Μάθημα: Επιχειρηματικά Σχέδια

Μάθημα: Επιχειρηματικά Σχέδια Ενότητα 1: Επιχειρηματικά Σχέδια Διδάσκων: Συμεών Καραφόλας Τμήμα: Λογιστικής και Χρηματοοικονομικών 1

Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 2

Περιεχόμενα 1. Ευρωπαϊκά προγράμματα χρηματοδότησης: η περίπτωση της πρωτοβουλίας LEADER + στο Νομό Κοζάνης...4 1.1. Εισαγωγικά: Πηγές χρηματοδότησης και τα μέσα για τις επιχορηγήσεις των ΜΜΕ στην ΕΕ...4 1.2. Τι είναι η LEADER...4 1.3. Ποια είναι η φιλοσοφία του LEADER+...5 1.4. Άξονες Προτεραιότητας του LEADER +...5 1.5. Ποιος χρηματοδοτεί LEADER...5 1.6. Η διαχείριση του LEADER +...6 1.7. Εφαρμογή της πρωτοβουλίας LEADER + στο Νομό Κοζάνης...7 1.8. Στόχοι της πρωτοβουλίας LEADER + στο Νομό Κοζάνης...7 1.9. Αποτελέσματα από την εφαρμογή της πρωτοβουλίας LEADER στο Νομό Κοζάνης...8 1.10. Αποδοτικότητα, προβλήματα σια την εφαρμογή της πρωτοβουλίας LEADER + στο Νομό Κοζάνης...8 Παράρτημα...9 Σημείο αναφοράς...9 Σημείωμα Αδειοδότησης...9 Διατήρηση Σημειωμάτων...9 Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων...9 3

1. Ευρωπαϊκά προγράμματα χρηματοδότησης: η περίπτωση της πρωτοβουλίας LEADER + στο Νομό Κοζάνης 1.1. Εισαγωγικά: Πηγές χρηματοδότησης και τα μέσα για τις επιχορηγήσεις των ΜΜΕ στην ΕΕ To κυρίως μέρος των δημόσιων χρηματοδοτικών προγραμμάτων σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο χρηματοδοτούνται από πηγές της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ). Η ΕΕ μπορεί να συμμετέχει είτε άμεσα σε εθνικό και περιφερειακό πρόγραμμα (π.χ. πρωτοβουλία LEADER, URBAN...), είτε έμμεσα με τη χρηματοδότηση περιφερειακών ή εθνικών κονδυλίων. Τα περισσότερα από τα χρηματοδοτικά μέσα είναι διαθέσιμα έμμεσα μέσω των εθνικών ενδιάμεσων χρηματοπιστωτικών οργανισμών. Μέρος από αυτά που διαχειρίζεται το Ευρωπαϊκό Ταμείο Επενδύσεων και η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων. Τα κεφάλαια από την Ευρωπαϊκή Ένωση παρέχονται από την ΕΕ στο πλαίσιο της πολυετούς χρηματοδοτικής μορφής προγραμματισμένο σε ετήσια βάση μέσω του ετήσιου προϋπολογισμού της ΕΕ. Ένα από τα παραδείγματα δημόσιας χρηματοδότησης επενδύσεων των επιχειρήσεων είναι η Πρωτοβουλία LEADER +. Το παράδειγμα που θα παρουσιαστεί είναι αυτό της εφαρμογής της στο Νομό Κοζάνης 1.2. Τι είναι η LEADER Το LEADER είναι ένα πρόγραμμα που χρηματοδοτείται κυρίως από την Ευρωπαϊκή Ένωση, προκειμένου να στηρίξει τις επενδύσεις στις αγροτικές περιοχές. LEADER είναι το ακρωνύμιο του (Liaisons Entre Actions de Développement de l Economie Rurale ή Links Between Actions for the Development of the Rural Economy ή Διασυνδέσεις Ενεργειών για την Ανάπτυξη της Αγροτικής Οικονομίας). Το LEADER ήταν μια πρωτοβουλία της ΕΕ, προκειμένου να προωθήσει την ανάπτυξη και τη διαρθρωτική προσαρμογή των λιγότερο ανεπτυγμένων περιφερειών της Ευρώπης. Η πρωτοβουλία LEADER είχε αρχίσει το 1991 ως πρωτοβουλία LEADER I το διάστημα 1991-1994. Τον Ιούνιο του 1994 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενέκρινε την πρωτοβουλία LEADER II για την περίοδο 1994-2001. Ακολούθησε την πρωτοβουλία LEADER +, η οποία διήρκεσε 2002 με 2008. Η πρωτοβουλία LEADER βασίζεται στην ενεργό συμμετοχή του τοπικού πληθυσμού και ιδιαίτερα τις τοπικές εταιρείες, ενώσεις, συνεταιρισμούς και τις τοπικές αρχές. Οι ελληνικές κυβερνήσεις χρησιμοποίησαν τις πρωτοβουλίες LEADER στην περιφερειακή πολιτική τους, δεδομένου ότι αντιπροσώπευε μια σημαντική πηγή χρηματοδότησης για επενδύσεις στις λιγότερο ανεπτυγμένες αγροτικές περιοχές της Ελλάδα. Η ανάπτυξη των αγροτικών περιοχών ήταν ο στόχος όλων των επενδυτικών πρωτοβουλιών που ξεκίνησε από το ελληνικό κράτος και υποστηρίζεται από τα δημόσια οικονομικά. Η πρωτοβουλία LEADER που ακολουθεί την περίοδο 2014-2020 στηρίζεται στις τοπικές δυνάμεις (CLLD) και τοποθετείται στο πλαίσιο της πολιτικής για τη συνοχή την περίοδο 2014-2020. Τα χαρακτηριστικά του CLLD: Εστιάζει σε συγκεκριμένες περιοχές. 4

Η διαχείριση θα βασίζεται στις ομάδες τοπικής δράσης που αποτελούνται από εκπροσώπους των τοπικών δημόσιων και ιδιωτικών κοινωνικο-οικονομικών συμφερόντων. Πραγματοποιείται μέσω ολοκληρωμένων και πολυτομεακών περιοχών με βάση στρατηγικές τοπικής ανάπτυξης, λαμβάνοντας υπόψη τις τοπικές ανάγκες και τις δυνατότητες. Περιλαμβάνει καινοτόμα στοιχεία στο τοπικό πλαίσιο, τη δικτύωση και, όπου ενδείκνυται, τη συνεργασία. 1.3. Ποια είναι η φιλοσοφία του LEADER+ Οι πρωτοβουλίες LEADER χαρακτηρίστηκαν από μια bottom-up φιλοσοφία, «από κάτω προς τα πάνω». Οι Πρωτοβουλίες LEADER είχαν προγραμματιστεί από τις ενδιαφερόμενες περιοχές, και στη βάση των υπηρεσιών, που αποφάσισαν να αναπτύξουν. Η εφαρμογή της πρωτοβουλίας LEADER + στην Ελλάδα ενέκρινε τους γενικούς κανόνες της ΕΕ με στόχο την ανάπτυξη και τη διαρθρωτική προσαρμογή των λιγότερο ανεπτυγμένων περιφερειών. Στο πλαίσιο αυτών των στόχων η πρωτοβουλία έπρεπε να συμβάλει στην οικονομική και κοινωνική συνοχή, τη βιώσιμη ανάπτυξη, την αύξηση της απασχόλησης και την προστασία του περιβάλλοντος. Στην Ελλάδα, η πρωτοβουλία LEADER + εφαρμόζεται σε ορεινές περιοχές και τις νησιωτικές περιοχές που είναι οι λιγότερο ανεπτυγμένες αγροτικές περιοχές στην Ελλάδα. Η πρωτοβουλία αυτή θα μπορούσε επίσης να εφαρμοστεί και σε άλλες λιγότερο ανεπτυγμένες γειτονικές περιοχές αν έχουν διαρθρωτικά προβλήματα, αλλά παρουσιάζουν προοπτικές ανάπτυξης. Η πρωτοβουλία εφαρμόστηκε σε περιβαλλοντικά ευαίσθητες περιοχές, όπως NATURA 2000. 1.4. Άξονες Προτεραιότητας του LEADER + Η εθνική πρωτοβουλία LEADER + είχε 3 άξονες προτεραιότητας που είναι οι εξής: 1. Άξονας 1 "Πρότυπες στρατηγικές για την αγροτική ανάπτυξη», 2. Άξονας 2 «Στήριξη της συνεργασίας μεταξύ αγροτικών περιοχών» και 3. Αξονας 3 «ομάδες». Κάθε άξονας χωρίστηκε σε μέτρα που έχουν καθοριστεί με διάφορες ενέργειες. Το κύριο μέτρο είναι το μέτρο 1.2 με στόχο τις παρεμβάσεις υπέρ του αγροτικού τουρισμού και των μικρών επιχειρήσεων στον αγροτικό τομέα. Επενδύσεις μέσω αυτού του μέτρου ανήλθαν σε 236,4 εκατ. ευρώ, που αντιστοιχεί στο 64% των επενδύσεων LEADER +. Ένας άλλος σημαντικός στόχος του προγράμματος αυτού είναι η προστασία και ανάδειξη του φυσικού περιβάλλοντος (Μέτρο 1.4.) Επενδύσεις μέσω αυτού του μέτρου ανήλθε σε 50,4 εκατ. ευρώ, που αντιστοιχεί στο 13,7% για τις επενδύσεις LEADER +. 1.5. Ποιος χρηματοδοτεί LEADER Η πρωτοβουλία LEADER+ ήταν κατά κύριο λόγο υπό δημόσια χρηματοδότηση. Η χρηματοδότηση κυμαίνεται καλύπτοντας από 55,5% του προϋπολογισμού της επένδυσης, στην περίπτωση της ισχυρής ιδιωτικής συμμετοχής, μέχρι και 100% στην περίπτωση των έργων υποδομής. Η δημόσια χρηματοδότηση μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι υψηλότερο σε σύγκριση με την αντίστοιχη στο LEADER II. Ευρωπαϊκή Ένωση, που είναι η κύρια πηγή χρηματοδότησης του προγράμματος LEADER +, συνέβαλε στο ήμισυ του συνολικού προϋπολογισμού, οι δικαιούχοι καλύπτουν το 30,6% του 5

προϋπολογισμού, ενώ το ελληνικό κράτος συνεισέφερε μόνο το 18,9%, (πίνακας 1). Η Χρηματοδοτική συνεισφορά δεν υπήρξε ομοιογενής. Μέτρα που αφορούν σε ιδιωτικές επενδύσεις έλαβε την ισχυρή ιδιωτική συνεισφορά που ανήλθε σε 44,5%, όπως στην περίπτωση του Μέτρου 1.2. Έργα που αφορούν κυρίως σε έργα υποδομής χρηματοδοτείται κυρίως από την Ευρωπαϊκή Ένωση και το Ελληνικό Δημόσιο (πίνακας ). Πίνακας. Χρηματοδοτική πηγή των επενδύσεων LEADER +, ανά άξονα και μέτρο (*) Ποσό Συμμετοχή Συμμετοχή Συμμετοχή (σε 1000 της ΕΕ του Ελληνικού του ιδιωτικού euros) (%) Κράτους (%) τομέα (%) Σύνολο 368.243 50,5 18,9 30,6 Αξονας 1 349.227 49,5 18,7 31,8 Μέτρο 1.1. 53.491 74,3 24,8 1,0 Μέτρο 1.2. 236.377 39,3 16,3 44,5 Μέτρο 1.3. 8.956 61,0 20,3 18,6 Μέτρο 1.4. 50.403 69,2 23,2 7,6 Αξονας 2 9.678 61,2 20,4 18,4 Αξονας 3 1.973 75,0 25,0 0,0 Αξονας 4 7.365 75,0 25,0 0,0 (*) Άξονας 1: Πιλοτικές στρατηγικές για την αγροτική ανάπτυξη, M.1.1. Τεχνική υποστήριξη για ΟΤΔ., Μ. 1.2. Επιχορηγήσεις επενδύσεων-ενίσχυση της Επιχειρηματικότητας, Μ. 1.3. Μέτρα στήριξης, Μ. 1.4. Προστασία, προβολή και αξιοποίηση της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς Άξονας 2: Στήριξη της συνεργασίας μεταξύ αγροτικών περιοχών, Μ. 2.1. Συνεργασία μεταξύ των Περιφερειών στην Ελλάδα: Τοπική και περιφερειακή συνεργασία, Μ. 2.2. Διακρατική συνεργασία Άξονας 3: Clusters, Μέτρο 3.1. Ελληνικό Δίκτυο LEADER +, Μ. 3.2. Δίκτυο LEADER + εθνική μονάδα Άξονας 4: Διαχείριση του προγράμματος 1.6. Η διαχείριση του LEADER + Η διαχείριση και η εποπτεία της πρωτοβουλίας LEADER + σε επίπεδο χώρας πραγματοποιήθηκε από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. Σε περιφερειακό επίπεδο, η διαχείριση διορίστηκε στις Ομάδες Τοπικής Δράσης (ΟΤΔ). Η ΟΤΔ αποτελείται από την τοπική αυτοδιοίκηση, συνδικάτα, δημοτικές επιχειρήσεις, γεωργικούς συνεταιρισμούς και άλλους κοινωνικούς και επαγγελματικούς φορείς. Το νομικό καθεστώς τους είναι συνήθως αυτό της «Εταιρεία Περιορισμένης Ευθύνης» με στόχο την τοπική ανάπτυξη της υπαίθρου. Η Πρωτοβουλία LEADER, και συνεπώς και η πρωτοβουλίας LEADER +, διαμορφώνεται σε τοπικό επίπεδο. Οι ιθύνοντες είναι οι τοπικές αρχές, τα συνδικάτα, οι συνεταιρισμοί, τα εμπορικά επιμελητήρια που αποφασίζουν σχετικά με τους ειδικούς στόχους του προγράμματος σε σχέση με τις τοπικές ανάγκες. Οι συγκεκριμένοι στόχοι εκπονούνται από ομάδες τοπικής δράσης (ΟΤΔ). Η ΟΤΔ θα προβεί σε πρόσκληση εκδήλωσης ενδιαφέροντος για τις τοπικές κοινότητες προσφέροντας κάθε δυνατή βοήθεια και πληροφορία. Οι ίδιες ΟΤΔ αναλαμβάνουν, να εξετάσουν, να αξιολογήσουν και να εγκρίνουν 6

τις υποβληθείσες προτάσεις. Η όλη διαδικασία σημαίνει ότι οι υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων (που βασίζονται σε τοπικό επίπεδο και αφορούν στις τοπικές ανάγκες) έχουν ήδη καθοριστεί πριν από την εφαρμογή της πρωτοβουλίας. 1.7. Εφαρμογή της πρωτοβουλίας LEADER + στο Νομό Κοζάνης Η πρωτοβουλία LEADER + εφαρμόστηκε στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας στην Ελλάδα μέσα από τρεις νομούς. Ένας από αυτούς ήταν η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κοζάνης, η μεγαλύτερη στη Δυτική Μακεδονία. Η ΑΝΚΟ (Αναπτυξιακή Κοζάνης) ήταν ο ενδιάμεσος φορέας για την υλοποίηση του προγράμματος. Η περίοδος εφαρμογής ήταν 2002-2009 (μετά από παράταση). Ο προϋπολογισμός για το LEADER + που έγινε μέσω της ANKO ήταν 13.500.000. Όσον αφορά το νομό Κοζάνης, (ως μέρος της Περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας), το 63% της συνολικής δημόσιας δαπάνης του προγράμματος διατέθηκαν σε επενδυτικά σχέδια του δευτερογενούς και του τριτογενούς τομέα και 56 από 71 συμβόλαια (79%), αφορούσαν δραστηριότητες για την τόνωση της επιχειρηματικότητας. Πιο συγκεκριμένα, οι ενισχύσεις που χορηγήθηκαν ήταν σε επιχειρήσεις μεταποίησης και τυποποίησης των τοπικών βιολογικών και μη βιολογικών προϊόντων, για τη δημιουργία και τον εκσυγχρονισμό των βιομηχανικών εγκαταστάσεων, καθώς και για τη δημιουργία και την επέκταση των μικρών ξενοδοχείων. Το LEADER + χρηματοδοτήθηκε κατά μέσο όρο στο 60% του προϋπολογισμού των έργων από το δημόσιο ενώ ο ιδιωτικός τομέας συνέβαλε με το υπόλοιπο 40%. Ωστόσο, η δημόσια χρηματοδότηση αυξήθηκε έως και 75% για τους δικαιούχους με κερδοσκοπικές εταιρίες και έως 100% για έργα δημόσιας ιδιοκτησίας. Η ΕΕ συνέβαλε κατά μέσο όρο στο 75% του συνολικού προϋπολογισμού του LEADER + ενώ το υπόλοιπο 25% χρηματοδοτήθηκε από το Εθνικό Αναπτυξιακό Πρόγραμμα 1.8. Στόχοι της πρωτοβουλίας LEADER + στο Νομό Κοζάνης Το πρόγραμμα στόχευε στην κινητοποίηση και τη συμμετοχή των νέων και στη στήριξη της απασχόλησης. Έμφαση επίσης δόθηκε στην ποιότητα και τη δικτύωση των επιχειρήσεων με τη δημιουργία και την υποστήριξη των δικτύων. Ειδικότερα η πρωτοβουλία ενδιαφέρθηκε για τους τομείς του τουρισμού, του οίνου και των μεταποίησης γάλακτος. Όλες οι εταιρείες στο LEADER + ήταν πιστοποιημένες (HACCP 1416 ή ISO 2000:2005), με σκοπό την προώθηση και την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας από την άποψη της ποιότητας. Προκειμένου τα αποτελέσματα να έχουν πολλαπλασιαστικό αποτέλεσμα, οι εταιρείες συνδέονται μεταξύ τους με σκοπό να γίνουν δεκτές είτε στα τοπικά δίκτυα (κρασί, τουρισμός και επεξεργασίας γάλακτος) ή στα διαπεριφερειακά και διακρατικά σχέδια. Με στόχο τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής των κατοίκων της υπαίθρου και για τη δημιουργία τουριστικών διαδρομών για τη σύνδεση των επιχειρήσεων μέσω του τουρισμού, δημιουργήθηκαν λαογραφικά μουσεία, παραδοσιακά γεφύρια αποκαταστάθηκαν και διατηρήθηκαν όπως και μονοπάτια πεζοπορίας και αξιόλογα κτίρια και μνημεία. Η προώθηση και διαφήμιση των παραπάνω δραστηριοτήτων πραγματοποιήθηκε με έντυπο υλικό, το διαδίκτυο και τη διοργάνωση πολιτιστικών εκδηλώσεων και φεστιβάλ παραδοσιακών εκδηλώσεων. 7

1.9. Αποτελέσματα από την εφαρμογή της πρωτοβουλίας LEADER στο Νομό Κοζάνης Το σχετικό πρόγραμμα αφορούσε κάθε είδους ΜΜΕ. Στις επενδύσεις: Δεν υπήρχε ελάχιστο ποσό. Το ανώτατο όριο επένδυσης ήταν 264.000. Υπήρξαν 119 αιτήσεις μεταξύ 2003 και 2006 Οι 76 από τις 119 αιτήσεις έγιναν δεκτές Το χορηγηθέν ποσό ήταν 5.500.000 Οι ΜΜΕ επένδυσαν 3.700.000. 1.10. Αποδοτικότητα, προβλήματα σια την εφαρμογή της πρωτοβουλίας LEADER + στο Νομό Κοζάνης Η εφαρμογή της πρωτοβουλίας LEADER + στο νομό δημιούργησε 45 νέες επιχειρήσεις. Δημιούργησε 60 πλήρους απασχόλησης και 30 μερικής απασχόλησης νέες θέσεις εργασίας. Σε αυτό πρέπει να προσθέσουμε τις θέσεις εργασίας που διατηρούνται μέσω του εκσυγχρονισμού των χρηματοδοτούμενων επιχειρήσεων. Το κόστος κατά μέσο όρο για τις ΜΜΕ ήταν περίπου 1.000 με 4.000. Ποια ήταν η επίδραση για τις επιχειρήσεις / περιοχή; Το πρόγραμμα βοήθησε στην προώθηση και την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Τι πήγε καλά; οι διαδικασίες χρηματοδότησης ήταν γρήγορες λόγω της αποκεντρωμένης εφαρμογής. Τι δεν λειτούργησε τόσο καλά; Θα αλλάξει τίποτα; Η διαδικασία υποβολής αιτήσεων ήταν πολύ γραφειοκρατική. Τι θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο το μέλλον του έργου ή τη μεταφορά σε άλλες περιοχές; Η έλλειψη της ΕΕ ή των εθνικών κονδυλίων. 8

Παράρτημα Σημείο αναφοράς Copyright ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας, Συμεών Καραφόλας. «ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΡΙΣΚΟΥ». Κοζάνη 2015. Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». Πηγή: http://creativecommons.org/licenses/ y-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων Το Έργο αυτό κάνει χρήση των ακόλουθων έργων: Εικόνες/Σχήματα/Διαγράμματα/Φωτογραφίες: Σημειώσεις του συγγραφέα. 9