ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ ΜΑΘΗΜΑ : «ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ» Ι ΑΣΚΩΝ : Κος Σ. ΜΠΑΛΙΑΣ ΒΙΒΛΙΟ : «ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ» των DAVID MARQUAND & RONALD L. NETTLER ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ : ΕΛΕΝΗ ΜΠΑΚΟΥΝΤΟΥΖΗ ΑΡ.ΜΗΤΡΩΟΥ : 3261 ΕΤΟΣ ΣΠΟΥ ΩΝ : ΠΑΤΡΑ 2006

Περιεχόµενα Εισαγωγή (σελ. 2) Εκκοσµίκευση (σελ. 3 4) Συµβιώνοντας µε τη διαφορά στην Ινδία (σελ. 5-6) Θρησκεία και δηµοκρατία στο Ισραήλ (σελ. 6 7) Ισλάµ, πολιτική και δηµοκρατία: ο Μοχάµετ Τάλµπι και η ισλαµική νεωτερικότητα. (σελ. 8) Τροχιές του πολιτικού Ισλάµ: Αίγυπτος, Ιράν και Τουρκία. (σελ. 9 10) Ο αµερικάνικος φονταµενταλισµός και το εµπόριο του θεού. (σελ. 11) Η ήσυχη ήπειρος: θρησκεία και πολιτική στην Ευρώπη. (σελ.12) Ο Τζ. Ν. Φίγκις, οι εκκλησίες και το κράτος. (σελ. 13) Κάνοντας το χριστιανικό κόσµο ασφαλή για το φιλελευθερισµό: από τον Γκότιους στον Ρωλς. (σελ. 14 15) Συµπέρασµα (σελ. 16) Βιβλιογραφία (σελ. 17) 1

Εισαγωγή Το βιβλίο των David Marquand και Ronald L. Nettler έχει µεταφραστεί από τον Φώτη Τερζάκη και θα µας απασχολήσει µε το θέµα της Θρησκείας και της ηµοκρατίας σε διάφορες χώρες µε διαφορετικές θρησκείες. Συγκεκριµένα, το βιβλίο θα ασχοληθεί µε το κατά πόσο η θρησκεία και η πολιτική µπορούν να συµβαδίσουν στον κόσµο ως ξεχωριστές εξουσίες ή αν η µια επεµβαίνει στο έργο της άλλης. Πιο ειδικά το βιβλίο αυτό θέτει το ερώτηµα κατά πόσο η συνεχιζόµενη, και σε πολλές περιπτώσεις ενισχυµένη, παρεµβατικότητα της θρησκείας θέτει σε κίνδυνο τα θεµέλια της δηµοκρατικής διακυβέρνησης. Οι συγγραφείς στην αρχή του βιβλίου αναφέρουν την άποψη του Τοκβίλ ότι η θρησκεία αποποιείται των δικαιωµάτων της από την πολιτική σκηνή και η πίστη θα είχε χαρακτήρα ιδιωτικό όπως στις Ηνωµένες Πολιτείες της Αµερικής και θα ήταν κάτι που θα συνέβαινέ παντού. Όµως, αυτό δεν συνέβη στις Ηνωµένες Πολιτείες, στην Ινδία, στο Ισραήλ και στον Ισλαµικό κόσµο αφού ο πολιτικός ρόλος της θρησκείας είναι τόσο παρεµβατικός και καθοριστικός. Ενώ, αντίθετα στη δυτική Ευρώπη η θρησκεία παίζει µικρότερο ρόλο στην πολιτική εξέλιξη, αν και υπάρχούν και κάποιες εξαιρέσεις όπου ορισµένες θρησκευτικές οµάδες αµφισβητούν έντονα τα δρώµενα της πολιτικής σκηνής. Γενικά, οι κοινότητες πίστης δεν διακυβεύουν κατ ανάγκη τα θεµέλια της πλουραλιστικής δηµοκρατίας όταν επιδιώκουν να υλοποιήσουν ουσιαστικά θρησκευτικά προγράµµατα µέσω της πολιτικής δράσης. Ούτε η παγκοσµιοποίηση προκαλεί αναπόφευκτα µια απειλητική για τη δηµοκρατία έκρηξη της θρησκευτικής µαχητικότητας. Μια τέτοια αυτοσυγκράτηση ωστόσο είναι δύσκολο να επιτευχθεί οµαλά και να διασφαλίζει µε κάποίο τρόπο τη σταθερότητα και τη συνέχεια που απαιτεί η µακροπρόθεσµη συνύπαρξη θρησκείας και δηµοκρατίας. ιότι η επίτευξη της εξαρτάται από την προθυµία των θρησκευτικών κοινοτήτων να δεχθούν µια νέα χαλιναγώγηση ορισµένων «φυσικών τάσεων» της θρησκείας 1. Τέλος, ο πλούτος και η πολυµορφία αυτού του βιβλίου δεν µπορούν να αποδοθούν στα περιορισµένα όρια µιας µικρής εισαγωγής. Προσπαθήσαµε τουλάχιστον να δώσουµε ένα γενικό πλαίσιο αναφοράς για τα περιεχόµενα του βιβλίου. 1. σελ 12 13 2

JOHN KEANE Εκκοσµίκευση; Στο κεφάλαιο αυτό, οι συγγραφείς αποσαφηνίζουν τον όρο εκκοσµίκευση αναφέροντας ότι η εκκοσµίκευση προκαλεί µια κρίση αξιοπιστίας της θρησκείας. Είναι αλήθεια ότι οι υπέρµαχοι της εκκοσµίκευσης εµφανίζονται µε πολλές διαφορετικές µορφές και πρόσωπα. Ωστόσο για πολλούς το «χωρίς εκκοσµίκευση δεν υπάρχει δηµοκρατία» είναι µια περίπου ιερή εξίσωση. Αναλυτικές διακρίσεις όπως για παράδειγµα, ανάµεσα στην εκκοσµίκευση ως ιδεατό τύπο και ως ένα σύνολο ηθικών συστάσεων συσκοτίζονται µε χαρακτηριστικό τρόπο για χάρη µιας µεγάλης αφήγησης : οι υπέρµαχοι της εκκοσµίκευσης υποθέτουν ότι στη διάρκεια της νεότερης εποχής και ειδικά των τελευταίων γενεών, οι θρησκευτικές αυταπάτες έχουν σταδιακά εξαλειφθεί. Οι άντρες και οι γυναίκες έχουν εγκαταλείψει το θεό όχι για κάποιους άλλους θεούς, αλλά για κανένα θεό. Στην συνέχεια γίνεται µια αναδροµή στο παρελθόν, για την εξέλιξη της λέξης εκκοσµίκευση και καταλήγει στον 20 ο αιώνα όπου θεωρεί εντυπωσιακά καινοτόµο, το βίαιό αντιβιβλικό δόγµα της εκκοσµίκευσης που προωθήθηκε στο πολιτικό προσκήνιο από τον Τζωρτζ Χόλυόουκ, τον Τσαρλς Μπράντλώ και άλλους, σύµφωνα µε το οποίο η παρακµή της θρησκείας θα ενισχύονταν αναπόφευκτα από τις προσπάθειες, να διασφαλιστεί ότι η ηθικότητα θα αφορά την ευηµερία των ανθρώπινων όντων στην παρούσα ζωή, αποκλείοντας οποιαδήποτε θεώρηση απέρρεε από την πίστη στο θεό και την µετά θάνατο ζωή 2. Και ο Νίτσε ασχολείται µε το ίδιο περίπου θέµα, στην Χαρούµενη επιστήµη του Νίτσε που περιγράφει την ανατριχιαστική περιγραφή ενός τρελού ανθρώπου, ο οποίος κρατώντας ένα φανάρι στα χέρια του φώναζε δυνατά ότι γύρευε το θεό και που είναι ο θεός. Μόνος του απάντησε ότι ο θεός σκοτώθηκε από εµάς τους ίδιους και αποκαλούσε τον ίδιο και τους ανθρώπους που ήταν γύρω του δολοφόνους. Η ιστορία του Νίτσε για τον τρελό άνθρωπο ο οποίος εξήγγειλε το θάνατο του θεού έχει συχνά ερµηνευτεί ως προφητική, η οποία αντιπροσωπεύει µια ακριβή πρόγνωση του επερχόµενου πλήρως εκκοσµικευµένου κόσµου. Στην ενότητα «τζεφερσονιανός συµβιβασµός» οι συγγραφείς παραθέτουν την άποψη του Ρίτσαρντ Ρόρτυ, ο οποίος υποστηρίζει ότι οι σύγχρονες δηµοκρατίες οφείλουν να «ιδιωτικοποιήσουν τη θρησκεία χωρίς να ουδετεροποιούν τη σηµασία της». Η θρησκευτική εµπειρία είναι κατάλληλη για «ότι κάνουµε στη µοναχικότητα µας»και πολίτες οι οποίοι ζουν από κοινού σε µια ανοικτή πολιτική κοινωνία έχουν οπωσδήποτε το δικαίωµα να απεµπλακούν από την θρησκευτική λατρεία. Το πρόβληµα όµως είναι ότι συνήθως η θρησκεία λειτουργεί και 3

ιδιαίτερα έξω από τη θρησκευτική κοινότητα στην οποία ανήκουν οι πολίτες πιστοί, ως «πώµα της συζήτησης» 2. Οι υπέρµαχοι της εκκοσµίκευσης υποστηρίζουν ότι η δηµοκρατία απαιτεί το χωρισµό εκκλησίας και κράτους και τον περιορισµό της οργανωµένης θρησκείας και του θρησκευτικού λόγου στην πολιτική σφαίρα. Η εκκοσµίκευση απαιτεί οι πολίτες να χειραφετηθούν από το κράτος και τις εκκλησιαστικές υπαγορεύσεις. Πρέπει να είναι ελεύθεροι να πιστεύουν ή να λατρεύουν κατά την συνείδηση τους και σύµφωνα µε τις ηθικές τους κρίσεις. Η θρησκευτική ελευθερία όµως απαιτεί θρησκευτική αδιαφορία. Οι πολίτες πρέπει να ανέχονται τις διαφορετικές θρησκευτικές προτιµήσεις ο ένας του άλλου αποδεχόµενοι ότι κάθε δόγµα είναι µια ηθική και πολιτική δοκιµασία και ότι ο ειρηνικός συναγωνισµός η ευγένεια και η αδιαφορία απέναντι στα πάθη των άλλων είναι τόσο ωφέλιµα στην θρησκεία όσο και στον κόσµο του εµπορίου και των ανταλλαγών 3. Το κεφάλαιο τελειώνει µε την ενότητα «µουσουλµάνοι και υπέρµαχοι της εκκοσµίκευσης». Στην οποία παρουσιάζεται η έντονη εχθρότητα που έχουν οι υπερασπιστές της εκκοσµίκευσης εναντίον των µουσουλµάνων. υο είναι οι εξηγήσεις για την υπαρκτή αυτή εχθρότητα : η µία είναι ότι πολλοί µη θρησκευόµενοι και Ευρωπαίοι πολίτες διαφόρων κρατών αντιµετωπίζουν µε αποστροφή, καχυποψία έως και φονική εχθρότητα για τους µουσουλµάνους. Η άλλη εξήγηση είναι η βίαιη σύγχυση που πυροδοτούσε ο όρος «εκκοσµίκευση» στις αραβικές και τουρκικές γλωσσικές κοινότητες. Ενδεικτική είναι η απουσία του όρου αυτού στην αραβική γλώσσα. Έγιναν προσπάθειες να βρεθεί µια λέξη, ώστε να περιγράφει την εκκοσµίκευση άλλες δεν ταίριαζαν και άλλες δεν σωστές ετυµολογικά. Τελικά οι µουσουλµάνοι θεώρησα προσβολή να έχουν µια λέξη στο λεξιλόγιο τους η οποία δεν τους εκφράζει και τους προσβάλει. 2. σελ 26 30 3. σελ 31 32 4

Συµβιώνοντας µε την διάφορα στην Ινδία SUSANNE HOEBER RUDOLPH & LLOYD I. RUDOLPH Στο δεύτερο κεφάλαιο οι συγγραφείς αναφέρονται σε δύο οµάδες που επικρατούν στην σύγχρονη Ινδία τον νοµικό πλουραλισµό και το νοµικό οικουµενισµό, οι οποίες βρίσκονται συνεχώς σε µεταξύ τους σύγκρουση. Οι νοµικοί πλουραλιστές αναγνωρίζουν και νοµιµοποιούν το προσωπικό δίκαιο των θρησκευτικών κοινοτήτων της Ινδίας και θεωρούν ότι αυτό είναι ένας τρόπος να δοθεί έκφραση στην διαρκώς και ποικιλοτρόπως συγκροτούµενη πολυπολιτισµική κοινωνία της Ινδίας. Ενώ ο νοµικός οικουµενισµός απευθύνει εκκλήσεις για έναν οµοιόµορφο αστικό κώδικα, ο οποίος έχει συνδεθεί µε φιλελεύθερες και εθνικιστικές ιδέες γύρω από την ισότιµη, οµοιόµορφη ιδιότητα του πολίτη. Ο ινδικός νόµος και η πολιτική ταλαντεύονταν πάντοτε ανάµεσα σε αυτές τις δύο θέσεις. Το Ανώτερο δικαστήριο, το Balaji της πολιτείας της Μυσόρης προσπάθησε να καθορίσει επακριβώς το ποσοστό βαρύτητας που θα έπρεπε να δοθεί στη καθεµία. Έτσι το Balaji του 1963 ζύγισε το νοµικό πλουραλισµό υπό την µορφή δικαιωµάτων των οµάδων σε 49% και τον νοµικό οικουµενισµό υπό την µορφή ισότιµης ιδιότητας του πολίτη σε 51%. Σε µια άλλη ενότητα µε τίτλο «η νοµική οµοιοµορφία και τα ατοµικά δικαιώµατα υπεισέρχονται στην διαµάχη» οι συγγραφείς αναφέρουν ότι οι φιλελεύθεροι ωφελιµιστές της εποχής του Μπέντικ και του Μακώλεϋ πάσχιζαν να ελευθερώσουν τους Ινδούς από την ηγεµονία των οµάδων και να ενισχύσουν την ατοµική επιλογή έναντι της συλλογικής απόφασης. Μέχρι την ιακήρυξη του 1958 της Βικτωρίας που έλαβε φρένο στην πορεία της, η µπενθαµινική ώση αξίωνε ότι ο ατοµικισµός και ο οικουµενισµός ήταν προϋπόθεση για την πρόοδο και την πολιτισµένη ζωή. Έπειτα από µια σειρά νοµοθετικών πράξεων, ο Μακώλεϋ έστειλε ένα υπόµνηµα στο οποίο ήθελε οι Ινδοί να ανατραφούν µε την γλώσσα και την κουλτούρα των Άγγλων. Κάτι το οποίο έγινε δεκτό και αρκετοί Ινδοί σπούδασαν σε εκπαιδευτήρια µε πρότυπο όπως εκείνα της Αγγλίας. Ο σερ Σαΐντ Αχµέτ Χαν, µια σπουδαία προσωπικότητα του µουσουλµανικού κόσµου, συνέβαλε αποφασιστικά στην βρετανική επαναφορά µιας σωµατειακού τύπου θεωρίας για την Ινδική κοινωνία. Όµως ο σερ Σαΐντ πίστευε ότι η Ινδία αποτελεί ένα πολύπλοκο σύστηµα µε πολλές διαφορετικές φυλές και σωστό θα ήταν να προσαρµοστεί το σύστηµα της Βρετανίας στα δεδοµένα της Ινδίας. Αυτό και έπραξε, το 1875, ίδρυσε το Μωαµεθανικό Αγγλοανατολικό κολέγιο στο Αλιγαρθ. Στην Ινδία πριν την ανεξαρτησία, λύθηκε το πρόβληµα µε τα δικαιώµατα των µειονοτήτων µε αυτά της πλειοψηφικής αρχής και η λύση ήταν οι κοινοτικές εξασφαλίσεις. Μέχρι το δεύτερο µισό του 19 ου 5

αιώνα, η πολιτική της αποικιακής κυβέρνησης είχε εκφράσει την οµαδική αρχή κυρίως µέσω της νοµικής πρακτικής στο πεδίο του προσωπικού δικαίου. Καθώς η αντιπροσώπευση των Ινδών εισήχθη διστακτικά και άτολµα στις τοπικές και επαρχιακές κυβερνήσεις την δεκαετία του 1880, η αρχή προσέλαβε πολιτική µορφή. Η πιο σηµαντική ενσωµάτωση της οµαδικής αρχής πριν από την ανεξαρτησία ήταν ένα σχήµα «ασφαλιστικών δικλίδων» για τις µειονοτικές θρησκευτικές ενότητες το οποίο τους πρόσφερε χωριστά εκλεκτορικά σώµατα και ποσοστώσεις θέσεων. Κατά την διαδικασία επινόησαν την αρχή ότι οι θρησκευτικές οµάδες ήταν οµοιογενείς και οι εθνικιστές απαιτούσαν «ασφαλιστικές δικλίδες» που περιελάµβαναν τόσο εξασφαλίσεις θέσεων όσο και «weightage», πρόσθετες θέσεις για µειονότητες, σαν µια πολιτική σχεδιασµένη ώστε να διαιρεί και να βασιλεύει στους Ινδούς 4. Και έτσι η αρχή επεκτάθηκε και προέβλεπε ότι αν τα ¾ της µειονοτικής κοινότητας, δηλαδή των µουσουλµάνων µελών, ήταν αντίθετη σε µια πολιτική που εκτιµάτο ότι έθιγε τα συµφέροντά τους, η πολιτική δεν µπορούσε να υλοποιηθεί. Η εν λόγω αρχή απόφασης αναγνώριζε τα όρια του πλειοψηφικού κανόνα στις δηµοκρατίες. Οι µειονότητες µπορούν να απειλήσουν µε αποχώρηση αν δεν τους παρέχεται δυνατότητα έκφρασης 4. Στο τέλος του δευτέρου κεφαλαίου αναφέρονται οι αλλαγές που υπέστη ο αστικός κώδικας για να γίνει οµοιόµορφος. Πρώτον, έγιναν αλλαγές σε αυτούς που απένεµαν το νόµο, δεύτερον, επέκταση του οικουµενικού νόµου χάρη στις διαδικασίες κωδικοποίησης και τρίτον, στη µεταρρύθµιση και οµοιογενοποίηση του προσωπικού δικαίου. Θρησκεία και δηµοκρατία στο Ισραήλ OTTOLENGHI EMANUELE Στο Ισραήλ το 1992 νοµοθετήθηκε το θεµελιώδης δίκαιο, το οποίο υπερασπίζεται την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και ελευθερία, και περιελάµβανε τις αξίες του ιουδαϊκού κράτους και το πλαίσιο των δυτικών δηµοκρατικών συστηµάτων διακυβέρνησης. Από την παραπάνω σύνθεση καταλαβαίνουµε ότι οι όροι ιουδαϊσµός και δηµοκρατία θα έχουν µια συνεχής σύγκρουση στην ιστορία του Ισραήλ. Ο σιωνισµός είναι το κίνηµα που καλεί για εθνικό αυτοκαθορισµό στη γη του Ισραήλ. Ωστόσο, αντίθετα µε τις άλλες µορφές εθνικισµού, ο Σιωνισµός ενέχει µια προβληµατική διάσταση που έχει τις ρίζες της ακριβώς στην ιουδαϊκή παράδοση 5. Όµως, ο Σιωνισµός θεώρησε την εξορία σαν µια ανωµαλία και πρότεινε την λύση της µέσα από την επιστροφή του εξόριστου λαού στο Ισραήλ, όπου θα µπορούσε να δηµιουργήσει ένα σύγχρονο κράτος. Ως εκ τούτου, ο Σιωνισµός προήλθε από κοσµικούς θύλακες ως αντίδραση στην απώλεια της ιουδαϊκής απώλειας. Εποµένως, ο Σιωνισµός χρησιµοποιούσε τη θρησκεία ως πηγή 6

νοµιµότητάς και δεν µπορούσε να απαλλαγεί από αυτή γιατί θα εξασθενούσε η εγκυρότητα του. Έτσι, το Ισραήλ αντιµετώπιζε το πρόβληµα του πώς να συµφιλιώσει τον ιουδαϊκό νόµο µε τις ανάγκες ενός σύγχρονου κόσµου. Μετά από την διακήρυξη της ανεξαρτησίας το 1948, το Ισραήλ αποτελούσε πλέον ένα νέο κράτος το οποίο αναγνώρισε αρκετές από τις απαιτήσεις των θρησκευτικών κοµµάτων. Αυτό είχε ως συνέπεια ότι δεν υπήρχε άµεση ανάγκη να γραφτεί ένα σύνταγµα αφού ο βασικός σκελετός του κράτους υπήρχε ήδη, µε θεσµούς και υπηρεσίες θεσµοθετηµένους σε πλήρη λειτουργία. Επίσης άλλοι λόγοι που απέρριπταν την ιδέα του συντάγµατος ήταν: η επιβολή του σε ελέγχους και εξισορροπήσεις µε αποτέλεσµα να έθετε όρια στην εξουσία της κυβέρνησης αλλά το ίδιο συµµερίζονταν και τα θρησκευτικά κόµµατα επειδή φοβούνταν ότι το σύνταγµα θα έθετε σε κίνδυνο το ρόλο που ήθελε το νέο κράτος να δώσει στη θρησκεία. Αφού το Ισραήλ είχε αυτοανακηρυχθεί δηµοκρατία και είχε ορίσει το κράτος του ως ιουδαϊκό, ένας βασικός στόχος των Σιωνιστών ήταν ο Νόµος της Επιστροφής ο οποίος υλοποιήθηκε το 1950. µε το νοµό αυτό όποιος Εβραίος θα επέστρεφε στο Ισραήλ του απονέµονταν η υπηκοότητα. Ο Νόµος της επιστροφής πυροδότησε µια διαδικασία µέσω της οποίας ένα σύνολο νοµικών δικαιωµάτων και καθηκόντων απονέµονταν σε άτοµα χάρη σε ένα κριτήριο, την ιδιότητα µέλους του ιουδαϊκού έθνους, στο οποίο είχε κατά την παράδοση µονοπώλιο ο θρησκευτικό νόµος. Όµως ο συνδυασµός µιας σύγχρονης νοµικής έννοιας όπως η υπηκοότητα και της αρχαίας ιδέας του ανήκειν σε ένα έθνος µέσα από την θρησκευτική προσχώρηση θέτει σοβαρά προβλήµατα στη δηµοκρατική εφαρµογή της συµµετοχής σε µια πολιτική κοινότητα. Υπήρξαν πολλές περιπτώσεις µε άτοµα που πήραν την υπηκοότητα ενώ δεν πληρούσαν τις ακριβές προδιαγραφές µε αποτέλεσµα το δικαστήριο άλλοτε να κρίνει δίκαια και άλλοτε άδικα. Αυτά τα παραδείγµατα δείχνουν σαφώς τον προβληµατικό ρόλο της θρησκείας στο Ισραήλ, στη σφαίρα των σχέσεων µεταξύ των Εβραίων 6. 4. σελ 50 68 5. Ο Ιουδαϊσµός αντιµετώπιζε την εξορία και την διασπορά ως θεϊκή τιµωρία. 6. σελ 90 101 7

Ισλάµ, πολιτική και δηµοκρατία: ο Μοχάµετ Τάλµπι και RONALD L. NETTER ισλαµική νεωτερικότητα. Το κεφάλαιο αυτό ξεκινάει µε µια σπουδαία προσωπικότητα του µουσουλµανικού κόσµου, τον Μοχάµετ Τάλµπι οποίος είναι ένας από τους πιο κορυφαίους σύγχρονους νεωτεριστές µουσουλµάνους στοχαστές. Ο Τάλµπι κατάφερε να συνδυάσει και την Ισλαµική παράδοση αλλά και την δυτική κουλτούρα, αφού σπούδασε στο Παρίσι σε σπουδαίους καθηγητές και είδε το Ισλάµ µε µια νέα οπτική. Στην συνέχεια ο συγγραφέας θέτει το ερώτηµα «τι είναι Ισλάµ;». Με το Ισλάµ έχουν ασχοληθεί πολλοί διανοούµενοι, οι οποίοι ανήκουν σε διάφορες οµάδες όπως των νεωτεριστών, των ισλαµιστών και των φιλελεύθερων. Οι ισλαµιστές θεωρούν τι Ισλάµ ένα είδος πολιτεύµατος και κοινωνίας µέσω των οποίων η θρησκεία εκφράζεται τελειότερα σύµφωνα µε το θέληµα του θεού. Για τους νεωτεριστές η πολιτική και κοινωνική διάσταση απορρίπτεται. Ενώ οι φιλελεύθεροι, αν και πλησιάζουν στις απόψεις των νεωτεριστών, δεν δέχονται την άρνηση τους ως προς τον πολιτικό χαρακτήρα του Ισλάµ. Στην παραπάνω ερώτηση ο Τάλµπι δίνει την δική του απάντηση, κατανοώντας το Ισλάµ ως προσωπική ευσέβεια και λατρεία του θεού σε ένα πλαίσιο αποκεκαλυµµένων οικουµενικών ηθικών αρχών που πρέπει να εφαρµόζονται στην ανθρώπινη ζωή 7. Και θεωρεί το Κοράνι ένα µε το Ισλάµ, το οποίο είναι το σηµαντικότερο της παράδοσης. Κατά την άποψη του Τάλµπι, ένα µείζον συνεπακόλουθο αυτής της συντηρητικής εξέλιξης στην ισλαµική θρησκευτική σκέψη και πρακτική ήταν η σύλληψη και η απόπειρα εφαρµογής ενός ισλαµικού πολιτικού ιδεώδες. Η αληθινή θρησκεία για εκείνον είναι ηθική και ευσεβής αλλά όχι πολιτική, η πολιτική από την µεριά της οφείλει να διαζευφθεί από οποιαδήποτε τέτοιες λεπτοµερείς θρησκευτικές συλλήψεις και οδηγίες. Με λίγα λόγια, ο Τάλµπι υποστηρίζει ότι η ανάµειξη της θρησκείας και πολιτικής είναι µια κακή σύλληψη και νοθογένηση. Επίσης ο Τάλµπι αρνείται ένα τέτοιο άµεσο συσχετισµό ανάµεσα στη σούρα και τη δηµοκρατία. Γιατί η σούρα προέρχεται από µια εποχή και γεωγραφικό τόπο που δεν διέθεταν καµία έννοια της δηµοκρατίας. Παρόλα αυτά, η σούρα εµπεριέχει κάποια δηµοκρατικά στοιχεία, ιδίως στο ενδιαφέρον της για το υποκείµενο και για τις απόψεις του υποκειµένου 8. 7. σελ 119 120 8. σελ 122 123 8

Τροχιές του πολιτικού Ισλάµ: Αίγυπτος, Ιράν και SAMI ZUBAIDA Τουρκία. Την εποχή της Ιρανικής Επανάστασης το 1978-1979, το Ισλάµ έµοιαζε να βρίσκεται σε άνοδο στην παγκόσµια σκηνή. Τα ισλαµικά κινήµατα ήρθαν στο προσκήνιο σε πολλές χώρες. Ο πολιτικός στίβος κυριαρχούνταν από την ισλαµική παλίρροια και πολλοί πολιτικοί ηγέτες επηρεάστηκαν από αυτήν. Πριν όµως εξετάσουµε αυτές τις εξελίξεις στο Ιράν, στην Τουρκία και την Αίγυπτο, µας παρουσιάζεται µια τυπολογία των ιδεολογικών και κοινωνικών κατευθύνσεων των Ισλαµικών κινηµάτων. Ο πρώτος ιδεατός τύπος είναι το συντηρητικό Ισλάµ που είναι καθεστώς της Σαουδικής Αραβίας. Η τάση του είναι κυρίως προς την ηθικότητα και τον κοινωνικό έλεγχο. Η άνοδος του ισλαµικού ρεύµατος τους έδωσε µια πολιτική ώθηση, ιδίως στην έκκληση για εφαρµογή της σαρίας. Ο δεύτερος ιδεατός τύπος είναι το ριζοσπαστικό Ισλάµ, µε αντιπροσωπευτικό δείγµα είναι οι κουτµπικές 9 οµάδες στην Αίγυπτο. Σκοπός τους είναι η µεταµόρφωση της κοινωνίας µέσω άµεσης δράσης, ακολουθώντας την κλασσική οδηγία να πράττει κανείς το καλό και να αποφεύγει το κακό. Και τρίτο είναι το πολιτικό Ισλάµ που υιοθετεί ιδέες και προγράµµατα κοινωνιοπολιτικής µεταµόρφωσης βασισµένα στο Ισλάµ. Ο τύπος αυτός αντιπροσωπεύει µια συνέχεια µε τα εθνικιστικά και αριστερών αποχρώσεων προγράµµατα και αντιπροσωπευτικό δείγµα του είναι κάποιοι ιρανοί επαναστάτες. Το Ιράν είναι εµποτισµένο από την θρησκεία και τα θρησκευτικά σύµβολα, γιορτές και τελετουργίες από τη µια πλευρά και κάποια δυσπιστία και κυνισµό απέναντι στον κλήρο από την άλλη. ηλαδή, ο χρόνος και χώρος είναι πλήρως ιεροποιηµένοι. Στα µέσα του 19 ου αιώνα εµφανίστηκαν κάποια δόγµατα, όπως Σεϊχισµός και ο Μπαµπισµός, τα οποία αµφισβήτησαν τα θρησκευτικά δικαιώµατα και την επάρκεια του επίσηµου κλήρου υπέρ των δικαιωµάτων της προφητείας και της µυστικής γνώσης µε αποτέλεσµα να καταλήξουν σε κινήµατα της παρανοµίας. Η ιρανική επανάσταση δεν ήταν προϊόν ενός οργανωµένου ισλαµικού κινήµατος. Ήταν η τυχαία έκβαση ενός συνδυασµού παραγόντων και δυνάµεων πολλές από τις οποίες δεν ήταν καθόλου θρησκευτικές, όπως εργατικές απεργίες, µε αξιοσηµείωτο ποσοστό συµµετοχής από τις αριστερές δυνάµεις. 9. Κουτµπκές είναι οι οµάδες που ήταν επηρεασµένες από τον ηγέτη Κουτµπ, σελ 133 9

Στο πρώτο µισό του 20 ου αιώνα, στην Αίγυπτο εµφανίζονται µια πλειάδα κέντρων εξουσίας και πολιτικών δυνάµεων, οι Αδελφοί Μουσουλµάνοι ήταν µια πολιτική δύναµη ανάµεσα σε πολλά, φιλελεύθερα, αριστερά και εθνικιστικά κόµµατα, όλα όµως µε τον έναν ή των άλλο τρόπο επιδίωκαν την εθνική ανεξαρτησία. Η νασεριανή επανάσταση και το συγκεντρωτικό κράτος που εγκαινίασε έθεσαν τέρµα στον πλουραλισµό. Στην συνέχεια, µε την ήττα του Νασερισµού στο πόλεµο του 1967 µε το Ισραήλ και ύστερα η κατάρρευση του υπό τον Σαντάτ, άνοιξε το δρόµο για νέες πολιτικές δραστηριότητες και την αναβίωση µορφών του Ισλαµισµού. Έπειτα οποιαδήποτε προσπάθεια των κοµµάτων να οργανώσουν και να κινητοποιήσουν µια λαϊκή εκλογική βάση εµποδίστηκε και οι βουλευτικές εκλογές είναι σε µεγάλο βαθµό µια παράσταση εκ µέρους της κυβέρνησης η οποία επιτρέπει ένα µικρό, και όλο µειούµενο, αριθµό εδρών να καταλαµβάνονται από τα αντιπολιτευόµενα κόµµατα. Η παρούσα κατάσταση στην Αίγυπτο περιλαµβάνει τους ριζοσπάστες ισλαµιστές µε οπαδούς τις άµεσης δράσης και βίαιων οµάδων που καταλαµβάνουν κεντρική θέση τουλάχιστο στη συνείδηση του κοινού και των Μέσων χάρη στις δραµατικές τους ενέργειες. Εκτός από το ριζοσπαστικό Ισλάµ, επικρατεί και το συντηρητικό Ισλάµ το οποίο έχει πολλά κοινά ιδεολογικά χαραχτηριστικα. Απλώς τα δύο αυτά ρεύµατα διαφέρουν ως προς τα κοινωνικά στρώµατα που αποτελούν την εκλογική τους βάση και ως προς τους τρόπους δράσης. Στην Τουρκία ο Κεµάλ Ατατούρκ θέλησε να υποτάξει τη θρησκεία στο κράτος και στο εθνικιστικό πρόγραµµα. Το πρόγραµµα αυτό ήταν προσανατολισµένο στην «πρόοδο» η οποία γινόταν αντιληπτή µε τους όρους των τότε ευρωπαϊκών µοντέλων της νεωτερικότητας. Αν όµως η Τουρκία ήθελε να γίνει ένα ευρωπαϊκό κράτος θα έπρεπε να αφήσει πίσω της όλα τα ανατολίτικα στοιχεία και η θρησκεία να καθαρθεί από τα οπισθοδροµικά στοιχεία της. Παρόλα αυτά η θρησκεία συνέχιζε να παίζει εξέχοντα ρόλο στη ζωή των Τούρκων και η πολιτική κατάσταση να παραµένει η ίδια. Στην συνέχεια, στην πολιτική σκηνή εµφανίστηκαν διάφορα κινήµατα που το καθένα έπαιξε το ρόλο του. Με το στρατιωτικό πραξικόπηµα του 1981 έχουµε την αποκατάσταση της δηµοκρατίας η οποία έως και σήµερα είναι γνωστό ότι δεν έχει τόσο φιλελεύθερες αξίες. Στη Τουρκία µπορούµε να διακρίνουµε κυρίως δυο τύπους: ο ένας είναι το συντηρητικό Ισλάµ που επικρατούσε στην αρχή του 20 ου αιώνα µε τα επαρχιακά αστικά στρώµατα και το πολιτικό Ισλάµ που επικρατεί ως και στις µέρες µας. 10. σελ 154 161 10

Αµερικάνικος φονταµενταλισµός και το εµπόριο του HAROLD PERKIN θεού Ο αµερικάνικος θρησκευτικός φονταµενταλισµός, όπως και κάθε θρησκευτική πρακτική γενικά, είναι ιδιόµορφος. Ο φονταµενταλισµός είναι κάτι πολύ περισσότερο από την βαθιά πίστη στο θεό. Είναι η πεποίθηση πως οι πιστοί κατέχουν κάποιά ιδιαίτερη γνώση και σχέση µε µια θεότητα, η οποία βασίζεται είτε σε ένα ιερό και απαραβίαστο κείµενο είτε σε άµεση εµπειρία και επαφή µε το µήνυµα του θεού. Κατά συνέπεια αψηφά οποιαδήποτε έκκληση σε κάποια κοσµική αυθεντία, όπως είναι κατεξοχήν η βούληση της πλειοψηφίας. Εποµένως, η φονταµενταλιστική θρησκεία βρίσκεται σε σύγκρουση µε την δηµοκρατία 11. Στις Ηνωµένες πολιτείες η θρησκεία είναι οργανωµένη σε µεγάλη κλίµακα σε σχέση µε την ύση. Από στατιστικές που παραθέτονται στο κείµενο αποδεικνύουν ότι οι Αµερικάνοι πηγαίνουν πιο συχνά στην εκκλησία. Από αυτό µπορούµε να καταλάβουµε ότι στις εκλογικές σφυγµοµετρήσεις η θρησκεία αποτελεί ένα βασικό κριτήριο επιλογής. Εποµένως, οι φανατικοί υποστηρικτές της θρησκείας έχουν και τη µεγαλύτερη επιρροή στην αµερικάνικη πολιτική και πρέπει να συµπαρασύρουν την πλειοψηφία των ψηφοφόρων. Έτσι στις Ηνωµένες πολιτείες κυριαρχεί η δύναµη της Χριστιανικής εξιάς, η οποία εκτός από τα πιστεύω της προς το θεό επεµβαίνει και στις πολιτικές, εκλογικές εξελίξεις του τόπου. Το θρησκευτικό αίσθηµα µπορεί να είναι µεγάλο στην Αµερική αλλά η θρησκεία σε πολλές Πολιτείες καταλήγει να είναι µια επιχείρηση. Από πολύ παλιά θρησκευτικοί ηγέτες και όχι µόνο, εκµεταλλεύονταν τους πόρους της εκκλησίας προς προσωπικό τους όφελός. Αν και οι Αµερικάνοι παρουσιάζονται ως οι πιο γενναιόδωροι από τους Ευρωπαίους πιστούς, αφού χαρίζουν έως και το 1/10 του εισοδήµατος τους στην εκκλησία, αυτό δεν φτάνει γιατί οι παραδοσιακές εκκλησίες έχουν επισκιαστεί οικονοµικά από τις νέες τηλευαγγελικές εκκλησίες, οι οποίες µέσα από ραδιοφωνικά και τηλεοπτικά προγράµµατα κάνουν εκκλήσεις για οικονοµική ενίσχύση. Επίσης, κάθε τέτοιο θρησκευτικό κίνηµα έχει και από έναν κήρυκα διασηµότητα που µε κηρύγµατα αποσπούν µεγάλα χρηµατικά ποσά για το όφελος της εκκλησίας. Τα χρήµατα αυτά έχουν δοθεί από το κατώτερο όριο του εισοδηµατικού φάσµατος, οι οποίοι έχουν χάσει το κυνηγητό του αµερικάνικόυ ονείρου και αποζητούν παρήγορα στην θρησκεία. Έχει αποδειχθεί ότι πολλοί έχουν καταχραστεί εκατοµµύρια δολάρια για την καλοπέραση τους. 11. σελ 170 172 11

Η ήσυχη ήπειρος : θρησκεία και πολιτική στην Ευρώπη COLIN CROUCH Η σύγχρονη Ευρώπη φαίνεται από θρησκευτική άποψη είναι ένας πολύ γαλήνιος τόπος εν συγκρίσει µε τις υπόλοιπες χώρες που εξετάζει το βιβλίο. Παρότι, η µεγάλη πλειοψηφία του ευρωπαϊκού πληθυσµού εξακολουθεί να συµµερίζεται µια θεµελιώδη πίστη στο θεό, η συµµετοχή σε δηµόσιες πράξεις λατρείας έχει µειωθεί στο ελάχιστο στις περισσότερες χώρες. Ο Ευρωπαϊκός Χριστιανισµός παρουσιάζει ελάχιστα σηµάδια του φονταµενταλιστικού ενθουσιασµού και η ησυχία που επικρατεί στη χριστιανική Ευρώπη εκτείνεται τόσο στα ανατολικά όσο και στα δυτικά τµήµατα της ηπείρου. Πιο συγκεκριµένα, η µεγαλύτερη µείωση της προσέλευσης στις ευρωπαϊκές εκκλησίες ήταν ένα φαινόµενο που εµφανίστηκε στο δεύτερο µισό του 20 ου αιώνα. Ένα από τα εµφανώς ισχυρότερα πλεονεκτήµατα της θρησκείας για τους µοντέρνους έως και του αυτοαποκαλούµενους µεταµοντέρνους πληθυσµούς είναι η ικανότητα της να παρέχει ταυτότητα. Οι θρησκείες, οι οποίες συνδέουν τη ζωή µας µε έναν ευρύτερο κόσµο και µας πληροφορούν για ένα νόηµα και ένα σκοπό, ανέκαθεν κάλυπταν τούτη την ανάγκη. Η ταυτότητα όµως δεν είναι κυρίως αφηρηµένο και διανοητικό ζήτηµα. ιαµεσολαβείται από τη συµµετοχή σε µια ευρύτερη συλλογικότητα εκείνων που τη µοιράζονται. Μέσα από τη θρησκεία επιβεβαιώνουµε την προσωπική µας ταυτότητα µέσα από µια σειρά επικυρώσεων συγκεκριµένων χαρακτηριστικών, είτε είναι αυτά βαθύτερες πεποιθήσεις είτε τρόποι συµπεριφοράς. Την περίοδο ανάµεσα στους δυο παγκόσµιους πολέµους πολλοί στράφηκαν στο ναζισµό και στο φασισµό. Η χριστιανοδηµοκρατία όχι µόνο ήταν η µοναδική δύναµη που µπορούσε να παρουσιάσει δηµοκρατικά διαπιστευτήρια ενώ αντιµαχόταν το φιλελευθερισµό όσο και τον σοσιαλισµό, αλλά και έγινε το έµβληµα υπό το οποίο όφειλαν να συσπειρωθούν όλοι οι αντιφιλελεύθεροι και αντισοσιαλιστές, όποια κι αν ήταν η προηγούµενη πολιτική τους. Στην πορεία η χριστιανοδηµοκρατία αυξήθηκε σε µέγεθος αλλά και έχασε πολύ από την αιχµηρότητα της πολιτικής. Την περίοδο αµέσως µετά τον πόλεµο τα χριστιανοδηµοκρατικά κόµµατα αποδείχθηκάν η πιο ισχυρή µεµονωµένη πολιτική δύναµη στη δυτική Ευρώπη, κυριαρχώντας στο πολιτικό προσκήνιο αρκετών χωρών και συµβάλλοντας στην ίδρυση της Ευρωπαϊκής Οικονοµικής Κοινότητας. 12. σελ 199 207 12

PAUL HIRST Ο Τζ. Ν. Φίγκς, οι εκκλησίες και το κράτος Στην πραγµατικότητα, τα φιλελεύθερα θεµέλια του υφιστάµενου διακανονισµού ανάµεσα στις θρησκευτικές οµάδες και το κράτος έχουν πολλούς επικριτές, και δεν είναι όλοι θρησκευόµενοι. Οι ριζοσπάστες υποστηρικτές της πολύπολιτισµικής πολιτικής, οι θρησκευόµενοι συντηρητικοί και πολλοί φιλελεύθεροι υπέρµαχοι της εκκοσµίκευσης εκφράζουν όλοι βαθιά δυσαρέσκεια απέναντι στην υφιστάµενη κατάσταση των πραγµάτων. Οι υποστηρικτές της πολυπολιτισµικότητας, ζητώντας ίση αντιµετώπιση για τις έως τώρα περιθωριοποιηµένες οµάδες αντιµετωπίζουν συχνά το φιλελευθερισµό ως καθοδηγητικό «δυτικό» δόγµα. Στις ίδιες δυτικές κοινωνίες οι επικριτές της πολυπολιτισµικότητας θεωρούν επίσης ότι ο φιλελευθερισµός υποδεικνύει ουσιαστικές αξίες υπό την αρχή της ουδετερότητας και της ατοµικής ελευθερίας, όπως η απεριόριστη ελευθερία έκφρασης. Ο Φίγκις αναφέρεται στο πρόβληµα της κυριαρχία και κάνει µια αναδροµή από το Μεσαίωνα έως τώρα. Πίστευε λοιπόν ότι τα σύγχρονα κράτη κληρονόµησαν αυτή την πρώιµη νεωτερική συγκέντρωση της ισχύος και την αποτελεσµατική διακυβέρνηση σε µια παγιωµένη επικράτεια, και τώρα διέθεταν τα οικονοµικά και διοικητικά µέσα ώστε να την κάνουν πλήρως αποτελεσµατική. Μόνο το κράτος και το άτοµο ήταν εγγενώς νόµιµα πολιτικά υποκείµενα και το τελευταίο ως φορέας δικαιωµάτων και ως θεµέλιο της νοµιµότητας του κράτους. Στην συνέχεια ο Φίγκις δεν πίστευε ούτε στην µεταφυσική ιδέα του κράτους όπως οι Βρετανοί ιδεαλιστές, ούτε στο αρνητικό και µοναχικό ατοµικισµό του Χερµπερτ Σπένσερ αλλά στην αλληλεγγύη πάρα στην οµαδική ταυτότητα ως τέτοια 13. Για το σηµερινό τύπο κράτος πίστεύε ότι δεν µπορούσε να είναι ο απόλυτος κυρίαρχος και έπρεπε να αναγνωρίσει τον περιορισµένο χαραχτήρα της διακυβέρνησης του και οφείλει να µοιραστεί την εξουσία του µε αρχές εντός της πολιτικής εξουσίας. Ο φιλελευθερισµός του Φίγκις είναι εντέλει ένα χριστιανικός φιλελευθερισµός θεµελιωµένος σε µια ερµηνεία του τι σηµαίνει να έρχεται κάποιος στο Χριστό. 13. σελ 230 250 13

Κάνοντας τον χριστιανικό κόσµο ασφαλή για το φιλελευθερισµό: από τον Γκρότιους στο Ρωλς TIMOTHY SAMUEL SHAH Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου ασχολείται µε ένα και µόνο ερώτηµα το κατά πόσο συσχετίζονται ή µπορούν να συσχετιστούν ο πλουραλισµός και ο φιλελευθερισµός. Ο συγγραφέας χρησιµοποιώντας την άποψη της Σκλαρ αναφέρει ότι ο το πλαίσιο στο οποίο ανέκυψε ο φιλελευθερισµός ήταν ακριβώς ένα πλαίσιο ριζικού πλουραλισµού. Ειδικότερα, ο φιλελευθερισµός αναδύθηκε µέσα από µια διαιρεµένη και συγκρουόµενη χριστιανοσύνη, χωρισµένη στα δυο από τη Μεταρύθµιση 14. Απάντηση για το βασικό αυτό ερώτηµα έδωσε ένα µεγάλος πανεπιστήµων ο Χούγκο Γκρότιους ο οποίος πήρε πολύ σοβαρά την πρόκληση του ριζικού πλουραλισµού που ακολούθησε τη Μεταρρύθµιση. Η απάντηση του, έθεσε τα κύρια εννοιολογικά θεµέλια του φιλελευθερισµού και ως εκ τούτου είναι αποφασιστική για τη κατανόηση του συνακόλουθού συσχετισµού ανάµεσα σε πλουραλισµό και φιλελευθερισµό. Πιο συγκεκριµένα ο Γκρότιους επεδίωκε να δείξει στους Χριστιανούς διαφορετικών δογµάτων ότι η ηθική τους συµφωνία ήταν σηµαντικότερη θεολογικά από τις δογµατικές τους συµφωνίες. Εποµένως, ο Γκρότιους θα µπορούσε να κάνει αποτελεσµατική τη φιλελεύθερη απάντηση του στον θρησκευτικό πλουραλισµό µόνο αν εµπεριέκλειε το θρησκευτικό πλουραλισµό στο στενό πλαίσιο της ορθοδοξίας. Και προωθώντας τη φιλελεύθερη και σηµαντική του ιδέα της αλληλεπικαλυπτόµενης συναίνεσης, ο Γκρότιους συνέβαλε στο να καταστεί ο χριστιανικός κόσµος ασφαλής για τον φιλελευθερισµό αλλά µη ασφαλής για το θρησκευτικό πλουραλισµό. Ακριβώς την ίδια φιλελεύθερη απάντηση έδωσε και ο Τζων Ρωλς αλλά για να είναι αποτελεσµατική θα πρέπει και εκείνου να εµπερικλείει την έννοια του θρησκευτικού πλουραλισµού µέσα στο στενό πλαίσιο της λογικότητας. Βασική επιδίωξη του Γκρότιους ήταν να κάνει τη θρησκεία ειρηνική µέσω της ηθικοποίησης της. Ήθελε δηλαδή να συνασπίσει κάτω από µια οµπρέλα όλους του πιστούς χωρίς να τους ενδιαφέρει το κάθε δόγµα αλλά αυτό που θα κοίταζαν πρώτο είναι η ηθική του κάθε δόγµατος, «θρησκεία µέσα στα όρια της ηθικής» 15. 14. σελ 259 264 15. σελ 268 14

Μέσα από την έντονη του δράση είναι εύλογο ότι πίσω του θα άφηνε µια πλούσια κληρονοµιά µε αυτά που πίστεύε. Αν και το βιβλίο του Meletius δεν το δηµοσίευσε παρά µόνο το κυκλοφόρησε στο στενό φιλικό του περιβάλλον, εντούτοις οι ιδέες τους είχαν θεαµατική επίδραση. Παρόµοια εκπληκτική επίδραση είχε και το άλλο βιβλίο του De veritate religionis christianae το οποίο δηµοσιεύτηκε και µεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες. Το βιβλίο αυτό το πρότεινε ο Τζών Λοκ στους φοιτητές του και αργότερα τα δύο παραπάνω βιβλία ήταν αυτά που τον επηρέασαν, έως κάποιο σηµείο, να γράψει το βιβλίο του «επιστολή για την ανεξιθρησκία» 16. Ο Ρωλς συµφωνεί µε τον Γκρότιους στο ότι κάποιες θρησκευτικές πεποιθήσεις εµποδίζουν τον φιλελευθερισµό και είτε µε άµεση πειθώ είτε µε σταδιακή εξασθένιση, πρέπει να τις υπερβούµε ώστε να ανοίξει ο χώρος για τους φιλελεύθερους θεσµούς. Το βαθύτερο όµως πρόβληµα του ρωλσιανού φιλελευθερισµού δεν είναι ο χριστιανικός φονταµενταλισµός αλλά ο ίδιος ο Χριστιανισµός. Είναι φανερό ότι ο Ρωλς παίρνει ως δεδοµένες στην ιστορική του περιγραφεί ένα σύνολο ψυχολογικών και κοινωνιολογικών υποθέσεων σε ότι αφορά την σχέση ανάµεσα σε θρησκευτική πεποίθηση και πολιτική συµπεριφορά, σύµφωνα µε τις όποιες κάποιες θρησκευτικέ πεποιθήσεις να θεωρούνται συµβατές µε το φιλελευθερισµό και άλλες όχι. Εν κατακλείδι, ο Ρωλς πίστευε ότι η µόνη δίκαιή και σταθερή κοινωνία είναι η οµοιόµορφα «έλλογη» κοινωνία που αποτελείται από οµοιόµορφα «λογικούς» ανθρώπους, οι οποίοι ούτε διχάζονται ούτε συγκρούονται ως προς τις πεποιθήσεις τους αλλά είναι µάλλον «ολόψυχοι» φιλελεύθεροι πολίτες. Σε συνδυασµό µε την περιστολή του θρησκευτικού στοιχείου µέσα στο πλαίσιο της «λογικότητας». 16. σελ 276 277 17. σελ 280 283 15

Συµπέρασµα Το βιβλίο αυτό παρουσίασε απόψεις διαφόρων συγγραφέων για κάποιες χώρες ως προς την θρησκεία και την δηµοκρατία. Στην αρχή δόθηκε µια συνοπτική ερµηνεία της έννοια «εκκοσµίκευσης» και στη συνέχεια ακολούθησαν διάφορες χώρες όπως η Ινδία, το Ισραήλ, η Αίγυπτος, το Ιράν, η Τουρκία, οι Ηνωµένες πολιτείες της Αµερικής και η Ευρώπης. Επίσης παρουσιάστηκαν και σχολιάστηκαν σηµαντικές προσωπικότητες όπως ο Μοχάµετ Τάλµπι, ο Γκρότιος, και ο Ρωλς. Η κριτική που µπορούµε να ασκήσουµε ως απλή αναγνώστες αυτού του βιβλίου είναι ότι το βιβλίο ήταν δύσκολο να κατανοηθεί σε αρκετά σηµεία του και ως προς το νόηµα αλλά και ως προς την σύνθεση του. Βέβαια αυτό που αποκοµίζεις στο τέλος είναι µια γενική άποψη για το κάθε κεφάλαιο που έχει µελετηθεί. 16

Βιβλιογραφία David Marquand & Ronald L. Nettler, Θρησκεία και ηµοκρατία, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, (2003) 17