Αγχώδεις Διαταραχές με πιθανή έναρξη στην παιδική ηλικία Κορωνάκης Αριστόβουλος MSc Ιστορική Έρευνα, Διδακτική και Νέες Τεχνολογίες, Med Εκπαιδευτική Ηγεσία και Διοίκηση, Med Ειδική Εκπαίδευση 1
Φυσιολογική και μη φυσιολογική συμπεριφορά Όπως συμβαίνει και για τους ενήλικες έτσι και όσοι ασχολούνται με τα παιδιά αντιμετωπίζουν δυσκολίες στο να καθορίσουν αν μια συμπεριφορά είναι φυσιολογική ή όχι. Τα πράγματα είναι σχετικά εύκολα όταν πρόκειται για συμπεριφορές με μεγάλες αποκλίσεις (από το φυσιολογικό). Τι συμβαίνει, όμως, με τις συμπεριφορές που απέχουν ελάχιστα από τα όρια του κανονικού; Οι κλινικοί συχνά βασίζονται σε κλινικά εργαλεία, όπως οι δομημένες συνεντεύξεις και οι σταθμισμένες κλίμακες (π.χ. ερωτηματολόγια κατάθλιψης), τα οποία τους εξασφαλίζουν πιο αντικειμενικούς τρόπους μέτρησης. 2
Φυσιολογική και μη φυσιολογική συμπεριφορά (2) Ένας τρόπος αξιολόγησης μιας συμπεριφοράς σε σχέση με ό,τι θα ανέμενε κανείς σε φυσιολογικές περιπτώσεις είναι να εξετάσει την απόσταση/διαφορά από την τυπική συμπεριφορά σε τέσσερις τομείς: παρέκκλιση δυσλειτουργία δυσφορία κίνδυνος 3
Φυσιολογική και μη φυσιολογική συμπεριφορά (3) Παρέκκλιση: Εξετάζεται κατά πόσο ή έκταση και η φύση των συμπτωμάτων δικαιολογούν μια συγκεκριμένη διάγνωση. Λαμβάνεται υπόψη το πολιτισμικό πλαίσιο. Δυσλειτουργία: Εξετάζεται ο βαθμός στον οποίο το άτομο είναι ικανό να λειτουργήσει επαρκώς σε καθημερινή βάση*. Δυσφορία: Εξετάζεται το επίπεδο δυσφορίας/αναστάτωσης που προκαλεί η διαταραχή στο άτομο και στα πρόσωπα του περιβάλλοντός του**. Κίνδυνος: εξετάζεται η επικινδυνότητα του ατόμου για τον εαυτό του και κατά πόσο αποτελεί απειλή ή κίνδυνο για τους άλλους. 4
Περιπτωσιολογική Μελέτη 1 Στην Ε τάξη γίνεται διαγώνισμα μαθηματικών. Τα περισσότερα παιδιά έχουν άγχος. Ανάμεσα σε αυτά είναι σχεδόν βέβαιο ότι υπάρχουν και λίγα που έχουν «παραλύσει» από το άγχος τους. Ο Τάσος ένιωσε ότι ήταν ανίκανος να εργαστεί πριν από το διαγώνισμα, ο Διονύσης δεν ήταν σε θέση να φτάσει ως την πόρτα της αίθουσας των εξετάσεων εξαιτίας νευρικού κλονισμού, ο Μάριος ενδεχομένως να γράφει ανοησίες, το μυαλό της Σωτηρίας έχει σταματήσει εντελώς. 5
Γιατί είναι σημαντική η γνώση του πεδίου των αγχωδών διαταραχών; Στόχος: έγκαιρη και αποτελεσματική παρέμβαση 6
Το άγχος είναι φυσιολογικό; Το άγχος είναι σαν τις βροχοπτώσεις. Αυτές είναι αναγκαίες ευεργετικές αν είναι ήπιες, αλλά αν είναι κατακλυσμιαίες, αποβαίνουν ζημιογόνες καταστροφικές (Παρασκευόπουλος, 2013). Ενώ το άγχος, ως ένα βαθμό, θεωρείται φυσιολογικό και μάλιστα σε ορισμένες καταστάσεις χρήσιμο για την προσαρμογή, στις αγχώδεις διαταραχές, υπάρχει υπερβολική ανησυχία ή φόβος σε σχέση με την κατάσταση που προκαλεί δυσφορία και λειτουργική έκπτωση. Συνέπειες: Πτώση της σχολικής απόδοσης Δυσλειτουργία στις κοινωνικές σχέσεις Χαμηλή αυτοεκτίμηση Κοινωνική απομόνωση Σοβαρότερη ψυχιατρική παθολογία στη συνέχεια και στην ενήλικη ζωή 7
Άγχος, Φόβος, Φοβία: ορισμοί Άγχος: «δυσφορικό συναίσθημα επικείμενου κινδύνου». Παίζει ρόλο προσαρμοστικό και προστατευτικό. Φόβος: «φυσιολογική αντίδραση σε πραγματικό ή φανταστικό κίνδυνο ή απειλή». Παίζει ρόλο προσαρμοστικό και προστατευτικό. Έχει αναπτυξιακή πορεία. Φοβία: υπερβολικός κίνδυνος και επίμονος φόβος συγκεκριμένου ερεθίσματος με αποτέλεσμα την αποφυγή του ή την έντονη δυσφορία του ατόμου όταν το υπομένει. Το άγχος είναι φυσιολογικό για κάποια αναπτυξιακά στάδια (για παράδειγμα, τα παιδιά από 8 μηνών μέχρι την προσχολική ηλικία συχνά επιδεικνύουν άγχος αποχωρισμού). 8
Αναμενόμενες για την κάθε ηλικία αιτίες του άγχους Τα βρέφη μέχρι περίπου τον 6 μήνα ζωής δυσφορούν με δυνατούς θορύβους, λόγω έλλειψης της παροχής φροντίδας ή αιφνιδίων αλλαγών της θέσης και από ξαφνική παρουσία άγνωστων αντικειμένων. Από τους 7-12 μήνες δυσφορούν με την παρουσία ξένων και την απρόσμενη εμφάνιση άγνωστων αντικειμένων και ανθρώπων. Από τον πρώτο μέχρι και τον πέμπτο χρόνο της ζωής φοβούνται τους ξένους, τις καταιγίδες, τα ζώα, το σκοτάδι, τους δυνατούς θορύβους (εξαιτίας αποχωρισμού από τους γονείς τους), τα τέρατα και τα φαντάσματα, την τουαλέτα, κλπ. Στην ηλικία των 6-12 ετών τα παιδιά φοβούνται τους σωματικούς τραυματισμούς, τις αρρώστιες, τους κλέφτες, το να μένουν μόνα τους, τα υπερφυσικά όντα, την κριτική, την αποτυχία και την τιμωρία. Από 12-18 ετών οι φόβοι τους αφορούν τα διαγωνίσματα, την γενικότερη σχολική τους απόδοση και την κοινωνική τους παρουσία. 9
DSM-IV-TR (APA, 2000) Σήμερα υπάρχουν εννέα (9) διαφορετικές αγχώδεις διαταραχές που αναγνωρίζονται από το DSM-IV-TR (APA 2000): Ειδικές φοβίες Διαταραχή άγχους του αποχωρισμού Γενικευμένη αγχώδης διαταραχή Ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή Κοινωνική φοβία Κρίση πανικού (με ή χωρίς αγοραφοβία) Οξεία διαταραχή στρες Διαταραχή μετατραυματικού στρες Αγχώδεις διαταραχές προκαλούμενες από ουσίες 10
Σημεία και Συμπτώματα του Άγχους Γνωσιακά: Φοβισμένος, νευρικός-ευερέθιστος, πιεσμένος, ευέξαπτος, ηττοπαθής, δυσκολία στη συγκέντρωση, απρόσεχτος-αφηρημένος. Συμπεριφορικά: ανήσυχος, σφιγμένος, εξαρτημένος, ντροπαλός, αποσυρμένος, διστακτικός, αποφευκτικός. Σωματικά: καρδιαγγειακό (ταχυπαλμία), αναπνευστικό (δύσπνοια), δέρμα (εφίδρωση), μυοσκελετικό (μυαλγία αυχένα), γαστρεντερικό (ευερέθιστο έντερο), κεφαλαλγία, ζάλη. 11
Περιπτωσιολογική Μελέτη (Γιάννη) «Μη με αφήσεις!» Ο Γιάννης, 9 ετών, δε μπορεί να λάβει μέρος σε οποιαδήποτε περίπτωση η οποία απαιτεί να αποχωριστεί τους γονείς του-παιχνίδι στο κήπο, επίσκεψη στο σπίτι κάποιου φίλου ή να μένει με τη θεία στο σπίτι. Όταν αναγκαστεί να αποχωριστεί τους γονείς του, ο Γιάννης κλαίει ή έχει ένα πραγματικό ξέσπασμα. Όταν η μητέρα του σχεδιάζει να φύγει από το σπίτι, ο Γιάννης σκέφτεται φοβερά πράγματα τα οποία μπορεί να συμβούν στη μητέρα του. Όταν η μητέρα εκνευριστεί και θυμώσει, ο Γιάννης αγχώνεται ακόμη πιο πολύ. Όσο περισσότερο αγχώνεται, τόσο διαπληκτίζεται με τη μητέρα του και τόσο πιο πολύ θυμώνει η μητέρα του. Ο Γιάννης έχει επίσης απειλήσει πως θα κάνει κακό στον εαυτό του. 12
Περιπτωσιολογική Μελέτη (Γιάννη) (συνέχεια) Τα προβλήματα αποχωρισμού του Γιάννη ξεκίνησαν περίπου ένα χρόνο πριν, όταν ο πατέρας του έπινε πολύ και έλειπε για μεγάλες περιόδους από το σπίτι. Το πρόβλημα του Γιάννη σταδιακά χειροτέρευσε κατά τη διάρκεια ενός χρόνου, μέχρι που αρνούταν ολοκληρωτικά να πάει στο σχολείο. Αναζητήθηκε βοήθεια αλλά ο Γιάννης όλο και χειροτέρευε. Ανέπτυξε σημαντικά συμπτώματα κατάθλιψης, συμπεριλαμβανομένης λύπης, ενοχής για τα προβλήματα του και περιστασιακές επιθυμίες να πεθάνει. Mash, J. &Wolfe, D. (2013) 13
Διαταραχή Άγχους Αποχωρισμού Οι νέοι με Διαταραχή Άγχους Αποχωρισμού (ΔΑΑ) δείχνουν υπερβολικό και εξελικτικά ασύμβατο φόβο και ανησυχία όσον αφορά τον αποχωρισμό από το σπίτι ή από σημαντικές φιγούρες προσκόλλησης. Αυτή η ανησυχία παρουσιάζεται πριν από τον αποχωρισμό ή κατά την διάρκεια της προσπάθειας για αποχωρισμό. Υπάρχει υπερβολική ανησυχία, για τη προσωπική υγεία ή για την υγεία των γονέων όταν αποχωρίζονται, έχουν δυσκολία να κοιμούνται μόνα τους, βλέπουν εφιάλτες με θέματα αποχωρισμού, έχουν συχνά σωματικές ενοχλήσεις. 14
Διαταραχή Άγχους Αποχωρισμού Διαγνωστικά Κριτήρια κατά DSM-V Α. Αναπτυξιακά μη αναμενόμενο υπερβολικό άγχος ή φόβο που αφορά τον αποχωρισμό από αυτούς με τους οποίους το άτομο είναι προσκολλημένο όπως φαίνεται από 3 ή περισσότερα από τα παρακάτω: (1) Εμφάνιση υπερβολικού επαναλαμβανόμενου άγχους, όταν προβλέπεται ή βιώνεται αποχωρισμός από το σπίτι ή από μείζονα πρόσωπα προσκόλλησης. (2) Διαρκής και υπερβολική ανησυχία, ότι θα χάσουν ή ότι μπορεί να πάθουν κάτι κακό τα κύρια πρόσωπα προσκόλλησης όπως αρρώστια, τραυματισμό, καταστροφή ή θάνατο. (3) Διαρκής και υπερβολική ανησυχία ότι ένα δυσάρεστο γεγονός, θα οδηγήσει σε αποχωρισμό από ένα κύριο πρόσωπο προσκόλλησης. (πχ θα χαθεί ή θα απαχθεί, θα πάθει ατύχημα, θα αρρωστήσει). (4) Επίμονη απροθυμία ή άρνηση να πάει στο σχολείο ή αλλού λόγω του φόβου αποχωρισμού. 15
Διαταραχή Άγχους Αποχωρισμού Διαγνωστικά Κριτήρια κατά DSM-V (συνέχεια) (6) Επίμονη απροθυμία να πάει να κοιμηθεί κάπου εκτός σπιτιού ή να κοιμηθεί χωρίς να βρίσκονται κοντά τα κύρια πρόσωπα προσκόλλησης. (7) Επαναλαμβανόμενοι εφιάλτες με θέμα αποχωρισμό. (8) Επαναλαμβανόμενα αιτιάσεις σωματικών συμπτωμάτων (όπως κεφαλαλγίες, στομαχικοί πόνοι, ναυτία, έμετοι) όταν συμβαίνει ή προβλέπεται αποχωρισμός από το κύριο πρόσωπο προσκόλλησης. Β. Ο φόβος, το άγχος και η αποφυγή επιμένουν για τουλάχιστον 4 εβδομάδες στα παιδιά και στους εφήβους και 6 μήνες ή περισσότερο στους ενήλικες. Γ. Η διαταραχή προκαλεί κλινικά σημαντική ενόχληση ή έκπτωση της κοινωνικής, σχολικής (επαγγελματικής) ή άλλων σημαντικών περιοχών της λειτουργικότητας. Δ. Η διαταραχή δεν συμβαίνει αποκλειστικά στη διάρκεια της πορείας της Διάχυτης Αναπτυξιακής Διαταραχής, Σχιζοφρένειας ή άλλης ψυχωτικής διαταραχής, αγοραφοβίας, η γενικευμένης αγχώδης διαταραχής. 16
Αντιμετώπιση/Θεραπεία Γνωστικές-Συμπεριφορικές Παρεμβάσεις Πρόγραμμα Coping Cat (Η Γάτα που τα καταφέρνει) κατάλληλο για ηλικίες 7 με 16 ετών αρχικά σχεδιάστηκε για εξατομικευμένη χρήση Γνωστικής-Συμπεριφορικής θεραπείας και αργότερα προσαρμόστηκε και για ομαδική χρήση 16 ή 18 συνεδρίες όπου μισές από τις οποίες στοχεύουν την ανάπτυξη δεξιοτήτων αντιμετώπισης αγχογόνων καταστάσεων και οι υπόλοιπες αφιερώνονται στη εξάσκηση αυτών των δεξιοτήτων (φανταστικά ή in vivo-σε πραγματική ζωή) Βασικά στάδια διαδικασίας είναι τα FEAR: Feel Frightened (Νιώθω φόβο) Expect the worse (Περιμένω το χειρότερο) Attitude (Στάση/Δράσεις που μπορούν να βοηθήσουν) Results (Αποτελέσματα και ανταμοιβές) Πρόγραμμα Coping Coala (Το Κοάλα που τα Καταφέρνει) Πρόγραμμα Coping Bear (Η Αρκούδα που τα καταφέρνει) 17
Γονικές πρακτικές και συμπεριφορική μίμηση προτύπου Η υπερπροστασία των γονέων και η εκ μέρους τους ενίσχυση συμπεριφορών αποφυγής στα παιδιά είναι πιθανός ένα αναπόσπαστο συστατικό στοιχείο για τη διατήρηση του άγχους αποχωρισμού. Γονείς που ασχολούνται υπερβολικά με τα παιδιά τους, μπορεί άθελά τους να προκαλέσουν αυξημένη εξάρτηση και να ανακόψουν τη συναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών. Σε ορισμένες οικογένειες, η μητρική κατάθλιψη και η οικογενειακή δυσλειτουργία μπορούν να καταλήξουν σε «υπερ-γονεοποίηση» του παιδιού (το παιδί αναλαμβάνει ρόλο γονέα), το οποίο δεν θέλει να φύγει από το σπίτι, διότι φοβάται ότι δεν θα μπορεί να προστατέψει τον γονέα. Τα παιδιά με αγχώδεις διαταραχές ίσως βιώνουν αυξημένο άγχος λόγω συναισθημάτων αναποτελεσματικότητας, τα οποία προκύπτουν από την υιοθέτηση αυταρχικών πρακτικών από τους γονείς. 18
Περιπτωσιολογική Μελέτη (Ανδρέα) Στην αρχή η μητέρα του Α. («Ανδρέα») πίστευε ότι ήταν καλό που το παιδί έγραφε τόσο όμορφα. Ήταν μια απόλαυση να διαβάζει κανείς τα καλλιγραφικά του γράμματα και η δασκάλα συχνά επέλεγε να τοιχοκολλήσει τις εργασίες του ως παράδειγμα. Ωστόσο, η τάση της τελειομανίας του παιδιού άρχισε να προκαλεί προβλήματα, όταν τα πολλά σβησίματα έγιναν ο κανόνας και ο Α. έγραφε κι έσβηνε μέχρι που έσκιζε τα φύλλα του τετραδίου του. Ανησυχούσε, επίσης, ότι οι εργασίες του δεν ήταν σωστές, έτσι, ακόμη και όταν τα γράμματα τού φαίνονταν καλά, φοβόταν πως η απάντηση θα ήταν λάθος. Συχνά παρέλειπε να παραδώσει τις εργασίες του, γιατί φοβόταν ότι δεν ήταν καλές. 19
Περιπτωσιολογική Μελέτη (Ανδρέα) (συνέχεια) Οι ανησυχίες του Α. είχαν αρχίσει να εισβάλλουν στη σκέψη του με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Σήμερα, η δασκάλα κάνει επανάληψη στο μάθημα της Ιστορίας, πριν αναθέσει στα παιδιά να γράψουν ένα σύντομο κείμενο για έναν ήρωα. Όπως συνήθως το μυαλό του Α. ξεφεύγει, καθώς δεκάδες ανησυχίες βομβαρδίζουν τη σκέψη του και ρέουν στον νου του. Σκέπτεται τις προπονήσεις που θα έχει στο ποδόσφαιρο αυτήν την εβδομάδα, τις καταστροφές που βλέπει στην τηλεόραση, τη διάρρηξη που έγινε κοντά στο σπίτι του, αν έχουν αρκετό αέρα οι ρόδες του ποδηλάτου του. 20
Περιπτωσιολογική Μελέτη (Ανδρέα) (συνέχεια) Η δασκάλα βλέπει τον Α. να είναι, για μια ακόμα φορά, χαμένος στο διάστημα. «Γη καλεί Ανδρέα... Ανδρέα τι σκέφτεσαι!» «Τίποτε, κυρία. Απλώς σκέφτομαι τι να γράψω». Ο Α. γράφει στην κόλλα του: «Να ελέγξω τον αέρα στις ρόδες του ποδηλάτου». Η δασκάλα συνιστά στη μητέρα του να τον πάει στο γιατρό για να ελέγξει μήπως έχει διαταραχή ελλειμματικής προσοχήςυπερκινητικότητας. Μετά την κλασική συνέντευξη, η διάγνωση είναι ότι το παιδί έχει γενικευμένη αγχώδη διαταραχή. 21
Γενικευμένη Αγχώδης Διαταραχή (ΓΑΔ) Η Γενικευμένη Αγχώδης Διαταραχή (ΓΑΔ) χαρακτηρίζεται από χρόνιες, υπερβολικές ανησυχίες σε θέματα όπως η σχολική εργασία, κοινωνικές ανταλλαγές, οικογένεια, υγεία/ασφάλεια, γεγονότα επικαιρότητας και φυσικές καταστροφές με ένα τουλάχιστον συνοδευτικό σωματικό σύμπτωμα. Τα παιδιά με ΓΑΔ έχουν δυσκολία να ελέγξουν τις ανησυχίες τους. Αυτά τα παιδιά είναι συχνά τελειοθηρικά, αναζητούν υπερβολικά την επιβεβαίωση, και μπορεί να παλεύουν με περισσότερη εσωτερική ανησυχία από ότι είναι φανερό στους γονείς ή στους δασκάλους (Masiet al., 1999). Οι ανησυχίες της ΓΑΔ δεν περιορίζονται σε συγκεκριμένα αντικείμενα ή καταστάσεις, και η ανησυχία είναι παρούσα τον περισσότερο χρόνο. 22
Γενικευμένη Αγχώδης Διαταραχή Διαγνωστικά Κριτήρια κατά DSM-V Α. Υπερβολικό άγχος και ανησυχία (φοβισμένη προσδοκία), που εμφανίζεται τις περισσότερες ημέρες μιας περιόδου τουλάχιστο 6 μηνών, για μια σειρά γεγονότων ή δραστηριοτήτων (όπως η εργασία και η σχολική επίδοση) Β. Το άτομο έχει δυσκολία να ελέγξει την ανησυχία Γ. Το άγχος και η ανησυχία συνδέονται με 3 ή περισσότερα από τα παρακάτω 6 συμπτώματα( με τουλάχιστο μερικά από αυτά να είναι παρόντα τις περισσότερε μέρες κατά της διάρκεια των τελευταίων 6 μηνών- στα παιδιά απαιτείται μόνο ένα σύμπτωμα): 1. Νευρικότητα ή αίσθημα αγωνίας ή με τεντωμένα νεύρα 2. Εύκολη κόπωση 3. Δυσκολία συγκέντρωσης ή αίσθημα ότι το μυαλό αδειάζει 4. Ευερεθιστότητα 5. Μυϊκή τάση 6. Δυσκολία στον ύπνο ( δυσκολία επέλευσης ή διατήρησης του ύπνου ή ανήσυχος, μη ικανοποιητικός ύπνος) 23
Γενικευμένη Αγχώδης Διαταραχή Διαγνωστικά Κριτήρια κατά DSM-V (συνέχεια) Δ. Το άγχος, η ανησυχία ή τα σωματικά συμπτώματα προκαλούν κλινικά σημαντική ενόχληση ή έκπτωση των κοινωνικών, επαγγελματικών ή άλλων σημαντικών περιοχών της λειτουργικότητας. Ε. Η διαταραχή δεν οφείλεται στις άμεσες φυσιολογικές δράσεις μιας ουσίας (πχ κατάχρηση ουσιών, φάρμακα) ή σε γενική σωματική κατάσταση (πχ υπερθυρεοειδισμό). ΣΤ. Η διαταραχή δεν εξηγείται καλύτερα από άλλη ψυχική διαταραχή όπως διαταραχή πανικού, κοινωνική φοβία, ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, ψυχογενή ανορεξία, σωματοποιητική διαταραχή, υποχονδρίαση, διαταραχή άγχους αποχωρισμού, διαταραχή μετατραυματικού στρες, σχιζοφρένεια. 24
Αιτιολογία 25
Θεραπεία/Αντιμετώπιση Γνωστική Συμπεριφορική Θεραπεία Coping Cat Φανταστική και σε πραγματική ζωή έκθεση 26
Πώς οι γονείς κάνουν τα παιδιά τους αγχώδη Οι γονείς σωστά ανησυχούν και φροντίζουν τα παιδιά τους από τον κίνδυνο να πάθουν κάτι κακό. Ασφαλώς, πρέπει να διδάξουμε τα παιδιά μας να προφυλάσσονται από τους διάφορους κινδύνους, δυστυχώς όμως τα διδάσκουμε να ψάχνουν, να αναζητούν κάθε πιθανή απειλή που μπορεί να ελλοχεύει. Κατ αυτόν τον τρόπο, περνούμε από το λειτουργικόπροσαρμοστικό άγχος στο παθολογικό-δυσπροσαρμοστικό άγχος. 27
Γονικές πρακτικές και συμπεριφορική μίμηση προτύπου Οι γονείς μπορεί να αποτελέσουν πηγές ισχυρής επίδρασης στο αυξημένο άγχος στα παιδιά ή σημαντικούς παράγοντες για τη διατήρηση των αγχωδών αντιδράσεων. Όταν τα παιδιά διδάχτηκαν να συζητούν τις αντιδράσεις με τους γονείς τους, βρέθηκε ότι οι γονείς των αγχωδών παιδιών συνέβαλαν αποφασιστικά στο να αυξήσουν στα παιδιά τους τις αντιδράσεις αποφυγής. 28
Τρόποι με τους οποίους το παιδί μαθαίνει να είναι αγχώδη Ορισμένα παιδιά χρησιμοποιούνται ως «έμπιστοι» από τους γονείς τους. Οι γονείς τους εκμυστηρεύονται τα προβλήματά τους και μοιράζονται μαζί τις δυσκολίες τους. Τα παιδιά δεν έχουν την απαραίτητη ωριμότητα, ώστε να κατανοήσουν πλήρως αυτά τα προβλήματα και δεν διαθέτουν την ικανότητα και την απαιτούμενη πείρα να τα αντιμετωπίσουν, ως αποτέλεσμα, βυθίζονται πρόωρα μέσα στις αβεβαιότητες και στα βάρη της ζωής. Η επιδίωξη του τέλειου εκ μέρους των γονέων μπορεί επίσης να προκαλέσει φόβους στα παιδιά. Ο γονέας που θέτει στόχους υψηλότερους από τις δυνατότητες του παιδιού, δημιουργεί ένα παιδί με χαμηλή αυτοεκτίμηση, ένα παιδί επιρρεπές στο συναίσθημα του φόβου μήπως τους απογοητεύσει όλους. Οι υπερ-ανεκτικοί γονείς επίσης έχουν κατά κανόνα αγχώδη παιδιά. Φαίνεται ότι τα παιδιά, για να νιώσουν ασφαλή, χρειάζονται σαφή όρια. Χωρίς αυτά, το παιδί δεν είναι βέβαιο για τα σύνορα της ελευθερίας δράσης του. 29
Περιπτωσιολογική Μελέτη (Άννα) Η Άννα ηλικίας τεσσάρων ετών περπατάει με τη μητέρα της στο δρόμο. Ξαφνικά, βλέπει ένα μεγαλόσωμο σκύλο να έρχεται τρέχοντας καταπάνω τους. Η Άννα τρομάζει, βάζει τα κλάματα και κρύβεται στην αγκαλιά της μητέρας της. Η μητέρα της διώχνει το σκύλο και προσπαθεί να ησυχάσει το κοριτσάκι εξηγώντας ότι ο σκύλος ήθελε απλώς να παίξει. Σύντομα το κοριτσάκι σταματά τα κλάματα, σκουπίζει το πρόσωπό του και συνεχίζει τη βόλτα με τη μητέρα του. Μετά από λίγη ώρα, το γεγονός έχει ήδη ξεχαστεί για την Άννα. 30
Περιπτωσιολογική Μελέτη (Γιώργος) Ένα άλλο τετράχρονο παιδάκι, ο Γιώργος, πηγαίνει με τον πατέρα του στον παιδικό σταθμό. Στο απέναντι πεζοδρόμιο, μια κυρία έχει βγάλει βόλτα το σκυλάκι της, το οποίο κουνά χαρούμενα την ουρά του στους περαστικούς. Μόλις ο Γιώργος αντιλαμβάνεται το σκυλάκι, σφίγγει δυνατά το χέρι του πατέρα του, χλομιάζει και κοκαλώνει στη θέση του. Ανοίγει διάπλατα τα μάτια του ενώ η καρδιά του αρχίζει να χτυπά δυνατά. Μέσα σε λίγα λεπτά, ο Γιώργος έχει γίνει μούσκεμα στον ιδρώτα ενώ προσπαθεί να ψελλίσει λίγες λέξεις με τρεμάμενη φωνή: «Μπαμπά, ένας σκύλος... Φοβάμαι». Ο πατέρας του τον παίρνει αγκαλιά ενώ η κυρία με το σκυλάκι έχει ήδη χαθεί από το οπτικό τους πεδίο. Το παιδί δυσκολεύεται να συνέλθει, παραπονιέται ότι άρχισε να το πονάει η κοιλιά του και αρνείται να συνεχίσει το δρόμο προς το σχολείο. Είναι φανερό ότι ο Γιώργος έχει αποδιοργανωθεί. 31
Περιπτωσιολογική Μελέτη (Ελένη) Για 2 χρόνια η Ελένη, 8 ετών, παραπονιέται για τον έντονο φόβο για τις αράχνες. «Οι αράχνες είναι αηδιαστικές», λέει. «Φοβάμαι μέχρι θανάτου πως κάποια θα συρθεί πάνω μου, ειδικά όταν κοιμάμαι. Όταν δω κάποια αράχνη, ακόμα κι αν είναι μικρή, η καρδιά μου χτυπά, νοιώθω κρύα τα χέρια μου και ιδρωμένα, και ξεκινώ να τρέμω». Η μητέρα της Σάρλοτ λέει πως η κόρη της χλομιάζει όταν δει κάποια αράχνη, ακόμα και από απόσταση, και προσπαθεί να αποφύγει οποιαδήποτε κατάσταση στην οποία νομίζει πως ίσως υπάρχουν αράχνες. Ο φόβος της Σάρλοτ ξεκινά να παρεμβαίνει στις ημερήσιες της δραστηριότητες. Για παράδειγμα, δε θα παίξει στη πίσω αυλή και αρνείται να πάει στη τάξη ή σε οικογενειακές εξόδους όπου ίσως συναντήσει κάποια αράχνη. Φοβάται να πάει για ύπνο το βράδυ επειδή σκέφτεται πως κάποια αράχνη θα συρθεί επάνω της ενώ κοιμάται. Mash, J. &Wolfe, D. (2013). 32
Παιδικοί φόβοι: πώς περιστέλλονται Σε έρευνα διαπιστώθηκε ότι 90% των παιδιών είχαν ποικίλους φόβους. Η σοβαρότητα των φοβικών αντιδράσεων μπορεί να κριθεί μόνο από τις συνέπειες που έχουν στην καθημερινή ζωή του παιδιού. Οι περισσότεροι φόβοι απλώς ταράζουν-αναστατώνουν και, καθόλου, δεν εμποδίζουν την ομαλή ανάπτυξη του παιδιού. Είναι κατά κανόνα, παροδικοί και όχι μόνιμοι. Ένα μεγάλο αριθμό φόβων το παιδί τους ξεπερνάει με τον ίδιο φυσιολογικό τρόπο που ξεπερνάει τον ενδιαφέρον και την προσκόλλησή του σε πολλά από τα παιδικά παιχνίδια. 33
Ειδική Φοβία Ειδική φοβία είναι ο φόβος για ειδικά αντικείμενα ή καταστάσεις που το υποκείμενο αποφεύγει ή υπομένει με μεγάλη αγωνία. Ένας ειδικός φόβος μπορεί να εξελιχθεί σε ειδική φοβία εάν τα συμπτώματα είναι επαρκώς σημαντικά ώστε να οδηγούν σε ακραία αγωνία ή σε δυσλειτουργία που συνδέεται με τον φόβο. Πρέπει να αξιολογούνται μέσα από μια αναπτυξιακή προοπτική. Στην εφηβεία είναι συχνό για τους νέους να παρουσιάζουν περισσότερες από μία ειδικές φοβίες αλλά αυτό δεν συνιστά διάγνωση ΓΑΔ. 34
Ειδική Φοβία Διαγνωστικά Κριτήρια κατά το DSM-V Α. Έκδηλος και επίμονος φόβος ο οποίος είναι υπερβολικός και αδικαιολόγητος εκλυόμενος από την παρουσία ή την πρόβλεψη ενός ειδικού αντικειμένου ή κατάστασης (ύψη, αεροπορικό ταξίδι, ζώα, ένεση, θέα αίματος). Στα παιδιά ο φόβος ή το άγχος μπορεί να εκφραστεί με κλάματα, νευρικότητα, ακινητοποίηση,ή προσκόλληση. Β. Η έκθεση σε ένα τέτοιο ερέθισμα, προκαλεί σχεδόν μια άμεση απάντηση άγχους. Γ. Η φοβογόνος κατάσταση, αποφεύγεται ή αλλιώς υπομένεται με έντονο άγχος η ανησυχία. Δ. Ο φόβος ή το άγχος είναι δυσανάλογος για την αντίδραση στο ειδικό φοβικό αντικείμενο ή κατάσταση για πραγματικό κίνδυνο. Ε. Ο φόβος, το άγχος και η αποφυγή επιμένουν για τουλάχιστο για 6 μήνες ή και περισσότερο. ΣΤ. Ο φόβος, το άγχος και η αποφυγή παρεμποδίζουν σημαντικά τις συνήθεις καθημερινές δραστηριότητες του ατόμου την επαγγελματική (σχολική) λειτουργικότητα ή τις κοινωνικές σχέσεις ή άλλες σημαντικές περιοχές της λειτουργικότητας. Η. Η διαταραχή δεν εξηγείται καλύτερα με άλλη ψυχική διαταραχή όπως την αγοραφοβία, την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, τη διαταραχή μετατραυματικού στρες, τη διαταραχή άγχους αποχωρισμού, και την κοινωνική αγχώδη διαταραχή. 35
Αιτιολογία Φοβιών 36
Περιπτωσιολογική Μελέτη (Στέλλα) Η Σ. («Στέλλα») κάνει καθημερινά ντους ως μέρος της πρωινής της ετοιμασίας για τη δουλειά. Ενεργεί σχεδόν μηχανικά και συνήθως το ντους εντάσσεται στις αυτόματες καθημερινές δραστηριότητες ετοιμασίας. Ένα Σάββατο βράδυ η Σ. νιώθει ιδιαίτερη ένταση και αποφασίζει να πάει κινηματογράφο. Υπάρχει ένα αφιέρωμα σε παλιές ταινίες και η Σ. τελικά βλέπει την αρχική έκδοση της κλασικής ταινίας Ψυχώ, που δεν είχε ξαναδεί. Δεν είχε δει ούτε την επανέκδοση και χαίρεται που θα δει την ταινία. Όμως βλέποντας τη «σκηνή του ντους» η Σ. νιώθει να παγώνει το αίμα της. Την επόμενη η Σ. ετοιμάζεται για το ντους της, αλλά το τράβηγμα της κουρτίνας στο μπάνιο της φέρνει στο νου την εικόνα της κινηματογραφικής «σκηνής του ντους» και δεν μπορεί να ξεφύγει από αυτήν. Αμέσως ανοίγει ξανά την κουρτίνα και βγαίνει από το μπάνιο, με την καρδιά της να χτυπάει πολύ δυνατά. Η Σ. τώρα φοβάται το ντους. 37
Παιδικοί φόβοι: πώς αποκτώνται Κλασική συνεξάρτηση: προκαλείται φόβος μέσω συνειρμού Μη εξαρτημένο ερέθισμα Ουδέτερο ερέθισμα Φάση εξάρτησης Εξαρτημένο ερέθισμα Μίμηση Μη εξαρτημένη αντίδραση Εξαρτημένη αντίδραση Ένα παιδί μπορεί να αποκτήσει φόβο και άγχος παρακολουθώντας τη γεμάτη φόβο αντίδραση των γονέων του σε μια κατάσταση ή γεγονός. 38
Ειδικές φοβίες και φόβοι Το DSM-IV-TR περιγράφει την ειδική φοβία ως έναν επίμονο φόβο για ένα συγκεκριμένο αντικείμενο, τόπο ή κατάσταση, ο οποίος δεν έχει λογική βάση. Στα παιδιά και εφήβους η φοβία πρέπει να διαρκεί για τουλάχιστον 6 μήνες για να θεωρηθεί ως τέτοια. Αν η φοβία δεν εμποδίζει σημαντικά τη λειτουργικότητα του ατόμου (κοινωνική, συναισθηματική, ακαδημαϊκή, οικογενειακή) δεν τίθεται θέμα διάγνωσης. Οι πιο συνήθεις τύποι φοβίας περιλαμβάνουν φοβία: Για τα ζώα (ζώα, έντομα, έναρξη συνήθως στην παιδική ηλικία) Για τα φυσικά φαινόμενα (κεραυνοί, αστραπές) Για το αίμα, τις ενέσεις, τους τραυματισμούς Για καταστάσεις (αεροπλάνο, ανελκυστήρας, σχολείο), κ.ά. 39
Αναποτελεσματικές τεχνικές που χρησιμοποιούν οι γονείς για την αντιμετώπιση των φόβων του παιδιού Οι μέθοδοι που έχει διαπιστωθεί ότι είναι πρακτικά άχρηστες, αναποτελεσματικές, συνίστανται στα εξής: Να αγνοούμε τους φόβους του παιδιού. Να φέρουμε το παιδί σε επαφή με το φοβικό αντικείμενο δια της βίας, παρά τη θέλησή του. Να απομακρύνουμε το φοβικό αντικείμενο. Να χορηγούμε ηρεμιστικά στο παιδί. 40
Αποτελεσματικές τεχνικές που χρησιμοποιούν οι γονείς για την αντιμετώπιση των φόβων του παιδιού Να βοηθήσουμε το παιδί να αναπτύξει δεξιότητες με τις οποίες μπορεί να αντιμετωπίζει αποτελεσματικά το φοβικό αντικείμενο ή τη φοβική κατάσταση (πχ όταν φοβάται το σκοτάδι, να έχει ένα φακό δίπλα στο μαξιλάρι του και να τον ανάβει). Να φέρνουμε το παιδί σταδιακά σε επαφή και αλληλεπίδραση με το φοβικό αντικείμενο. Να δώσουμε στο παιδί ευκαιρίες να γνωρίσει, βαθμιαία, το φοβικό αντικείμενο ή τη φοβική κατάσταση κάτω από συνθήκες που το παιδί να νιώθει απόλυτα ασφαλές. 41
Αγχώδεις Διαταραχές με πιθανή έναρξη στην παιδική ηλικία Αναφερθήκαμε σε: Φυσιολογική και μη φυσιολογική συμπεριφορά Άγχος, Φόβος, Φοβία Διαταραχή Άγχους Αποχωρισμού Γενικευμένη Αγχώδης Διαταραχή (ΓΑΔ) Ειδική Φοβία 42
Ευχαριστώ! 43