θίγεται αυτή. Όσον δε αφορά το ανθρώπινο γενετικό υλικό εν γένει, αυτό ως τµήµα του ανθρώπινου σώµατος αποτελεί και στοιχείο της ανθρώπινης προσωπικότητας. Έτσι, η κατοχύρωση κάθε εφεύρεσης που είναι αποτέλεσµα ανεπίτρεπτης χρήσης γενετικού υλικού ή βασίζεται σε γονίδιο το οποίο δεν έχει αποµονωθεί από το ανθρώπινο σώµα αντίκειται στη ρύθµιση του άρθρου 5 παρ. 1 Σ. 3. Η κατοχύρωση γενετικού υλικού µε δίπλωµα ευρεσιτεχνίας Όπως είπαµε, ότι το ανθρώπινο γενετικό υλικό είναι επιδεκτικό νοµικής αξιολόγησης και χαρακτηρισµού όταν αποκτήσει υλική αυτοτέλεια, αυτοτελή δηλαδή ύπαρξη σε σχέση µε το ανθρώπινο σώµα από το οποίο προήλθε 21. Εύλογα, εποµένως, τίθεται το ερώτηµα -στα πλαίσια του δικαίου της βιοµηχανικής ιδιοκτησίας- κατά πόσον είναι νοµικά εφικτή, η κατοχύρωση του γενετικού υλικού µε δίπλωµα ευρεσιτεχνίας; 17. Μάνεσης Αρ., Συνταγµατικά Δικαιώµατα, τόµ. α, Ατοµικές Ελευθερίες, Πανεπιστηµιακές παραδόσεις, δ έκδοση, εκδοτικός οίκος Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη, 1982, 114. 18. Η νοµολογία των τελευταίων ιδίως ετών δέχεται ότι στο άρθρο 5 παρ. 1 Σ βρίσκει το κύριο έρεισµά της η οικονοµική και επαγγελµατική ελευθερία, παράλληλα µε άλλες εκδηλώσεις της προσωπικότητας οι οποίες δεν κατοχυρώνονται ρητά σε άλλα άρθρα του Συντάγµατος. Βλ. και Δαγτόγλου Π.Δ., Συνταγµατικό Δίκαιο, Ατοµικά Δικαιώµατα, εκδόσεις Α.Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κοµοτηνή, 1991, 1145, Κριάρη Κατράνη Ι., Βϊοιατρικές εξελίξεις και συνταγµατικό δίκαιο. Συνταγµατικά θέµατα σχετικά µε τις µεθόδους υποβοηθούµενης αναπαραγωγής και τις εφαρµογές της γενετικής, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη, 1999, 66. 19. Βλ. Δαγτόγλου Π.Δ., ό.π., 1145, Χρυσόγονο Κ.Χ., Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα, 1998, 156. 20. Πρβλ. και ΑΠ 717/1985, ΤοΣ 1986, 86. 21. Πρβλ. και Ηλιάδου Α., Βιοϊατρική και Ανθρώπινα Δικαιώµατα, ΤοΣ 2/2000, 257, Βιδάλη Τ.Κ., Ζωή χωρίς πρόσωπο, ό.π., 56. 7

Η απάντηση θα εξαρτηθεί από το εάν το γενετικό υλικό (ή ειδικότερα ένα επιµέρους γονίδιο ή µια αλληλουχία γονιδίων) είναι ενταγµένο στο ανθρώπινο σώµα ή όχι. Στην περίπτωση κατά την οποία αυτό µπορεί να θεωρηθεί ενταγµένο στο ανθρώπινο σώµα, στερείται υλικής αυτοτέλειας, εποµένως παραµένει εκτός κατοχύρωσης, µιας και ο ανθρώπινος οργανισµός δεν αποτελεί «αντικείµενο». Εξ άλλου, ένας πρόσθετος απαγορευτικός λόγος κατά της ενδεχόµενης κατοχύρωσης µπορεί να θεµελιωθεί στον κλασσικό διαχωρισµό µεταξύ ανακάλυψης και εφεύρεσης, µιας και ο χαρακτηρισµός ενός γονιδίου ενταγµένου στο ανθρώπινο σώµα εµπίπτει στα πλαίσια της έννοιας της «ανακάλυψης», υπό την έννοια της αναγνώρισης ενός αγνώστου πλην υπάρχοντος στοιχείου του ανθρώπινου σώµατος 22. Στην περίπτωση κατά την οποία τµήµα του γενετικού υλικού έχει αποχωρισθεί από το ανθρώπινο σώµα, αυτό θεωρείται πράγµα (res) υπαγόµενο, κατ ορθή γνώµη, σε ένα ιδιαίτερο καθεστώς προστασίας 23. Ο λόγος που επιβάλλει την ιδιαίτερη προστασία δεν είναι η αναγνώριση αξίας per se στο πράγµα αυτό, αλλά η προέλευσή από την per se αξία που το δίκαιο αναγνωρίζει στον άνθρωπο 24. Έτσι, το ανθρώπινο γενετικό υλικό και δη το ανθρώπινο γονίδιο, µολονότι δεν διαθέτει αφ εαυτού αυτοτέλεια και αυθύπαρκτη αξία, κρίνεται δεκτικό νοµικής προστασίας για τον λόγο ότι µετέχει της αξίας του συγκεκριµένου ανθρώπου από τον οποίο προέρχεται. Ακόµα, δηλαδή, και εάν αποχωρισθεί από το ανθρώπινο σώµα, διατηρεί λόγω της φύσης και της προέλευσής του την αξία που το δίκαιο αναγνωρίζει στον άνθρωπο 25. Εποµένως, η οποιασδήποτε µορφής πρακτική αντιµετώπιση και χρήση πρέπει να αξιολογείται µε βάση τον σεβασµό που αρµόζει σε αξία συνδεδεµένη µε ανθρώπινο πρόσωπο. Το γενετικό υλικό στο πεδίο του δικαίου δεν πρέπει να κρίνεται απλώς υπό τη βιολογική του µορφή, αλλά µε βάση την δυναµική τους να τίκτει δικαιώµατα ως στοιχεία της ανθρώπινης αξίας και προσωπικότητας. Η αξιολόγησή του, ακόµα και σε περίπτωση αποχωρισµού από το ανθρώπινο σώµα, θα γίνει µε κριτήριο τον σεβασµό που ταιριάζει σε αξία συνδεδεµένη µε τον άνθρωπο. Τονίζεται, τέλος, ότι η ανθρώπινη αξία πρέπει να λειτουργεί ως σταθµίζον και όχι ως σταθµιζόµενο αγαθό, αφού δεν υπόκειται σε 22 Βλ. Γκαντίνη Σ., Η διάκριση ανάµεσα στην εφεύρεση και την ανακάλυψη στα πλαίσια της βιοτεχνολογίας και της γενετικής µηχανικής, ΕΕµπΔ 2002, 41 επ., Vogel F., Grunwald R. (ed.), Patenting of Genes and Living Organisms, Sprinter Verlag, Berlin Haidelberg, 1994, Roberts C., The Prospects of Success of the National Institute of Health s Human Genome Application, [1994] 1 EIPR, 30 (34), Straus J., Industrial Property Protection of Biotechnological Inventions. Analysis of Certain Basic Issues, WIPO, 1985, 35. 23. Για την άποψη αυτή βλ. Μάλλιο Ε.Κ., ό.π., 86 επ. 24. Πρβλ. και Λεφάκη Λ.Κ., Ευρεσιτεχνίες ανθρώπινων βλαστοκυττάρων, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη, 2006, 124 επ. 25. «Il reste, dans ce que la personne détache d elle-même, quelque chose de cette personne concrète ellemême», Visser t Hooft Η.Ρ., Les actes de disposition concernant le corps humain: quelques remarques philosophiques, σε Les biens et les choses, Archive de philosophie du droit, Tome 24, Sirey, 1979, 92. 8

περιορισµούς. Έτσι, το γενετικό υλικό που έχει αποχωρισθεί από το ανθρώπινο σώµα µπορεί κατά περίπτωση να αποτελέσει αντικείµενο δεκτικό κατοχύρωσης µε δίπλωµα ευρεσιτεχνίας, υπό την απόλυτη προϋπόθεση ότι δεν βλάπτεται η ανθρώπινη αξία, ζωή και προσωπικότητα. 4. Η συνταγµατικότητα της κατοχύρωσης γενετικού υλικού µε δίπλωµα ευρεσιτεχνίας α. Το γενετικό υλικό ως αντικείµενο εµπορικών συναλλαγών Για την κρίση της συνταγµατικότητας των εφευρέσεων που εµπεριέχουν γενετικό υλικό, εκτός από το ζήτηµα της νοµικής φύσης του ίδιου του γενετικού υλικού, αναφορά πρέπει να γίνει στα όρια της οικονοµικής ελευθερίας σε συνδυασµό µε την προστασία της ανθρώπινης αξίας και προσωπικότητας. Τόσο οι διεθνείς συµβάσεις 26 όσο και πολλές εθνικές νοµοθεσίες 27 απαγορεύουν την εµπορευµατοποίηση προϊόντων ανθρώπινης προέλευσης. Αυτό συντείνει υπέρ της υιοθέτησης του επιχειρήµατος ότι το γενετικό υλικό εν γένει και ειδικότερα το ανθρώπινο γονίδιο αποτελεί res extra commercium 28. Πώς αξιολογείται, όµως, εν προκειµένω η ανθρώπινη αξία, η οποία είναι πιθανόν να θίγεται µε την εµπορευµατοποίηση του γενετικού υλικού αφού, κατ αυτόν τον τρόπο, φαίνεται ότι η βιολογική υπόσταση του ανθρώπου αναλίσκεται όχι προς το συµφέρον του, αλλά προς το συµφέρον τρίτων και ενδέχεται να µετατραπεί σε «µέσο» για την εξυπηρέτηση εµπορικών σκοπών; Είναι αλήθεια ότι οποιαδήποτε προσέγγιση δεν µπορεί να προσδιορισθεί συλλήβδην, αλλά πρέπει, εν προκειµένω, να γίνει διάκριση µεταξύ της φύσης των επιµέρους τµηµάτων του ανθρώπινου σώµατος. Στην περίπτωση που πρόκειται για ανανεώσιµα τµήµατα (όπως είναι και το γενετικό υλικό) πρέπει να θεωρήσουµε ότι δεν θίγεται η ακεραιότητα και η αξία της βιολογικής υπόστασης του προσώπου, εφ όσον αυτά έχουν ληφθεί µε τη συναίνεσή του 29 ή είναι αποτέλεσµα παραχώρησης δυνάµει χαριστικών δικαιοπραξιών 30. Με άλλα 26. Βλ. χαρακτηριστικά το άρθρο 21 της Σύµβασης του Oviedo, το οποίο ορίζει ότι «το ανθρώπινο σώµα και τα τµήµατά του δεν αποτελούν, ως τέτοια, πηγή οικονοµικού οφέλους». 27. Βλ. επί παραδείγµατι τα άρθρα 16-1 παρ. 3 και 16-5 του γαλλικού Code Civil όπου ορίζεται ότι «[l]e corps humain, ses éléments et ses produits ne peuvent faire l objet d un droit patrimonial», και «[l]es conventions ayant pour effet de conférer une valeur patrimoniale au corps humain, à ses éléments ou à se produits sont nulles». 28. Βλ. και την Επεξηγηµατική Έκθεση της Σύµβασης όπου τονίζεται ότι το άρθρο 21 απαγορεύει την εµπορευµατοποίηση του ανθρώπινου σώµατος και των τµηµάτων του κατ εφαρµογή της αρχής της ανθρώπινης αξίας. Rapport explicatif à la Convention sur les droits de l homme et la biomédicine, 1997, 30. 29. Προσεκτική είναι και η θέση που υιοθετείται από τον Βιδάλη, ο οποίος αναφέρει ότι «δεν είναι αυτονόητο ότι θίγεται η ανθρώπινη αξία κάποιου µε την εµπορευµατοποίηση οποιουδήποτε τµήµατος ή προϊόντος του 9

λόγια, πρέπει να θεωρηθεί νόµιµη και θεµιτή η παραχώρηση γενετικού υλικού ως αποτέλεσµα χαριστικής δικαιοπραξίας, εφ όσον το υλικό πρόκειται να χρησιµοποιηθεί για επιστηµονική έρευνα που αποσκοπεί, επί παραδείγµατι, στην παραγωγή εφευρέσεων ή για γενετικές εξετάσεις. Αυτό που απαγορεύεται είναι ο υποβιβασµός του ανθρώπινου σώµατος ή των τµηµάτων αυτού (εποµένως και του γενετικού υλικού) σε αντικείµενο και µέσο για την προσπόριση κέρδους. Έτσι, η µε χαριστική δικαιοπραξία παραχώρηση γενετικού υλικού για ερευνητικούς σκοπούς δεν αποτελεί εµπορευµατοποίηση του ανθρώπου, του ανθρώπινου σώµατος και των τµηµάτων αυτού, ανεξάρτητα από το ενδεχόµενο που υπάρχει το αποτέλεσµα της έρευνας να καταλήξει σε εφεύρεση υπό την έννοια της επίλυσης τεχνικού προβλήµατος µε εφαρµογή φυσικών νόµων, κατά τρόπο δηλαδή που η λύση να υπερβαίνει τη γνωστή στάθµη της τεχνικής 31. Η συγκεκριµένη εφεύρεση εφ όσον συγκεντρώνει τα στοιχεία που τάσσει ο νόµος (είναι δηλαδή νέα, εµπεριέχει εφευρετική δραστηριότητα και είναι επιδεκτική βιοµηχανικής εφαρµογής) µπορεί να αποτελέσει αντικείµενο κατοχύρωσης διά διπλώµατος ευρεσιτεχνίας. Πράγµατι, εάν κάποιο γονίδιο αποτελέσει αντικείµενο επεξεργασίας και µετατροπής δεν θα αποτελεί γενετικό υλικό per se, αλλά θα καταστεί προϊόν επιδεκτικό κατοχύρωσης διά διπλώµατος ευρεσιτεχνίας και επακόλουθης διακίνησης για εµπορικούς σκοπούς. Στην περίπτωση αυτή, η εµπορική δραστηριότητα δεν θα αφορά το ανθρώπινο γενετικό υλικό, αλλά τις ευρεσιτεχνίες προϊόντος (όπως επί παραδείγµατι τα φαρµακευτικά σκευάσµατα) ή µεθόδου που είναι το αποτέλεσµα εφευρέσεων οι οποίες στηρίχθηκαν σε ερευνητική δραστηριότητα επί ανθρώπινων γονιδίων και γενετικού υλικού εν γένει. β. Γενετικό υλικό και δικαίωµα ευρεσιτεχνίας Είναι, κατ αρχήν, άξιο έρευνας εάν η απόπειρα ευρεσιτεχνιακής κατοχύρωσης τµηµάτων του ανθρώπινου γενετικού υλικού παραβιάζει το κανονιστικό περιεχόµενο της αρχής του σεβασµού της ανθρώπινης αξίας, η οποία απαγορεύει τη χρησιµοποίηση του ανθρώπου ως «αντικειµένου» ή, άλλως, ως «µέσου» για την επίτευξη σκοπών αντιτιθέµενων στην αξία αυτού. ανθρώπινου σώµατός του. Κάτι τέτοιο ισχύει πράγµατι για τα µη ανανεώσιµα τµήµατα ή προϊόντα π.χ. τα όργανά του διότι έτσι η βιολογική του υπόσταση καθίσταται αναλώσιµη προς το συµφέρον όχι του ίδιου αλλά τρίτων, εποµένως εκείνος µετατρέπεται σε µέσον για την εξυπηρέτηση άλλων σκοπών. Δεν ισχύει όµως το ίδιο για τα ανανεώσιµα τµήµατα ή προϊόντα π.χ. µαλλιά, το γάλα, το αίµα, το γενετικό υλικό αφού η απόσπασή τους από το σώµα δεν θίγει την ακεραιότητα της βιολογικής υπόστασης του προσώπου, όπως στην προηγούµενη περίπτωση». Βλ. Βιδάλη Τ.Κ., Ζωή χωρίς πρόσωπο, ό.π., 170-171. 30. Για το γενετικό υλικό ως αντικείµενο χαριστικών δικαιοπραξιών βλ. αναλυτικά Βιδάλη Τ.Κ., Ζωή χωρίς πρόσωπο, ό.π., 163 επ. 31. Πρβλ. και Λεφάκη Λ.Κ., Ευρεσιτεχνίες ανθρώπινων βλαστοκυττάρων, ό.π., 128-129. 10

Πράγµατι, αντικείµενο του δικαιώµατος ευρεσιτεχνίας είναι ένα άϋλο αγαθό, δηλαδή η εφευρετική ιδέα και όχι κάθε υλική ενσωµάτωση ή η εφαρµογή της 32. Εποµένως, το ανθρώπινο γενετικό υλικό δεν αποτελεί καθ εαυτό αντικείµενο κατοχύρωσης διά διπλώµατος ευρεσιτεχνίας. Οµοίως, δεν αποτελούν αντικείµενο σχετικού διπλώµατος οι πληροφορίες που περικλείονται µέσα σε αυτό. Αντιθέτως, αντικείµενο του διπλώµατος ευρεσιτεχνίας αποτελεί η εφευρετική ιδέα, ή άλλως το πνευµατικό επινόηµα που πραγµατοποιήθηκε έχοντας το γενετικό υλικό ως βάση για την υπέρβαση της εφευρετικής στάθµης. Έτσι, ο δικαιούχος της ευρεσιτεχνίας δεν αποκτά δικαίωµα κυριότητας επί του ανθρώπινου γενετικού υλικού που υπήρξε η βάση της εφεύρεσής του, αλλά απλώς αποκτά δικαίωµα στην εφεύρεσή του. Το δικαίωµα περιορίζεται στην εκµετάλλευση του αντικειµένου αυτής και στον αποκλεισµό τρίτων από το να κάνουν χρήση της προστατευόµενης εφεύρεσης. Εποµένως, µε το δίπλωµα ευρεσιτεχνίας δεν αποκτάται κανενός είδους δικαίωµα επί του ανθρώπου, του σώµατος ή των τµηµάτων αυτού. Να σηµειωθεί ότι το Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων στην απόφασή του της 9ης Οκτωβρίου 2001 33 επί της προσφυγής των Κάτω Χωρών για την ακύρωση της Οδηγίας 98/44/ΕΚ για την προστασία των βιοτεχνολογικών εφευρέσεων, βασιζόµενο στα οριζόµενα στις αιτιολογικές σκέψεις 20 και 21 του Προοιµίου της Οδηγίας, διατύπωσε την άποψη ότι «ένα στοιχείο του ανθρώπινου σώµατος µπορεί να αποτελέσει µέρος προϊόντος δυναµένου να τύχει της προστασίας ενός διπλώµατος ευρεσιτεχνίας, δεν µπορεί, όµως, στο φυσικό περιβάλλον του, να αποτελέσει αντικείµενο ιδιοποίησης». Έκρινε, επίσης, ότι «σχετικά µε τη ζώσα ύλη ανθρώπινης προέλευσης, η Οδηγία πλαισιώνει το δίκαιο των διπλωµάτων ευρεσιτεχνίας κατά τρόπο αρκούντως αυστηρό, ώστε το ανθρώπινο σώµα να παραµένει όντως αδιάθετο και αναπαλλοτρίωτο» 34. γ. Γενετικό υλικό, προστασία της γενετικής ταυτότητας και των γενετικών δεδοµένων Σύµφωνα µε τη διάταξη του άρθρου 5 παρ. 5 Σ «καθένας έχει το δικαίωµα στην προστασία της υγείας και της γενετικής του ταυτότητας». Νόµος δε ορίζει τα σχετικά µε την προστασία κάθε προσώπου έναντι των βιοϊατρικών παρεµβάσεων. Το δικαίωµα προστασίας της γενετικής ταυτότητας έχει δύο ερµηνείες. Σύµφωνα µε την πρώτη, ως 32. Βλ. Λιακόπουλο Θ., Βιοµηχανική Ιδιοκτησία, έκδοση ε, εκδόσεις Δίκαιο και Οικονοµία Π.Ν. Σάκκουλα, Αθήνα, 2000, 191. 33. Βλ. απόφαση του Δικαστηρίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων της 9ης Οκτωβρίου 2001, Βασίλειο των Κάτω Χωρών κατά Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και Συµβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Συλλογή της Νοµολογίας του Δικαστηρίου, 2001, I-07079. 34. Ό.π., I-07079 και ιδίως παράγραφοι 73 και 77. 11

γενετική ταυτότητα ορίζεται το σύνολο των γενετικών πληροφοριών που αφορούν στη γενετική υπόσταση του κάθε ατόµου, τον προσδιορίζουν, αλλά και τον διαφοροποιούν γενετικά. Σύµφωνα µε τη δεύτερη ερµηνεία, γενετική ταυτότητα καλείται το ανθρώπινο γονιδίωµα, δηλαδή η υλική µορφή του γενετικού υλικού, η γενετική υπόσταση του ανθρώπου. Με βάση την ερµηνεία αυτή το δικαίωµα προστασίας της γενετικής ταυτότητας υποδηλώνει απλώς τον αυτόνοµο έλεγχο του προσώπου στα γενετικά του χαρακτηριστικά 35. Η διατύπωση της διάταξης του άρθρου 5 παρ. 5 Σ δηµιουργεί την εντύπωση ότι, κατά κύριο λόγο, αποβλέπει στην προστασία της αυτονοµίας του ανθρώπου, η οποία θίγεται όταν δεν υπάρχει συναίνεση του ενδιαφεροµένου στην περίπτωση της επέµβασης ή χρήσης του γενετικού του υλικού. Όπως υποστηρίζεται, το δικαίωµα στην προστασία της γενετικής ταυτότητας αποσκοπεί στην αποφυγή ετεροκαθορισµού των γενετικών χαρακτηριστικών του ανθρώπου, χωρίς ο ίδιος να συµµετέχει ή να έχει τη δυνατότητα έγκρισης 36. Παρ ότι, όµως, η εισαγωγή του δικαιώµατος προστασίας της γενετικής ταυτότητας αποδεικνύει την «ευαισθησία» του αναθεωρητικού νοµοθέτη ως προς τα προβλήµατα της γενετικής και, κατ ακολουθία, προστατεύει το άτοµο έναντι αυθαίρετων επεµβάσεων στο γονιδίωµά του, προφανής είναι η ασάφεια της διάταξης όσον αφορά στο εύρος του κανονιστικού της περιεχοµένου 37. Ερωτάται, τι συµβαίνει στην περίπτωση της χορήγησης διπλωµάτων ευρεσιτεχνίας τα οποία αφορούν σε γονίδια που άπτονται ανθρώπινα γενετικά χαρακτηριστικά. Συντελείται, κατ αυτόν τον τρόπο προσβολή του συνταγµατικού δικαιώµατος προστασίας της γενετικής ταυτότητας και εάν ναι σε ποιο βαθµό; Η απάντηση πρέπει να εξαρτηθεί από το αν υπάρχει συναίνεση του δότη. Αν όχι, τότε συντελείται προσβολή αφού συντελείται παράνοµη λήψη γενετικού υλικού. Πράγµατι, τα διπλώµατα ευρεσιτεχνίας δε θέτουν κανένα ζήτηµα ετεροκαθορισµού των γενετικών χαρακτηριστικών του ανθρώπου. Ετεροκαθορισµός υφίσταται όταν είναι δυνατή η επέµβαση στο γενετικό υλικό παρά τη θέληση ενός ατόµου 38. Αν όµως το υποκείµενο έχει συναινέσει στη λήψη του γενετικού του υλικού, το οποίο θα αποτελέσει την πρώτη ύλη που θα οδηγήσει στην εφεύρεση και στο δίπλωµα ευρεσιτεχνίας, δεν υφίσταται περίπτωση προσβολής της ελευθερίας και της αυτονοµίας του. Κατά συνέπεια, η έννοµη τάξη οφείλει να βασισθεί στην προηγούµενη, 35. Για την ερµηνεία της διάταξης του άρθρου 5 παρ. 5 Σ βλ. Βιδάλη Τ.Κ., Νέα Δικαιώµατα στο Σύνταγµα: Ένας Απολογισµός, σε Νέο Σύνταγµα. Πρακτικά Συνεδρίου για το Αναθεωρηµένο Σύνταγµα του 1975/1986/2001, 75, Κριάρη Κατράνη Ι., Η συνταγµατική προστασία της γενετικής ταυτότητας, ΔτΑ 10/2001, 356, Βλαχόπουλος Σ., Βϊοιατρικές εξελίξεις και αναθεώρηση του Συντάγµατος, ΔτΑ 10/2001, 369. 36. Βλ. Κριάρη Κατράνη Ι., Η συνταγµατική προστασία, ό.π., 356. 37. Βλ. Για µια κριτική της διάταξης βλ. Μάλλιο Ε.Κ.., ό.π., 277-278. 38. Πρβλ. και τα προβλεπόµενα στο άρθρο 13 της Σύµβασης του Oviedo. 12

ρητή και ανεπιφύλακτη συναίνεση του δότη του γενετικού υλικού ως απαραίτητη προϋπόθεση για την έρευνα και να προβλέψει όλες τις απαραίτητες διαδικασίες που θα συντελέσουν στο να αποτραπεί η χρήση του γενετικού υλικού κατά τρόπο αντίθετο µε τη βούληση του προσώπου 39. Γενικά, µπορούµε να παρατηρήσουµε ότι η ευρεσιτεχνιακή κατοχύρωση των βιοτεχνολογικών εφευρέσεων δεν αντιτίθεται προς το δικαίωµα της προστασίας της γενετικής ταυτότητας. Άλλωστε, έχει πολλαπλώς επισηµανθεί ο κίνδυνος που ενεδρεύει στα επιχειρήµατα όσων αντιτάσσονται στην κατοχύρωση των βιοτεχνολογικών εφευρέσεων. Μολονότι διατείνονται ότι υπερασπίζουν την ανθρώπινη αξία και αξιοπρέπεια, «υποβιβάζουν το άτοµο στο σύνολο των γονιδίων του» 40. Ο άνθρωπος, όµως, δεν είναι ένα απλό άθροισµα γονιδίων 41. Θα ήταν απολύτως απαξιωτικό να καταλήξουµε στο συµπέρασµα ότι ο άνθρωπος είναι µόνο τα γονίδια που τον αποτελούν και τίποτε άλλο. 5. Η οικονοµική διάσταση των εφευρέσεων γενετικού υλικού Με την πράξη χορήγησης διπλώµατος ευρεσιτεχνίας δηµιουργείται το δικαίωµα στην ευρεσιτεχνία, αντικείµενο του οποίου είναι η εφευρετική ιδέα. Ο δικαιούχος της ευρεσιτεχνίας έχει τη θετικού περιεχοµένου εξουσία να επιχειρεί πράξεις εκµετάλλευσης της εφεύρεσης και ιδίως να προβαίνει στην παραγωγή, χρήση και διάθεση στην αγορά του αντικειµένου της εφεύρεσης, στην έκθεση αυτού προς εµπορία ή πώληση και γενικότερα σε ότι αποτελεί εκµετάλλευση του αντικειµένου της εφεύρεσης 42. Οι εξουσίες αυτές θα ήταν χωρίς αξία αν ο δικαιούχος δεν είχε την αρνητικού περιεχοµένου εξουσία να αποκλείει τρίτους από την εκµετάλλευση της εφεύρεσης 43. Το δίκαιο προσφέρει στον 39. Βλ. Κριάρη Κατράνη Ι., Γενετική Τεχνολογία, ό.π., 194 επ. Πρβλ. και τις γενικές διατάξεις της Σύµβασης του Oviedo όσον αφορά στη συναίνεση και τα πειράµατα µε ανθρώπους. 40. Πρβλ. και άρθρο 2β της Διακήρυξης της UNESCO για το Ανθρώπινο Γονιδίωµα και τα Δικαιώµατα του Ανθρώπου, όπου ορίζεται ότι «...η αξιοπρέπεια επιβάλλει το να µην περιορίζονται τα άτοµα στα γενετικά χαρακτηριστικά τους και να είναι σεβαστή η µοναδικότητα και η ποικιλία τους». 41. Βλ. Βιδάλη Τ.Κ., Ζωή χωρίς πρόσωπο, ό.π., 132 και ιδίως υποσηµείωση 87. 42. Λιακόπουλος Θ., ό.π., 237. Βλ. και Άρθρο 10 παρ. 1α,β,γ ν. 1733/1987 όπου ορίζεται ότι «το δίπλωµα ευρεσιτεχνίας παρέχει στον κάτοχό του... δικαίωµα να εκµεταλλεύεται παραγωγικά την εφεύρεση και ιδίως: α) να παράγει, προσφέρει ή διαθέτει στην αγορά, να χρησιµοποιεί και να κατέχει για τον ίδιο σκοπό τα προϊόντα που προστατεύονται από το δίπλωµα ευρεσιτεχνίας, β) να εφαρµόζει, προσφέρει ή διαθέτει στην αγορά την προστατευόµενη από το δίπλωµα ευρεσιτεχνίας µέθοδο, γ) να παράγει, προσφέρει ή διαθέτει στην αγορά, να χρησιµοποιεί και να κατέχει για τον ίδιο σκοπό το προϊόν που η παραγωγή του είναι το αποτέλεσµα της προστατευόµενης από το δίπλωµα ευρεσιτεχνίας µεθόδου...». 43. Άρθρο 10 παρ. 1δ ν. 1733/1987 το οποίο προβλέπει ότι «το δίπλωµα ευρεσιτεχνίας παρέχει στον κάτοχό του... δικαίωµα να εκµεταλλεύεται παραγωγικά την εφεύρεση και ιδίως... δ) να απαγορεύει σε κάθε τρίτο να εκµεταλλεύεται παραγωγικά... την εφεύρεση ή να εισάγει, χωρίς τη συναίνεσή του, τα προϊόντα που προστατεύονται από το δίπλωµα ευρεσιτεχνίας». Πρβλ. και άρθρο 17 ν. 1733/1987 για την προστασία του 13

δικαιούχο ευρεσιτεχνίας αξίωσης χορήγησης διπλώµατος ευρεσιτεχνίας (προσδοκία δικαιώµατος ευρεσιτεχνίας) τα εχέγγυα για την τόνωση του εφευρετικού ζήλου µέσω της ανταµοιβής της εφευρετικής δραστηριότητας. Πράγµατι, παρέχεται στον εφευρέτη τα απαραίτητα κίνητρα προκειµένου αυτός να πράξει ότι απαιτείται στο πεδίο της έρευνας και της ανάπτυξης, αποσκοπώντας στην επίτευξη της επιδιωκόµενης υπέρβασης της τεχνικής. Σηµαντικό δέλεαρ σε κάθε περίπτωση θα είναι η προσδοκία οικονοµικής ανταµοιβής για τα κεφάλαια τα οποία αυτός επένδυσε αµέσως ή εµµέσως. Άλλως, η οποιαδήποτε ερευνητική δραστηριότητα δεν θα ήταν επαρκώς ελκυστική και η σχετική στάθµη της τεχνικής θα ήταν περιορισµένη. Το σύστηµα ευρεσιτεχνίας παροτρύνει τους εφευρέτες, διά των χορηγούµενων κινήτρων, να αποκαλύψουν το προϊόν της εφευρετικής τους δραστηριότητας. Αποτρέπεται, δηλαδή, η µυστικότητα, η οποία δεν προάγει την επιστήµη ιδιαίτερα στα πλαίσια των νέων τεχνολογιών και των εξ αυτών ειδικών αναγκών προστασίας. Έτσι, µετά τη λήξη της περιόδου για την οποία χορηγείται το δίπλωµα στον δικαιούχο, αυτό καθίσταται κτήµα της επιστηµονικής κοινότητας προς αρωγή της περαιτέρω ερευνητικής ανάπτυξης και προόδου 44. Στον τοµέα της γενετικής, ειδικότερα, η παροχή δικαιώµατος εκµετάλλευσης µιας σχετικής εφεύρεσης δηµιουργεί σηµαντικά εφευρετικά κίνητρα. Επιπλέον, η υψηλή και εξειδικευµένη στάθµη της τεχνικής απαιτεί διάθεση σηµαντικών ερευνητικών κονδυλίων και εξασφάλιση πολυδάπανων εργαστηριακών µέσων. Έτσι, οι επενδύσεις δικαιολογούνται λόγω της προσδοκίας ανάλογου κέρδους από την αποκλειστική εκµετάλλευση της εφεύρεσης. Τι συµβαίνει, όµως, µε το ενδεχόµενο παρακώλυσης της έρευνας, ως αποτέλεσµα της χορήγησης διπλωµάτων ευρεσιτεχνίας; Υποστηρίζεται ότι, ακόµα και αν η κατοχύρωση των βιοτεχνολογικών εφευρέσεων µε δίπλωµα ευρεσιτεχνίας ωθεί στην ανάπτυξη της οικονοµικής ελευθερίας, η συνεχής επιστηµονική πρόοδος υπηρετείται µόνον εάν η έρευνα στο πεδίο των βιολογικών και βιοτεχνολογικών εφευρέσεων παραµείνει προσιτή για όλους 45. Tο επιχείρηµα αυτό έχει ιδιαίτερη εφαρµογή στην περίπτωση των εφευρέσεων που στηρίζονται σε γενετικές πληροφορίες που αφορούν σε ανθρώπινο γενετικό υλικό, διότι η µονοπωλιακή προοπτική κατοχύρωσης τέτοιων βιοτεχνολογικών εφευρέσεων ενδέχεται να θέσει σε κίνδυνο την «κοινοκτηµοσύνη των αποτελεσµάτων της έρευνας», ως βασική αρχή την οποία τάσσει η επιστηµονική κοινότητα για την προαγωγή της ερευνητικής δραστηριότητας. δικαιούχου σε περίπτωση προσβολής του διπλώµατος ευρεσιτεχνίας. 44. Πρόκειται για το λεγόµενο «επιχείρηµα της χρησιµότητας» («utilitarian argument»). Βλ. αντί πολλών Eisenberg R.S., Patents and the Progress of Science. Exclusive Rights and Experimental Use, [1989] vol. 56 University of Chicago Law Review, 1031 και ιδίως υποσηµείωση 58. 45. Βλ. σχετ. Lancelot H., L enjeu des brevets en génomique, Forum Pharma Santé, novembre 1999, 32, Eisenberg R., Patenting the Human Genome, [1990] vol. 39 Emory Law Journal, 721-722. 14

Το Σύνταγµα αναγνωρίζει το ατοµικό δικαίωµα της γενικής οικονοµικής ελευθερίας και κατοχυρώνει το δικαίωµα εκάστου να συµµετέχει στην οικονοµική ζωή της χώρας, εφ όσον δεν προσβάλει τα δικαιώµατα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγµα ή τα χρηστά ήθη (άρθρο 5 παρ. 1 Σ) 46. Ταυτόχρονα, κατοχυρώνει την ιδιωτική οικονοµική πρωτοβουλία, η οποία όµως δεν επιτρέπεται να αναπτύσσεται εις βάρος της ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (άρθρο 106 παρ. 2 Σ). Επίσης, η πρωτοβουλία αυτή µπορεί να περιοριστεί από την εξουσία του κράτους για την εδραίωση της κοινωνικής ειρήνης και την προστασία του γενικού συµφέροντος. Η κατοχύρωση των εφευρέσεων γενετικού υλικού µε δίπλωµα ευρεσιτεχνίας, ως εκδήλωση του συνταγµατικά αναγνωρισµένου ατοµικού δικαιώµατος της οικονοµικής ελευθερίας, αποκτά ιδιαίτερη σηµασία στα πλαίσια της θεµελιωµένης οικονοµίας της αγοράς. Ο λόγος είναι ότι η δραστηριότητα αυτή, αναπτυσσόµενη εντός των επιµέρους πλαισίων της συµβατικής ελευθερίας και της ελευθερίας του ανταγωνισµού, αντανακλά κατ ουσίαν τον πυρήνα της οικονοµικής ελευθερίας. Επιπροσθέτως, η θεσµική εγγύηση της ελεύθερης ιδιωτικής οικονοµικής πρωτοβουλίας που ορίζει το άρθρο 106 ολοκληρώνει την προστασία, θέτοντας ταυτόχρονα τα εχέγγυα που τάσσει η αναγνώριση των θεµελιωδών δικαιωµάτων της ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας 47. 6. Οι εφευρέσεις γενετικού υλικού και το ζήτηµα της θέσης εµποδίων στην προαγωγή της έρευνας Η έρευνα στον τοµέα της γενετικής τεχνολογίας απαιτεί, όπως και σε όλους του τοµείς της έρευνας, ελευθερία επιλογής του αντικειµένου και της µεθόδου της έρευνας, καθώς και επάρκεια δεδοµένων και πληροφοριών πάνω στα οποία αυτή θα βασισθεί για να εξελιχθεί. Ενώ, όµως, όλα τα θέµατα της έρευνας είναι επιτρεπτά, αυτό δεν σηµαίνει ότι κάθε ερευνητής δύναται να έχει αξίωση πρόσβασης σε δηµόσια ή ιδιωτικά στοιχεία τα οποία δεν είναι γενικά προσιτά στο κοινό 48. Έτσι, ειδικά στο πεδίο της γενετικής, πληροφορίες σχετικές µε τις λειτουργίες του ανθρώπινου γενετικού υλικού είναι αναγκαίες στην έρευνα (επί παραδείγµατι στην έρευνα που αφορά στην παρασκευή ενός νέου φαρµάκου). Υποστηρίζεται, εποµένως, εύλογα η άποψη ότι βασικό θεµέλιο της επιστηµονικής έρευνας σε κάθε τεχνολογία αιχµής είναι η «ελευθερία προσβάσεως 46. Βλ. Δαγτόγλου Π.Δ., ό.π., 989 επ. 47. Ό.π., 994. 48. Ό.π., 671. 15

στα πορίσµατα της µέχρι τούδε έρευνας» 49. Ειδικά στον τοµέα της γενετικής εξαιρετική σηµασία για την έρευνα έχει η πρόσβαση στο ανθρώπινο γενετικό υλικό και στα σχετικά µε αυτό δεδοµένα και πληροφορίες. Για τον λόγο αυτό, ζήτηµα τίθεται αναφορικά µε το εάν η χορήγηση διπλωµάτων ευρεσιτεχνίας επί γενετικού υλικού εµποδίζει τη διάδοση της γνώσης και την ελεύθερη πρόσβαση στα γενετικά δεδοµένα, καθώς και εάν αντιτίθεται στο συνταγµατικά κατοχυρωµένο στο άρθρο 16 παρ. 1 Σ δικαίωµα στην επιστηµονική έρευνα. Εννοιολογικά, οι κανόνες που ισχύουν στο δίκαιο της ευρεσιτεχνίας ενισχύουν και συµβάλλουν στη διάδοση της επιστηµονικής γνώσης. Δεδοµένου δε ότι προϋπόθεση για τη χορήγηση διπλώµατος ευρεσιτεχνίας είναι το καινοτόµο της εφεύρεσης και κρίσιµος χρόνος για την έννοια αυτού είναι η ηµεροµηνία κανονικής κατάθεσης της σχετικής αίτησης 50, αυτό το οποίο, κατ αρχήν, επιδιώκεται είναι η εξασφάλιση της µυστικότητας, ώστε να προστατευθούν τα δικαιώµατα του δικαιούχου. Μακροπρόθεσµα, όµως, και πάντως σε χρόνο µετά τη χορήγηση των διπλωµάτων ευρεσιτεχνίας, ευνοείται η διάδοση των επιστηµονικών γνώσεων, µέσω της περιγραφής και της δηµοσίευσης κάθε εφεύρεσης. Εξάλλου, το δίπλωµα ευρεσιτεχνίας πρέπει να δηµοσιευθεί και αυτό έχει ως αποτέλεσµα τη δυνατότητα της επιστηµονικής κοινότητας να αποκτήσει, εύκολα και χωρίς οικονοµική επιβάρυνση, πρόσβαση στις πληροφορίες που συνιστούν την υπέρβαση της στάθµης της τεχνικής και κατοχυρώνονται µε δίπλωµα ευρεσιτεχνίας 51. Αναφορικά µε το λεπτό ζήτηµα της γενετικής έρευνας µπορεί να λεχθεί ότι αυτή αποβλέπει, πρωτίστως, στον εµπλουτισµό των γνώσεων για την ανθρώπινη βιολογική ιδιοσυστασία. Τα αποτελέσµατά της είναι πιθανόν να χρησιµεύσουν στην εφαρµογή µεθόδων γενετικής σε διάφορα επίπεδα, όπως διάγνωση, πρόληψη και θεραπεία γενετικών ασθενειών. Να σηµειωθεί ότι είναι αποδεκτό ότι το ανθρώπινο γενετικό υλικό µπορεί να αποτελέσει αντικείµενο ελεύθερης χρήσης και έρευνας 52. Όπως είδαµε, κάθε συναφής εφεύρεση για την οποία ζητείται η κατοχύρωση µε δίπλωµα ευρεσιτεχνίας 49. Ό.π., 671-672. 50. Βλ. άρθρο 7 παρ. 10 ν. 1733/1987. 51. Πρβλ. και άρθρο 13 ν. 1733/1987 για την περίπτωση υποχρεωτικής άδειας εκµετάλλευσης µιας ευρεσιτεχνίας. Ο θεσµός των υποχρεωτικών αδειών εκµετάλλευσης αποτελεί εκδήλωση της κοινωνικής δέσµευσης της ευρεσιτεχνίας. Βλ. αναλυτικά Λιακόπουλο Θ., ό.π., 247 επ., Μαρίνο Α.Ν., Η νοµική φύση της αναγκαστικής άδειας εκµετάλλευσης σε δίπλωµα ευρεσιτεχνίας, ΝοΒ 31, 788 επ., Cornish W.R., Intellectual Property. Patents, Copyright, Trade Marks and Allied Rights, 3rd edition, Sweet & Maxwell, London, 1996, 253 επ. 52. Βλ. ενδεικτικά Βιδάλη Τ.Κ., Ζωή χωρίς πρόσωπο, ό.π., 144, Κριάρη Κατράνη Ι., Βϊοιατρικές Εξελίξεις, ό.π., 159. 16

πρέπει να αναφέρεται σε προϊόν, µέθοδο ή βιοµηχανική εφαρµογή, όχι όµως σε ανακάλυψη 53. Στοιχεία της ελευθερίας της έρευνας (άρθρο 16 παρ. 1 Σ) είναι τόσο η ελευθερία πρόσβασης στα πορίσµατα της έρευνας όσο και η ελευθερία της επιλογής του αντικειµένου και της µεθόδου της έρευνας 54. Ιδίως, εν όψει της συνταγµατικά θεµελιωµένης υποχρέωσης του κράτους να αναπτύσσει και να προάγει την επιστηµονική έρευνα, οι περιορισµοί της έρευνας είναι επιτρεπτοί µόνο στο µέτρο που χωρίς αυτή δε θα µπορούσε να προστατευθεί επιτακτικό δηµόσιο συµφέρον 55. Η νοµοθετική, εποµένως, πρόβλεψη για δυνατότητα χρήσης της εφεύρεσης για ερευνητικούς σκοπούς ενισχύει και προάγει την ελευθερία της έρευνας. Χωρίς αυτή το δικαίωµα έρευνας θα στηριζόταν ουσιαστικά στις άδειες που οι δικαιούχοι των διπλωµάτων ευρεσιτεχνίας θα παραχωρούσαν σε όσους προσέφεραν τα µεγαλύτερα οικονοµικά ανταλλάγµατα. Καθίσταται, εποµένως, προφανές ότι ο περιορισµός της ελευθερίας της έρευνας θα ήταν αντισυνταγµατικός, αφού το ύψος των υλικών απολαβών του δικαιούχου του διπλώµατος ευρεσιτεχνίας δεν αποτελεί επιτακτικό δηµόσιο συµφέρον. Υπάρχουν, όµως, βασικά προβλήµατα που µπορούν να ανακύψουν στα πλαίσια της προστατευόµενης ελεύθερης επιστηµονικής έρευνας στο επίπεδο της χορήγησης διπλωµάτων ευρεσιτεχνίας για γονίδια και εν γένει γενετικό υλικό. Κατ αρχήν, πρόβληµα γεννάται όσον αφορά τον υπερβολικό κατακερµατισµό των σχετικών δικαιωµάτων όταν, επί παραδείγµατι, χορηγηθεί δικαίωµα ευρεσιτεχνίας σε αλληλουχία γονιδίων. Ο κατακερµατισµός των δικαιωµάτων ενδέχεται να αναχαιτίσει την έρευνα, αφού οι ερευνητές θα πρέπει να «ξεπεράσουν» περισσότερα αποκλειστικά δικαιώµατα για να ερευνήσουν και να κατοχυρώσουν ένα προϊόν ή µια µέθοδο που βασίζεται σε ένα γονίδιο. Η χορήγηση διπλωµάτων ευρεσιτεχνίας σε τµήµατα γενετικού υλικού ή σε ολόκληρο το γονίδιο µπορεί να αποτελέσει τροχοπέδη στην έρευνα, για όσο διάστηµα δεν έχει εξακριβωθεί η λειτουργία ή οι λειτουργίες του γονιδίου αυτού και των µερικών ακολουθιών αυτού. Αντιθέτως, η χορήγηση διπλωµάτων ευρεσιτεχνίας σε εφευρέσεις προϊόντων (επί παραδείγµατι φαρµάκων ή άλλων φαρµακευτικών σκευασµάτων) που προέρχονται από τα αποτελέσµατα της γενετικής έρευνας, αλλά δεν καλύπτουν στην περιγραφή τους το ίδιο το γονίδιο το οποίο αποτέλεσε την πρώτη ύλη για τη δηµιουργία του φαρµάκου, 53. Βλ. και άρθρο 5 παρ. 1 ν. 1733/1987. 54. Δαγτόγλου Π.Δ., ό.π., 671. Η νοµολογία του Συµβουλίου της Επικρατείας δέχεται ότι η ελευθερία της έρευνας κατοχυρώνεται ως ατοµικό δικαίωµα του καθενός και όχι ως αποκλειστικός σκοπός του κράτους. Βλ. ΣτΕ 1043/1989, ΤοΣ 1989, 308. 55. Δαγτόγλου Π.Δ., ό.π., 671. 17

καθώς και σε εφευρέσεις µεθόδων που αφορούν στην τεχνητή αναπαραγωγή γονιδίων (που καλύπτουν τη µέθοδο αλλά όχι και το ίδιο το γονίδιο) δεν αποτελεί εµπόδιο στην επιστηµονική έρευνα. Παράλληλα, ενισχύει την ιδιωτική πρωτοβουλία για επενδύσεις στην έρευνα και ανάπτυξη στον τοµέα της βιοτεχνολογίας. Με τον τρόπο αυτό δεν κατοχυρώνεται διά διπλώµατος ευρεσιτεχνίας το ίδιο το γονίδιο, αλλά το προϊόν που προήλθε από αυτό ή η µέθοδος τεχνητής αναπαραγωγής του γονιδίου ή του προϊόντος. Έτσι, τα γενετικά δεδοµένα παραµένουν ελεύθερα προς επιστηµονική ανάλυση και περαιτέρω ερευνητική επεξεργασία και µε τον τρόπο αυτό προάγεται η ελευθερία της έρευνας, ενώ συγχρόνως ανταµείβεται ηθικά και οικονοµικά η εφευρετική δραστηριότητα. Χωρίς την κατοχύρωση του διπλώµατος ευρεσιτεχνίας, οι επιστήµονες και οι εταιρίες που επιθυµούν να διατηρήσουν δικαιώµατα βιοµηχανικής ιδιοκτησίας είναι πιθανόν να επιλέξουν τη λύση του βιοµηχανικού απορρήτου 56. Όσο η βιοτεχνολογική έρευνα αποφέρει οικονοµικά υψηλά οφέλη η αδυναµία της ευρεσιτεχνιακής κατοχύρωσης θα ισοδυναµεί µε έλλειψη προστασίας. Τα ερευνητικά κέντρα και οι φαρµακευτικές εταιρίες, προκειµένου να κατοχυρώσουν τις εφευρέσεις τους θα καταφύγουν στην προστασία του βιοµηχανικού απορρήτου. Έτσι, τα πορίσµατα της έρευνας θα παραµένουν περιορισµένα µέσα στα όρια της δραστηριότητας του κάθε ερευνητή ή του ερευνητικού κέντρου µε επιζήµιες συνέπειες για την απρόσκοπτη πρόσβαση στα πορίσµατα της µέχρι τούδε έρευνας και, συνεπώς, για την ίδια την ελευθερία της έρευνας. Υπάρχει πιο πρόσφορη λύση στο πρόβληµα που τίθεται; Η λύση έγκειται στον τρόπο εφαρµογής των κανόνων της ευρεσιτεχνίας. Η χορήγηση διπλωµάτων ευρεσιτεχνίας αποσκοπεί στην ανταµοιβή και προστασία των εφευρετών και των εφευρέσεών τους, καλείται, όµως, να λάβει υπ όψιν το ζήτηµα της ελευθερίας της έρευνας και της εξ αυτής ελευθερίας πρόσβασης στα πορίσµατα της επιστηµονικής έρευνας. Η εφευρετική δραστηριότητα είναι αναγκαίο να ανταµείβεται, ακόµα και αν αφορά σε βιοτεχνολογικές εφευρέσεις που εµπεριέχουν γενετικό υλικό. Υπό δύο βασικές αιρέσεις. Πρώτον, να µην χορηγούνται διπλώµατα ευρεσιτεχνίας που βασίζονται σε γονίδια ή τµήµατα γενετικού υλικού των οποίων η λειτουργία δεν έχει εξακριβωθεί πλήρως και, δεύτερον, να µην χορηγούνται διπλώµατα για εφευρέσεις των οποίων η 56. Εµπορικά ή βιοµηχανικά απόρρητα αποτελούν εµπορικού και τεχνικού χαρακτήρα δεδοµένα µε οικονοµική αξία, γνωστά σε στενό κύκλο προσώπων. Πρόκειται, πάντως, για άϋλα αγαθά τα οποία δεν ανάγονται σε αντικείµενο απόλυτου δικαιώµατος, αφού δεν πρόκειται για οριοθετηµένα κατά το αντικείµενο αγαθά. Βλ. Λιακόπουλο Θ., ό.π., 303-304, Αντωνόπουλο Β.Γ., Βιοµηχανική Ιδιοκτησία, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη, 2002, 69-70. 18