ΕΙΚΤΕΣ ΑΕΙΦΟΡΟΥ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ: ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΗΜΟ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ ΚΡΗΤΗΣ Γιάννα Φαρσάρη, Πουλίκος Πραστάκος Τοµέας Περιφερειακής Ανάλυσης Ινστιτούτο Υπολογιστικών Μαθηµατικών Ίδρυµα Τεχνολογίας και Έρευνας Τ.Θ. 1527 711 10 Ηράκλειο Τηλ: 081-391763 Fax: 081-391761 e-mail: farsari@iacm.forth.gr poulicos@iacm.forth.gr Περίληψη Στην παρούσα µελέτη παρουσιάζεται η πιλοτική εκτίµηση δεικτών αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης για την περιοχή του ήµου Χερσονήσου στη Κρήτη. Ο ορισµός των δεικτών γίνεται µέσα στα πλαίσια που θέτουν οι αρχές της αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης. Παρουσιάζονται οι πηγές ανεύρεσης στοιχείων, η µορφή µε την οποία αυτά δίνονται, η λειτουργικότητα τους, περιορισµοί που πιθανόν να προκύπτουν στη χρήση τους για τον υπολογισµό των δεικτών και ο υπολογισµός τους όπου αυτός ήταν δυνατός. Επίσης, εξετάζεται η λειτουργικότητα των δεικτών ενώ προτείνονται νέοι προς συµπλήρωση και υποκατάσταση τους όπου αυτό κρίθηκε σκόπιµο ώστε να αντιµετωπιστεί ή έλλειψη στοιχείων ή να συµπληρωθούν όπως προέκυψε από τις ανάγκες τις περιοχής εφαρµογής..
1. Εισαγωγή Στόχος της παρούσας µελέτης είναι η πιλοτική εφαρµογή των δεικτών αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης για ανεπτυγµένες τουριστικά περιοχές της Μεσογείου (Farsari & Prastacos, 1999) στο ήµο Χερσονήσου της Κρήτης. Μέσα από αυτή την εφαρµογή επιδιώκεται η διερεύνηση για την ύπαρξη πλαισίου υποστήριξης ανάλογων εφαρµογών καθώς και η λειτουργικότητα των συγκεκριµένων δεικτών µε βάση την περιοχή εφαρµογής. Συγκεκριµένα, επιδιώκεται η διερεύνηση των διαθέσιµων πηγών για τα απαραίτητα στοιχεία, η µορφή µε την οποία αυτά δίνονται και η πληρότητα τους µε απώτερο σκοπό να εξακριβωθεί ποιοι δείκτες είναι δυνατό να υπολογιστούν άµεσα. Ο επόµενος στόχος είναι να εξακριβωθεί κατά πόσο οι προτεινόµενοι δείκτες εξυπηρετούν το σκοπό τους, δηλαδή µπορούν να λειτουργήσουν στο τοπικό επίπεδο εφαρµογής και εάν υπάρχει ανάγκη για συµπλήρωση και υποκατάσταση κάποιων από αυτούς ώστε να αποτελέσουν το πλαίσιο αξιολόγησης της τουριστικής ανάπτυξης προς την κατεύθυνση των επιταγών της αειφόρου ανάπτυξης. Ταυτόχρονα, µέσα από την παρούσα µελέτη η οποία αποτελεί κοµµάτι µιας υπό εξέλιξη έρευνας- τίθεται η βάση για τη διερεύνηση των αναγκών για τη συνέχιση της έρευνας και τη δηµιουργία ενός ολοκληρωµένου συστήµατος αξιολόγησης και καθοδήγησης για την αειφόρο τουριστική ανάπτυξη. 2. είκτες αειφόρου ανάπτυξης Οι δείκτες είναι ένα εργαλείο το οποίο χρησιµοποιείται εδώ και δεκαετίες σε διάφορες επιστήµες, µε γνωστότερη ίσως την οικονοµική, για να δηλώσει µε συντοµία και ακρίβεια παραµέτρους για τις οποίες µπορεί ο άνθρωπος να ενδιαφέρεται. Στα πλεονεκτήµατα τους µπορούν να αναφερθούν η αµεσότητα στην παρουσίαση και εκτίµηση διαφόρων παραµέτρων, η καθοδήγηση σε θέµατα που θεωρούνται σηµαντικά κι εποµένως, θα έπρεπε να ληφθούν υπόψη στο σχεδιασµό και την
αναπτυξιακή διαδικασία και η συγκρισιµότητα των αποτελεσµάτων. Οι λειτουργίες που επιτελούν είναι επίσης ποικίλες και περιλαµβάνουν την περιγραφή µιας κατάστασης, την επισήµανση προβληµάτων, την υποστήριξη λήψης αποφάσεων, την αξιολόγηση µέτρων και επιλογών (UN, 1998; World Bank, 1997). Προβλήµατα τα οποία µπορεί να προκύψουν κατά την επιλογή και τη χρήση δεικτών σχετίζονται µε την έλλειψη κατάλληλων στοιχείων, τη γενίκευση δεικτών για να συµπεριλάβουν διάφορες περιπτώσεις ή για να αντιπαρέλθουν την έλλειψη στοιχείων, την υποκειµενικότητα που λίγο έως πολύ µπορεί να τους διακρίνει τόσο κατά τη διαδικασία επιλογής τους και ακόµη περισσότερο κατά την αξιολόγηση τους λιγότερο για τους λεγόµενους ποσοτικούς δείκτες και περισσότερο για τους λεγόµενους ποιοτικούς- (Meadows, 1998). Οι δείκτες αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης (sustainable tourism indicators) είναι ένα εργαλείο που µπορεί να χρησιµοποιηθεί για την αειφόρο τουριστική διαχείριση ή πιο σωστά για την αειφόρο ανάπτυξη τουριστικών περιοχών. Απόρροια της εξάπλωσης της παραπάνω έννοιας και της ανάγκης για πρακτική εφαρµογή των αρχών που τη διέπουν, οι δείκτες αυτοί έχουν αρχίσει να αναπτύσσονται για την αξιολόγηση των αναπτυξιακών επιλογών, των επεµβάσεων στο περιβάλλον και των επιδράσεων που ασκούνται στους οικονοµικούς, περιβαλλοντικούς και κοινωνικοπολιτιστικούς τοµείς. Πρόκειται για ένα εργαλείο το οποίο στοχεύει στην αξιολόγηση τόσο της υφιστάµενης κατάστασης όσο και µελλοντικών αναπτυξιακών επιλογών και επεµβάσεων στον χώρο που δραστηριοποιείται και διαµορφώνεται το τουριστικό προϊόν. είκτες για ανεπτυγµένες τουριστικά περιοχές Ο καθορισµός δεικτών για ανεπτυγµένες τουριστικά περιοχές χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή καθώς πρόκειται για περιοχές µε µία ήδη παγιωµένη κατάσταση στην τουριστική τους ανάπτυξη η οποία, συνήθως σχετίζεται µε τον µαζικό τουρισµό. Οι περιοχές αυτές έχουν ανεπτυγµένη υποδοµή και δίκτυα, και παρουσιάζουν συγκεκριµένα προβλήµατα τα οποία είναι απόρροια της ανάπτυξης που έχει προηγηθεί. Ιδιαίτερα δε για τις τουριστικές περιοχές της Μεσογείου, η εικόνα παρουσιάζεται όµοια στις περισσότερες περιπτώσεις. Βέβαια δεν πρέπει να
παραβλεφθεί το γεγονός ότι υπάρχουν πάντοτε ιδιαιτερότητες σε κάθε µία περιοχή οι οποίες πρέπει να λαµβάνονται υπόψη στον καθορισµό των δεικτών. Η υπάρχουσα έρευνα σε θέµατα δεικτών αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης (WTO 1993, 1995) εστιάζεται στον ορισµό / εκτίµηση δεικτών για καινούριους τουριστικούς προορισµούς, δηλαδή για περιοχές που πρόκειται να αναπτυχθούν τουριστικά και συνεπώς τα θέµατα που σχετίζονται µε την αειφόρο ανάπτυξη είναι πρωταρχικός στόχος από τα πρώτα στάδια της ανάπτυξης τους. Εποµένως, οι προτεινόµενοι δείκτες αφορούν την εξαρχής παρακολούθηση της δηµιουργίας και εξέλιξης µίας τουριστικής περιοχής. Αυτό έχει σαν αποτέλεσµα, αφενός µεν, να υπάρχει φροντίδα για τη διαθεσιµότητα στοιχείων ώστε να είναι δυνατή η σύγκριση διαφόρων παραµέτρων πριν, κατά τη διάρκεια και µετά την εφαρµογή των σχεδίων τουριστικής ανάπτυξης, αφετέρου δε, να είναι διαφορετικές αρκετές από τις παραµέτρους που παρουσιάζουν ενδιαφέρον για την αξιολόγηση. Επιπλέον, οι δείκτες αυτοί, συνήθως αναπτύσσονται µε επίκεντρο τους τουριστικούς προορισµούς αναπτυσσόµενων χωρών, οι οποίοι παρουσιάζουν σηµαντικές διαφορές σε θέµατα φυσικού και κοινωνικο-πολιτιστικού περιβάλλοντος, οργάνωσης και υποδοµής σε σχέση µε τις ανεπτυγµένες τουριστικά περιοχές της Μεσογείου. Εποµένως, παρά τα όποια κοινά σηµεία που φυσικά υπάρχουν λόγω των κοινών γενικών κατευθύνσεων της αειφόρου ανάπτυξης και των αναγκών της τουριστικής βιοµηχανίας, υπάρχει η ανάγκη για τον προσδιορισµό δεικτών µε επίκεντρο τις ανάγκες των ήδη ανεπτυγµένων τουριστικά περιοχών και ακόµη πιο ειδικά, των ανεπτυγµένων τουριστικά περιοχών της Μεσογείου. 3. Εφαρµογή στο ήµο Χερσονήσου Περιοχή εφαρµογής Ο ήµος Χερσονήσου βρίσκεται στα βόρεια παράλια του Νοµού Ηρακλείου και µόλις 25 χλµ. από την πόλη του Ηρακλείου ( ιάγραµµα 1). Είναι πολύ κοντά στις κυριότερες πύλες εισόδου του νησιού που είναι το λιµάνι και το αεροδρόµιο του Ηρακλείου καθώς και στον αρχαιολογικό χώρο της Κνωσού αλλά και άλλων σηµείων αρχαιολογικού ενδιαφέροντος. Από το 1998 περιλαµβάνει τα δηµοτικά διαµερίσµατα
Λιµένας Χερσονήσου, Χερσόνησος, Ποταµιές, Αβδού, Γωνιές και Κερά µε τους επιµέρους οικισµούς που περιλαµβάνει καθένα από αυτά. Ο Λιµένας είναι παραθαλάσσιος και είναι η περιοχή όπου ουσιαστικά αναπτύσσεται η τουριστική δραστηριότητα του ήµου. Τµήµα της Χερσονήσου είναι παραθαλάσσιο και επίσης παρατηρείται τουριστική ανάπτυξη ενώ τα υπόλοιπα διαµερίσµατα βρίσκονται στην ενδοχώρα και η τουριστική τους ανάπτυξη είναι ουσιαστικά ανύπαρκτη µε κύρια οικονοµική δραστηριότητα τη γεωργία. Μέχρι τα µέσα της δεκαετίας του 60 η κύρια απασχόληση του πληθυσµού ήταν η γεωργία και η κτηνοτροφία (90-95%), ενώ οι υπόλοιπες δραστηριότητες κάλυπταν το 4-5% (ΥΠ.ΕΣ...Α., 2000). Σήµερα, παρατηρείται µία πλήρης αντιστροφή των δεδοµένων µε τη συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων να απασχολείται στον τριτογενή τοµέα. Η περιοχή της Χερσονήσου είναι ένας από τους πλέον δηµοφιλείς και ανεπτυγµένους τουριστικούς προορισµούς της Κρήτης αλλά και της χώρας. Με 19566 κρεβάτια κύριων τουριστικών καταλυµάτων το 1999 τα οποία αντιστοιχούν στο 17,7 % των κλινών της Κρήτης και 3,3 % της Ελλάδας, είναι εµφανής η σηµασία του τουρισµού στην περιοχή τόσο σαν οικονοµική δραστηριότητα όσο και σαν φορέας κοινωνικών και περιβαλλοντικών αλλαγών. Μπορεί να θεωρηθεί λοιπόν αντιπροσωπευτικό δείγµα των ανεπτυγµένων τουριστικών περιοχών της Ελλάδας, αλλά και της Μεσογείου, για µία πιλοτική εκτίµηση των δεικτών. Επιπλέον, πρόκειται για έναν οργανωµένο ήµο γεγονός το οποίο εκτιµήθηκε θετικά για τη συγκέντρωση των απαραίτητων στοιχείων. Πρέπει να τονιστεί ότι κάθε περιοχή αλλά και κάθε χώρα έχει της ιδιαιτερότητες της όσον αφορά τις επιµέρους ανάγκες αλλά και τη διοικητική οργάνωση. Ωστόσο, πιστεύεται το παράδειγµα της Χερσονήσου να µπορέσει να δώσει τη βάση για τη συστηµατικότερη αντιµετώπιση θεµάτων της αειφόρου ανάπτυξης και πιο συγκεκριµένα όσον αφορά τις ανάγκες για την ανάπτυξη και εφαρµογή δεικτών αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης.
ιάγραµµα 1. ήµος Χερσονήσου Μεθοδολογία προσδιορισµού δεικτών Το πιο γνωστό πλαίσιο καθορισµού δεικτών για την αειφόρο ανάπτυξη είναι αυτό που προτάθηκε από τον ΟΟΣΑ (OECD, 1994) το Pressure State-Response (PSR) system το οποίο υιοθετήθηκε στη συνέχεια µε κάποιες µικρές διαφορές από τους περισσότερους διεθνείς οργανισµούς. Περιλαµβάνει τριών ειδών δείκτες: α) δείκτες «πίεσης» (pressure) οι οποίοι περιγράφουν δραστηριότητες που έχουν επιπτώσεις στο περιβάλλον (UN, 1998), β) δείκτες «υφιστάµενης κατάστασης» (state) οι οποίοι περιγράφουν την υφιστάµενη κατάσταση (WTO, 1996) και γ) δείκτες «ανταπόκρισης» (response) οι οποίοι περιγράφουν µέτρα και πολιτικές που ελήφθησαν για την αειφόρο ανάπτυξη (UN, 1998). Η προσέγγιση που ακολουθήθηκε για τον καθορισµό των δεικτών στην παρούσα µελέτη είναι διαφορετική και βασίζεται στις αρχές (principles) της αειφόρου ανάπτυξης (Farsari and Prastacos,1999). Σύµφωνα µε αυτή την µεθοδολογία
προτείνονται δείκτες για κάθε µία από τις αρχές όπως αυτές αναπτύσσονται στη διεθνή βιβλιογραφία. Χρησιµοποιήθηκαν οι αρχές οι οποίες προτάθηκαν από το Tourism Concern & WWF (1992) και έγινε προσπάθεια να προταθούν δείκτες που καλύπτουν όλο το φάσµα των παραµέτρων που µπορεί να καλύπτει κάθε µία από αυτές. Οι δείκτες που προέκυψαν από αυτήν τη προσέγγιση είναι εστιασµένοι στις ανάγκες των ανεπτυγµένων τουριστικών προορισµών της Μεσογείου. Παρόλο που κανείς µπορεί να εντοπίσει δείκτες και από τις τρεις παραπάνω κατηγορίες, πιστεύεται ότι µε τη µέθοδο αυτή, οι δείκτες παραµένουν πιστοί και αντανακλούν το πνεύµα της αειφόρου ανάπτυξης ενώ, έµφαση δίνεται στην ανταπόκριση και στις ενέργειες για την αειφόρο διαχείριση του τουρισµού. Το τελευταίο θεωρείται σηµαντικό σε ήδη ανεπτυγµένες τουριστικά περιοχές καθώς διαθέτουν µία διαµορφωµένη κατάσταση η οποία προέκυψε από µία εποχή όπου η έννοια της ολιστικής προσέγγισης και η ανάγκη για ισόρροπη ανάπτυξη δεν ήταν πρωταρχικός στόχος. Εποµένως, σε αυτές τις περιοχές η ύπαρξη δράσεων και πρακτικών προς αυτήν τη κατεύθυνση είναι η ουσιαστική και αναγκαία προϋπόθεση για να στραφούν προς ένα περισσότερο βιώσιµο µοντέλο ανάπτυξης. Τέλος, θέµατα αλληλεπιδράσεων και συσχετίσεων µεταξύ του τουρισµού και άλλων δραστηριοτήτων λαµβάνονται υπόψη ώστε παρόλο που πρόκειται για δείκτες αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης, ο τουρισµός να µην αντιµετωπίζεται ξέχωρα από το πλέγµα των κοινωνικών και οικονοµικών αλληλεπιδράσεων που συµβαίνουν. Από τους δείκτες που είχαν προταθεί για τις ανεπτυγµένες τουριστικά περιοχές της Μεσογείου, επιλέχθηκαν ορισµένοι µε κριτήριο την αντιπροσωπευτικότητα και την καταλληλότητα τους για την περιοχή της Χερσονήσου. Οπωσδήποτε η διαθεσιµότητα των απαραίτητων στοιχείων για την εκτίµηση τους ήταν ένα άλλος παράγοντας που επηρέασε την επιλογή των δεικτών. Σε ορισµένες περιπτώσεις όπου δεν υπήρχαν διαθέσιµα στοιχεία έγινε προσπάθεια να προταθούν νέοι προς υποκατάσταση ή και συµπλήρωση τους µε βάση τα διαθέσιµα στοιχεία ή/και παραµέτρους οι οποίες δεν συµπεριλαµβάνονταν στους αρχικώς προτεινόµενους. Ένα άλλο θέµα το οποίο πρέπει να λαµβάνεται υπόψη στον καθορισµό δεικτών είναι η κλίµακα εφαρµογής, εάν πρόκειται δηλαδή για τοπικό, περιφερειακό ή εθνικό επίπεδο. Η επιλογή της κλίµακας είναι συνάρτηση του στόχου εφαρµογής τους αλλά
και της ίδιας της παραµέτρου η οποία θεωρείται σηµαντική ή ενδεικτική προς µέτρηση. Ορισµένοι δείκτες µπορούν να χρησιµοποιηθούν σε καθένα από τα παραπάνω επίπεδα ενώ άλλοι έχουν νόηµα σε κάποιο µόνο από αυτά. Στην περίπτωση του ήµου Χερσονήσου, παρόλο που πρόκειται για εφαρµογή σε τοπικό επίπεδο, η ευρύτητα του ήµου -όπως προκύπτει από τη συνένωση προγενέστερων δήµων και κοινοτήτων- τόσο σε έκταση όσο και σε ποικιλοµορφία χαρακτηριστικών, επιτρέπει αλλά και σε ορισµένες περιπτώσεις επιβάλλει τη χρήση και δεικτών οι οποίοι αρχικά προορίζονταν για χρήση σε περιφερειακό επίπεδο. Πηγές δεδοµένων Ένα από τα πλέον σοβαρά προβλήµατα της προσπάθειας εκτίµησης των δεικτών για τον ήµο Χερσονήσου ήταν η ανεύρεσης των απαραίτητων δεδοµένων καθώς δεν υπήρχαν κάποιες οργανωµένες βάσεις πληροφοριών στον ήµο ή σε κάποιο άλλο φορέα. Οι βασικότερες πηγές ήταν: Ο ήµος Χερσονήσου και ειδικότερα τα γραφεία προγραµµατισµού, περιβάλλοντος, ύδρευσης, η οικονοµική υπηρεσία και η αναπτυξιακή εταιρεία του ήµου «ΠΕ ΙΑ Α ΑΕ», Οι ιδιωτικές εταιρείες που έχουν την ευθύνη για την συλλογή και διάθεση των απορριµµάτων και την κατασκευή του βιολογικού καθαρισµού, Το Ενεργειακό Κέντρο Περιφέρειας Κρήτης, Η ΕΣΥΕ, παράρτηµα Ηρακλείου, Το τµήµα νερών του ΥΠΕΧΩ Ε για την ποιότητα των νερών κολύµβησης, Ο ΕΟΤ Ηρακλείου για στοιχεία σχετικά µε τον τουρισµό, Η Εταιρεία Τουρισµού Κρήτης για στοιχεία σχετικά µε τον τουρισµό και Ο Σύλλογος Ξενοδόχων Κρήτης Επιπλέον χρησιµοποιήθηκαν τα πληροφοριακά συστήµατα «Αθηνά 91» το οποίο περιέχει τα στοιχεία της απογραφής του 1991 (Πραστάκος, Κογχυλάκης, 1998) «Άνθεια» το οποίο περιέχει πληροφορίες για τα σεµινάρια κατάρτισης που πραγµατοποιήθηκαν στην Περιφέρεια Κρήτης τα έτη 1990-1999 (Λουλάκης και Μανιουδάκης, 1999). Και τα δύο αυτά συστήµατα έχουν αναπτυχθεί από τον
Τοµέα Περιφερειακής Ανάλυσης του ΙΤΕ για την ΕΣΥΕ και την Περιφέρεια Κρήτης αντίστοιχα. Στο άµεσο µέλλον θα πραγµατοποιηθούν επαφές και µε το Ταµείο Ασφάλισης Ξενοδοχοϋπαλλήλων (ΤΑΞΥ), τους γεωργικούς συνεταιρισµούς, τη ιεύθυνση Γεωργικής Ανάπτυξης, άλλους επαγγελµατικοί φορείς κλπ. οι οποίοι ίσως διαθέτουν στοιχεία σχετικά µε τον υπολογισµό των δεικτών ώστε να υπάρξει µία πλέον ολοκληρωµένη εικόνα για την διαθεσιµότητα στοιχείων 4. Προτεινόµενοι είκτες και Υπολογισµός τους Ένα από τα προβλήµατα τα οποία ανέκυψαν αφορά τη χρονική περίοδο για την οποία γίνεται η εκτίµηση των δεικτών. Το πλέον ορθό θα ήταν όλοι οι δείκτες να υπολογισθούν για την ίδια χρονική περίοδο. Όµως κάτι τέτοιο ήταν ανέφικτο καθώς τα διαθέσιµα στοιχεία ήταν ορισµένες φορές αποσπασµατικά και όχι πάντα για το ίδιο έτος. Εποµένως, οι δείκτες δεν αναφέρονται αυστηρά στην ίδια χρονική περίοδο αλλά σε διαφορετικές. Όταν βέβαια το επιθυµητό είναι µία ολοκληρωµένη και συστηµατική καταγραφή και παρακολούθηση των δεικτών θα έπρεπε να υπάρχει ένα ενιαίο χρονικό πλαίσιο. Στον Πίνακα 1 παρουσιάζονται τα αποτελέσµατα της εκτίµησης των δεικτών. Οι δείκτες είναι χωρισµένοι σε οµάδες σύµφωνα µε την αρχή την οποία αντιπροσωπεύουν. Αυτό γίνεται για να παρουσιαστεί ο τρόπος και το σκεπτικό καθορισµού τους αλλά και το θεµατικό πεδίο στο οποίο αναφέρονται. Βέβαια, ορισµένοι δείκτες εξυπηρετούν περισσότερα από ένα θεµατικά πεδία. Επίσης, παρατηρείται νοηµατική και θεµατική επικάλυψη σε ορισµένες αρχές µε αποτέλεσµα κάποιες από αυτές να εξετάζονται από κοινού. Ακόµη, παρέχεται η πληροφορία του υπολογισµού και της µορφής των στοιχείων καθώς και κάποιος σχολιασµός για τη λειτουργικότητα και τα χαρακτηριστικά του δείκτη. Στον Πίνακα 1 περιλαµβάνονται και οι δείκτες για τους οποίους δεν υπήρχαν τελικώς διαθέσιµα στοιχεία να στηρίξουν τον υπολογισµό τους. Με αυτόν τον τρόπο
επιδιώκεται να µην παραβλεφθεί η πληροφορία σχετικά µε τους δείκτες οι οποίοι θα έπρεπε να υπολογιστούν αλλά στη παρούσα φάση δεν στάθηκε δυνατό. Παρόλο που κατά τον καθορισµό των δεικτών υπήρχε η έγνοια για τη διαθεσιµότητα των στοιχείων και ως εκ τούτου έχει επηρεασθεί από αυτήν έως ένα βαθµό, µεγαλύτερης βαρύτητας ήταν να διατηρηθεί και να είναι παρόν το πνεύµα της αειφόρου ανάπτυξης. Εποµένως, παρά την όποια ανάγκη για θεωρητικά «καλύτερους» δείκτες, πιστεύεται ότι η παρουσία όλων των προτεινόµενων δεικτών συνεισφέρει στον καθορισµό του πλαισίου των δεικτών αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης. Από την προσπάθεια εκτίµησης των δεικτών στην περιοχή της Χερσονήσου προκύπτουν τα εξής συµπεράσµατα: Υπάρχει έντονη η ανάγκη συστηµατοποίησης του είδους και της µορφής των παρεχόµενων δεδοµένων Στον καθορισµό των δεικτών σε τοπικό επίπεδο πρέπει να λαµβάνονται υπόψη τοπικές ιδιαιτερότητες οι οποίες τελικά µπορεί να διαφωτίζουν και άλλες περιπτώσεις εφαρµογής- όπως αυτές προκύπτουν από την εµπειρία Οι ιδιαιτερότητες αυτές πρέπει να συνδυάζονται µε τον καθορισµό κάποιων κριτηρίων και κατευθύνσεων της αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης. Η λέξη «κριτήρια» έχει διπλή έννοια εδώ για να δηλώσει τόσο αυτά τα οποία σχετίζονται µε τον καθορισµό του τι αποτελεί βιώσιµη πρακτική και τι όχι, όσο και µε τη συστηµατοποίηση της αξιολόγησης αυτών των κριτηρίων ώστε να προκύπτει ένα µετρήσιµο και άµεσο σε νόηµα αποτέλεσµα Χωρίς να επιθυµείται σε αυτό το σηµείο η λεπτοµερής παράθεση των προβληµάτων τα οποία παρουσιάστηκαν κάτι τέτοιο παρουσιάζεται στον πίνακα των αποτελεσµάτων για κάθε δείκτη χωριστά- και των θεµάτων τα οποία ανέκυψαν κατά την εκτίµηση των δεικτών, θεωρείται σκόπιµο να αναφερθεί το παρακάτω παράδειγµα. Στόχος είναι να µέσα από αυτό να επισηµανθεί η ανάγκη για καθορισµό των κριτηρίων της αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης. Ένα από τα θέµατα που προέκυψε κατά την επεξεργασία των στοιχείων και τον καθορισµό των δεικτών ήταν αυτό της επιµήκυνσης της τουριστικής περιόδου, θέµα το οποίο συζητείται έντονα σε κάθε τουριστικό προορισµό στην Ελλάδα. Σύµφωνα µε
εκτιµήσεις του ηµάρχου Χερσονήσου, βασισµένες σε µία δίχρονη προσπάθεια που έγινε από κοινού από το ήµο και επιχειρηµατίες της περιοχής, για υποδοχή τουριστών και κατά τη χειµερινή περίοδο, αυτή δεν απέδωσε. Ο λόγος είναι ότι η ένταση της εργασίας κατά τη διάρκεια της σεζόν οι τουριστικές επιχειρήσεις του ήµου είναι κυρίως µικροµεσαίες οικογενειακού χαρακτήρα- η οποία για την Κρήτη είναι 7 9 µήνες, δηµιουργεί µάλλον απροθυµία για εργασία µε µικρό ή αβέβαιο κέρδος για κάποιο χρονικό διάστηµα. Άλλωστε, µπορεί να θεωρηθεί ότι αυτή η περίοδος των 3 5 µηνών «χειµερινών» µηνών επιτρέπει στις οικογένειες και τους ντόπιους να επανέλθουν στους κανονικούς τους ρυθµούς και να συσφίξουν / διατηρήσουν τις οικογενειακές, φιλικές και κοινωνικές τους σχέσεις συντελώντας µε αυτό τον τρόπο στην διατήρηση των κοινωνικών και πολιτιστικών πλεγµάτων άρα και της αειφορίας. Ένα άλλο θέµα που σχετίζεται µε την διάρκεια της τουριστικής περιόδου, είναι αυτό της εποχικότητας της εργασίας. Η απασχόληση για µερικούς µόνο µήνες το χρόνο µε επακόλουθο την µείωση των εισοδηµάτων µπορεί να χαρακτηρισθεί σαν ένα από τα αρνητικά σηµεία. Ωστόσο, θα έπρεπε να εξετασθεί σε συνδυασµό µε το ετήσιο παραγόµενο εισόδηµα και την ύπαρξη συµπληρωµατικών εργασιών όπως είναι η γεωργία. Για το µεν πρώτο δεν υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία αλλά είναι πολύ πιθανό οι οικονοµικές απολαβές από τις τουριστικές εργασίες να είναι αρκετές σε ορισµένες περιπτώσεις για τη διαβίωση ενός έτους. Για το µεν δεύτερο, ιδιαίτερα στην περιοχή εφαρµογής, είναι συνήθης πρακτική οι κάτοικοι να ασχολούνται µε τον τουρισµό το «καλοκαίρι» και µε τη γεωργία κυρίως καλλιέργεια ελιάς- το «χειµώνα» συντελώντας µε αυτόν το τρόπο στη διατήρηση παραδοσιακών ασχολιών και στην ποικιλοµορφία των οικονοµικών δραστηριοτήτων στην περιοχή. Εποµένως, πέρα από την όποια υποκειµενική εκτίµηση του τι συµβαίνει ή του τι θα ήταν καλό να συµβεί παρουσιάζεται η ανάγκη καθορισµού των παραµέτρων εκείνων οι οποίες κρίνονται σηµαντικές για την αειφόρο πρακτική ήδη ανεπτυγµένων τουριστικών περιοχών. Η συµβολή των µελετών σε τοπικό επίπεδο µπορεί να είναι καθοριστική καθώς εστιάζει σε συγκεκριµένες παραµέτρους οι οποίες διαφορετικά χάνονται µέσα στο πλαίσιο του γενικού.
Πίνακας 1. Παρουσίαση των δεικτών και των αποτελεσµάτων Αρχές είκτες Υπολογισµός Σχόλια 1. Αειφορική χρήση των πόρων Η έννοια του πόρου περιλαµβάνει φυσικούς (νερό, ενέργεια, τοπίο, βιοποικιλότητα, νερό κολύµβησης κλπ), κοινωνικούς και πολιτιστικούς πόρους. Έµφαση δίνεται στο νερό και την ενέργεια καθώς πρόκειται για δύο πόρους σε ανεπάρκεια γενικά στην περιοχή της Μεσογείου και οι οποίοι αποτελούν βασική προϋπόθεση για οποιαδήποτε µορφή ανάπτυξης. Η βιοποικιλότητα εξετάζεται στην τρίτη αρχή «ιατήρηση της ποικιλότητας». Ανανεώσιµες µορφές ενέργειας που χρησιµοποιούνται στα τουριστικά καταλύµατα σαν ποσοστό επί του συνόλου της ενέργειας που καταναλώνεται Προς υποκατάσταση και συµπλήρωση από τον επόµενο Αριθµός τουριστικών επιχειρήσεων µε έδρα τον ήµο που έχουν ενταχθεί σε πρόγραµµα ΑΠΕ ως προς το σύνολο των τουριστικών επιχειρήσεων της Κρήτης που έχουν ενταχθεί σε ανάλογο πρόγραµµα εν υπάρχουν λεπτοµερή διαθέσιµα στοιχεία Γενικά, 8-10% της ηλεκτρικής ενέργειας της Κρήτης από Αιολικά πάρκα και 20% της συνολικής ενέργειας της Κρήτης από βιοµάζα Εκτίµηση πρόεδρου ξενοδόχων ότι 90% των ξενοδοχείων χρησιµοποιούν ηλιακά και αρκετά έχουν αρχίσει να εγκαθιστούν φωτοβολταϊκά (για το 5% περίπου των απαιτήσεων τους σε ενέργεια 9/30 = 0,3 (1996-2000) Συγκρινόµενο µε την αναλογία κλινών Χερσονήσου προς Κρήτη η οποία είναι 0,18 φαίνεται πολύ καλή η αναλογία Ένδειξη λήψης µέτρων για προστασία του περιβάλλοντος από τη χρήση µη ανανεώσιµων πόρων αλλά και την υποβάθµιση που προκαλείται από τη χρήση τους Όπως το προηγούµενο και επίσης ένδειξη της ενεργοποίησης των τουριστικών επιχειρήσεων σε σχέση µε άλλες οικονοµικές δραστηριότητες % νερού που ανακυκλώνεται εν υπάρχουν λεπτοµερή διαθέσιµα στοιχεία ΜΚΛ. Χερσονήσου 100% επαναχρησιµοποίηση των λυµάτων για άρδευση σε καλλιέργειες Πολλά ξενοδοχεία 100% των ποτισµάτων τους από το νερό των βιολογικών Κατανάλωση νερού κατά τουρίστα εν υπάρχουν λεπτοµερή διαθέσιµα στοιχεία Πρόεδρος ξενοδόχων εκτιµά ότι: Ξενοδοχεία 250 lt/;άτοµο/ηµέρα Εν. ωµάτια 150 lt/;άτοµο/ηµέρα Κατανάλωση ενέργειας κατά τουρίστα εν υπάρχουν λεπτοµερή διαθέσιµα στοιχεία Σχέση κατανάλωσης νερού οικιακής / τουριστικής / αγροτικής χρήσης Ύπαρξη διαδικασιών παρακολούθησης του νερού ύδρευσης (σε περίπτωση µέτρησης και παρακολούθησης καθορισµός των παραµέτρων που µετρούνται) Ύπαρξη διαδικασιών συνεχούς παρακολούθησης και µέτρησης της ποιότητας των νερών κολύµβησης Αριθµός δειγµατοληψιών νερών κολύµβησης που ξεπέρασαν τα όρια (όπως αυτά ορίζονται από το πρόγραµµα και την κοινοτική νοµοθεσία) Έχει νόηµα όταν συγκρίνεται µε: Α) κάποια στάνταρτ κατανάλωσης Β) τη σχετική αφθονία του πόρου στην περιοχή Γ) την κατανάλωση πριν και µετά την εφαρµογή µέτρων για µείωση της ) όπως ο επόµενος δείκτης ηλώνει τον ανταγωνισµό και τη σχέση του όγκου των καταναλώσεων είχνει την αντίληψη που υπάρχει για τον πόρο στην περιοχή και την ύπαρξη µηχανισµών παρακολούθησης εν είναι διακριτή η κατανάλωση για κάθε δραστηριότητα αλλά ούτε και η συνολική για το. Χερσονήσου λόγω της µορφής των στοιχείων Έχει εγκατασταθεί ένα σύστηµα µέσω Η/Υ από το Πανεπιστήµιο Πατρών για διακοπή παροχής νερού από τις γεωτρήσεις όταν αυξάνονται τα χλώρια Κατά τα άλλα δεν υπάρχει συστηµατική παρακολούθηση της ποιότητας του νερού δειγµατοληψίες σε 10 από τις 55 παραλίες = 0,18 = 1/5 (περίπου) Όπως το προηγούµενο Σύµφωνα µε οδηγία της Ε.Ε. (2 δειγµατοληψίες / µήνα κατά τη διάρκεια της κολυµβητικής περιόδου + 1 δειγµατοληψία πριν την έναρξη) 1999 µο πολύ καλός (πάνω από τα επιτρεπόµενα όρια) Άµεση αντίληψη της ποιότητας των νερών σε σχέση µε το χρόνο
Αναλογία παραλιών που έχουν βραβευθεί µε γαλάζια σηµαία 5/55 1/10 (περίπου) Ένδειξη τόσο της ποιότητας των νερών (γενικότερη από την προηγούµενη) αλλά και της παραλίας γενικότερα όσο και ύπαρξης φροντίδας και ενηµέρωσης εν υπάρχουν λεπτοµερή διαθέσιµα στοιχεία Ένδειξη της αντίληψης του ελεύθερου χώρου ως εν υπάρχουν λεπτοµερή διαθέσιµα στοιχεία φυσικού πόρου αλλά και της ποιότητας της τουριστικής εµπειρίας Μ 2 παραλίας / τουρίστα % «ελεύθερου χώρου» ως προς την έκταση που καταλαµβάνουν τουριστικές εγκαταστάσεις και επιχειρήσεις Χειµερινός πληθυσµός / καλοκαιρινό πληθυσµό 6620/49720 = 1/7,5 Καλοκαιρινός=περίοδο αιχµής. Πηγή: Τεχνικό ελτίο ήµου Αριθµός bars-clubs / πληθυσµό 1 µπαρ για 350 κατοίκους (για καλοκαιρινό πληθυσµό αιχµής) Αριθµός απασχολούµενων γυναικών προς 100 απασχολούµενους άνδρες 30 για τον Λιµένα είναι µόλις 24 Στοιχεία απογραφής 1991. Ανάγκη για πιο πρόσφατα και για διαφορετικές χρονικές στιγµές Συγκρινόµενος ο δείκτης µε τον αντίστοιχο της περιφέρειας Κρήτης αλλά και µε τις επιµέρους κοινότητες του ήµου είναι ιδιαίτερα µικρός Ρυθµός αύξησης του πληθυσµού, 1961-1971 = -15,7% 1971-1981 = +56,6% 1981-1991 = +42,7% 1961-1991 = +88,4% Είναι χαρακτηριστικό ότι η θετική µεταβολή που παρατηρείται τη µετά το 1970 οφείλεται ουσιαστικά στο Λιµένα Χερσονήσου και λιγότερο στη Χερσόνησο (που έχουν και την τουριστική ανάπτυξη) ενώ οι άλλες κοινότητες εξακολουθούν να παρουσιάζουν µείωση και τις επόµενες δεκαετίες. Προκύπτει εποµένως ότι η συγκράτηση και αύξηση του πληθυσµού οφείλεται ουσιαστικά στην τουριστική ανάπτυξη Ανεργία εκτός σεζόν εν υπάρχουν στοιχεία για εποχικότητα ανεργίας από την ΕΣΥΕ. είκτης της κοινωνικής πίεσης που ασκείται είχνει την κοινωνική πίεση είκτης θετικής κοινωνικής µεταβολής είκτης συγκράτησης του πληθυσµού, κοινωνικής µεταβολής είκτης κοινωνικής (αλλά και οικονοµικής) κατάστασης 2. Μείωση της υπερκατανάλω Προς υποκατάσταση από τον επόµενο Προς υποκατάσταση από τον επόµενο δείκτη Ανεργία στον ήµο / ανεργία στην Περιφέρεια Ανεργία ήµου = 3,36% είκτης κοινωνικής (αλλά και οικονοµικής) κατάστασης Ανεργία περιφέρειας = 5,54% Α.. / Α.Π. = 0,6 Στοιχεία απογραφής 1991. Ανάγκη για πιο πρόσφατα και για διαφορετικές χρονικές στιγµές. Η ανεργία στον Λιµένα από τις µικρότερες στα ηµοτικά ιαµερίσµατα του ήµου Η έννοια αυτής της αρχής είναι διπλή: α) προστασία των πόρων από την υπερκατανάλωση και β) µείωση της πίεσης στο περιβάλλον από τη διάθεση των αποβλήτων. Έµφαση δίδεται στις πρακτικές διαχείρισης και την ευαισθητοποιηµένη συµπεριφορά
σης και της παραγωγής απορριµµάτων Παραγωγή απορριµµάτων χειµώνα / καλοκαίρι Λιµένας (1997-1999) Μάρτιο Μάιο = 25-30 tn/day Ιούνιο Σεπτέµβριο = 40 th/day Οκτώβριο Νοέµβριο = 25-30 tn/day εκέµβριο Φεβρουάριο = 6 tn/day Χερσόνησος 1,5 tn/day χειµώνα 10-12 tn/day καλοκαίρι Αβδού-Γωνιές-Ποταµιές-Κερά 2 tn/day χειµώνα καλοκαίρι 2000 ήµου Χερσονήσου Ιούλιος Σεπτέµβριος = 60 tn/day *εκτός Aύγουστο = 80 tn/day Είναι φανερό ότι η καλοκαιρινή παραγωγή απορριµµάτων είναι πολλαπλάσια της χειµερινής όπως θα ήταν αναµενόµενο. Αυτό που έχει σηµασία είναι να εξεταστούν οι πρακτικές υπεύθυνης διαχείρισης όπως δείχνουν οι παρακάτω δείκτες ανάγκη για ΧΥΤΑ πολύ µεγαλύτερου από τις ανάγκες του µόνιµου πληθυσµού. Το θέµα της ανακύκλωσης θα έπρεπε να επανεξεταστεί ανάγκη για στρατηγικές µείωσης της παραγωγής υγρών και στερεών αποβλήτων 3. ιατήρηση της ποικιλότητας Σχέση χειµερινής / καλοκαιρινής παραγωγής = 1/7 περίπου (περίοδος αιχµής) ανάλογη της αύξησης του πληθυσµού Νόηµα εάν συγκρίνεται µε άλλες τουριστικές περιοχές ή µε µέτρα µείωσης όγκου απορριµµάτων % ανακύκλωσης υλικών Μόνο την περίοδο 1997-1998 στο Λιµένα είκτης θετικής δράσης για µείωση όγκου 1/6/97 31/12/97 = 10,05% απορριµµάτων ( λιγότερη πίεση στο περιβάλλον) και 1/1/98 31/8/98 = 11,64% επαναχρησιµοποίηση υλικών % νερού που ανακυκλώνεται Ο ίδιος δείκτης περιλαµβάνεται και στην προηγούµενη Αριθµός τουριστικών επιχειρήσεων που εφαρµόζουν κάποια συστήµατα µείωσης κατανάλωσης ΦΠ και γενικότερα φιλικών προς το περιβάλλον πρακτικών σαν % όλων των τουριστικών επιχειρήσεων % παραγόµενων απορριµµάτων που διοχετεύονται σε ΧΥΤΑ % παραγόµενων απορριµµάτων σε σκουπιδότοπους 0 εν υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία 0 από το 2002 θα λειτουργεί. Τώρα βρίσκεται στη φάση της εκτέλεσης % των λυµάτων που δέχονται επεξεργασία εν υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία Στους επόµενους µήνες που θα λειτουργήσει ο βιολογικός εν δυνάµει όλα τα αστικά λύµατα θα µπορούν να επεξεργάζονται αρχή είκτης θετικής δράσης από τις ίδιες τις τουριστικές επιχειρήσεις για µείωση των πιέσεων στους φυσικούς πόρους και το περιβάλλον Τρόπος διαχείρισης των απορριµµάτων Οι δύο αυτοί δείκτες αποτελούν τις δύο ακραίες περιπτώσεις (θετική και αρνητική αντίστοιχα) της διαχείρισης στερεών αποβλήτων. Ο ήµος στη συγκεκριµένη περίπτωση είναι κάπου ενδιάµεσα είκτης ορθολογικής και βιιώσιµης διαχείρισης των υγρών αποβλήτων Η έννοια της ποικιλότητας περιλαµβάνει τη βιοποικιλότητα, κοινωνικο-πολιτιστική ποικιλότητα καθώς και ποικιλοµορφία του προσφερόµενου τουριστικού προϊόντος. Το τελευταίο εξετάζεται στην επόµενη αρχή. Έµφαση δίνεται στην προστασία και την έρευνα που αναπτύσσεται γύρω από το θέµα. Αριθµός περιοχών φυσικού ενδιαφέροντος υπό καθεστώς προστασίας Vs εκείνων χωρίς Αριθµός περιοχών πολιτιστικού ενδιαφέροντος υπό καθεστώς προστασίας Vs εκείνων χωρίς Το Κουµαρόδασος έχει χαρακτηρισθεί µε Υπουργική απόφαση µόνιµο καταφύγιο θηραµάτων χωρίς ουσιαστική προστασία όµως εν υπάρχουν λεπτοµερή διαθέσιµα στοιχεία Ένδειξη λήψης µέτρων για προστασία Ένδειξη λήψης µέτρων για προστασία
4. Ενσωµάτωση του τουρισµού στο σχεδιασµό και «υπεύθυνη» προώθηση του τουρισµού Αριθµός απειλούµενων-υπό εξαφάνιση ειδών στην Κανένα γνωστό Ένδειξη πίεσης και ανάγκης λήψης µέτρων περιοχή Πιθανολογείται η ύπαρξη γυπαετών στο φαράγγι της Ρόζας χωρίς να έχει διερευνηθεί Επιστηµονικές µελέτες που έχουν γίνει για το φυσικό περιβάλλον-οικοσυστήµατα της περιοχής Έχουν αναγνωριστεί 12 περιοχές φυσικού ενδιαφέροντος Μελέτη από ιεύθυνση ασών Περιφέρειας έπειτα από εντολή του ήµου για τις 4 από αυτές +1 (Αποσελέµη, από Αθηναϊκή µελετητική εταιρεία) για την αξιοποίηση τους σαν χώρους αναψυχής παρά για την καθαυτή προστασία τους. Καµία γνωστή από Ανώτερο, Ανώτατο ή Ερευνητικό Ίδρυµα Ένδειξη ευαισθητοποίησης και ενδιαφέροντος για το φυσικό περιβάλλον της περιοχής Σε αυτή την αρχή εξετάζονται από κοινού δύο αρχές, αυτή για την ύπαρξη σχεδιασµού και αυτή για την «υπεύθυνη» προώθηση του τουρισµού. Αυτό γίνεται επειδή η προώθηση (marketing) αποτελεί ουσιαστικά κοµµάτι ενός ολοκληρωµένου σχεδιασµού τουριστικής ανάπτυξης. Αντιλήψεις των τουριστών για το µέρος που εν υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία είχνει την ύπαρξη σχεδιασµού και υπεύθυνης επισκέπτονται Μελέτη ΣΕΤΕ 1995 περιελάµβανε µερικές σχετικές ερωτήσεις, µικρό προώθησης του τουρισµού Αριθµός διαφορετικών τουριστικών προϊόντων (ιστορικός, συνεδριακός, αθλητικός κλπ τουρισµός) που προσφέρονται στην περιοχή δείγµα εν υπάρχουν συγκεκριµένα στοιχεία πέρα από το ότι σαν επιλογές αναψυχής προσφέρονται διάφορες δραστηριότητες (θαλάσσια σπορ κλπ) όχι όµως σαν οργανωµένες εναλλακτικές µορφές τουρισµού) είκτης της ύπαρξης ποικιλοµορφίας του τουριστικού προϊόντος Προς υποκατάσταση από τους 4 επόµενους δείκτες % κλινών που λειτουργούν το χειµώνα 0 Λειτουργεί και σα δείκτης για την επιµήκυνση της τουριστικής περιόδου % κλινών καταλυµάτων που διαθέτουν 1 = 29,6% είκτης της δυναµικότητας των ξενοδοχείων µε συνεδριακούς χώρους ως προς το σύνολο των 2 = 20,9% συνεδριακά κέντρα κλινών του ήµου 3 = 21,3% 1 = ως προς το σύνολο των ΚΥΡΙΩΝ τουριστικών καταλυµάτων του. Χερσονήοου 2 = ως προς το σύνολο ΟΛΩΝ των τουριστικών καταλυµάτων (κύρια και µη κύρια) του. Χερσονήοου. Πρόβληµα καθώς για τα µη κύρια τα τελευταία διαθέσιµα στοιχεία αφορούν το 1997 ενώ για τα κύρια και τα συνεδριακά κέντρα το 1999 3 = ως προς το σύνολο των ΚΥΡΙΩΝ τουριστικών καταλυµάτων της Κρήτης % της δυναµικότητας των συνεδριακών κέντρων του 20,9% είκτης της δυναµικότητας των συνεδριακών κέντρων ήµου ως προς εκείνων της περιφέρειας % των σεµιναρίων µε θέµα τις εναλλακτικές µορφές τουρισµού ως προς το σύνολο των σεµιναρίων µε τουριστικά θέµατα % τουριστών που έχουν πάρει πακέτο από τους 4 µεγαλύτερους ΤΟ εν υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία σε τοπικό επίπεδο 32 / 97 = 0,33 (1990-1999) Αφορούν ολόκληρη την περιφέρεια εν υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία σε τοπικό επίπεδο 50-60% Εκτίµηση του Πρόεδρου Ξενοδόχων Κρήτης Νόηµα σε περιφερειακό επίπεδο καθώς δεν είναι δυνατόν να διευκρινιστεί από ποιες περιοχές είναι οι καταρτιζόµενοι Ο δείκτης αυτός δείχνει τη λήψη µέτρων για αποτελέσµατα στο µέλλον Νόηµα σε περιφερειακό επίπεδο λόγω µορφής δεδοµένων είκτης της εξάρτησης της προώθησης και της πώλησης του τουριστικού προϊόντος
5. Υποστήριξη της τοπικής οικονοµίας 6. Εµπλοκή της τοπικής κοινωνίας και των εµπλεκόµενων φορέων Ύπαρξη πολεοδοµικού-χωροταξικού σχεδιασµού Υπάρχουν κάποιες µελέτες, θεσµοθετηµένο κανένα Ένδειξη σχεδιασµού της ανάπτυξης και της προστασίας του περιβάλλοντος Ύπαρξη µελετών για την αειφόρο ανάπτυξη Ναι Από το Πανεπιστήµιο του Cincinnati Ένδειξη ενδιαφέροντος χωρίς όµως να προεξοφλεί και τη λήψη µέτρων Η υποστήριξη της τοπικής οικονοµίας θεωρείται σηµαντική για την ανάπτυξη οποιασδήποτε οικονοµικής δραστηριότητας. Θέµατα όπως η υπερεξάρτηση από τον τουρισµό, η συµβολή στη δηµιουργία θέσεων εργασίας, οι διαρροές και η σχέση των οικονοµικών δραστηριοτήτων µεταξύ τους πρέπει να λαµβάνονται υπόψη. % απασχόλησης στον τουρισµό 65,23% στον τριτογενή τοµέα 30,34% σε ξενοδοχεία, εστιατόρια και εµπόριο για το Λιµάνι τα αντίστοιχα νούµερα είναι 76,33% στον τριτογενή 35,11% σε ξενοδοχεία, εστιατόρια και εµπόριο Στοιχεία απογραφής 1991 είκτης του προφίλ της τοπικής οικονοµίας και υπερεξάρτησης ή µη από τον τουρισµό Ενδιαφέρον θα είχε και η διαχρονική µεταβολή εάν υπήρχαν στοιχεία διαθέσιµα για διαφορετικές χρονικές στιγµές % «ντόπιων» που εργάζονται στον τουρισµό (ως ποσοστό της συνολικής απασχόλησης στον τουρισµό) Οικονοµικά οφέλη από τον τουρισµό σαν % επί των συνολικών Υποκατάσταση από τον επόµενο Εισπράξεις από τέλη παρεπιδιµούντων και εκδιδοµένων λογαριασµών % «ντόπιων» τουριστικών επιχειρήσεων Προς υποκατάσταση και συµπλήρωση από τον επόµενο % απασχολούµενων στον τουρισµό που είναι εργαζόµενοι για δικό τους λογαριασµό ή είναι συµβοηθούντα µέλη (οικογενειακές επιχειρήσεις) Μεταβολή του οικονοµικού προϊόντος ανά κλάδο οικονοµικής δραστηριότητας από τότε που ξεκίνησε η τουριστική ανάπτυξη εν υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία Από Χερσόνησο: ξενοδοχοϋπάλληλοι και ιδιοκτήτες (εκτός από 3-4 µεγάλα ξενοδοχεία) και οι υπόλοιποι από το Νοµό (ή και την Κρήτη) Το ίδιο και για τα εστιατόρια-καφέ και τα εµπορικά Στα µπαρ πολλοί από το Νοµό *Εκτιµήσεις ηµάρχου Χερσονήσου εν υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία Τα τέλη αυτά αφορούν από το 1999 το 2% των ακαθάριστων κερδών όλων σχεδόν των επιχειρήσεων που σχετίζονται µε προσφορά τουριστικών υπηρεσιών. 800 εκατ. ρχ είσπραξη ήµου (Λιµένα) = 2% επί των ακαθάριστων κερδών 40 δις κατά προσέγγιση ακαθάριστα κέρδη Οχι διαθέσιµα στοιχεία Σύµφωνα µε τον ήµαρχο Χερσονήσου οι περισσότερες είναι ντόπιες 22,8% Στοιχεία απογραφής 1991 Οι κλάδοι που εξετάζονται είναι το εµπόριο, τα ξενοδοχεία και τα εστιατόρια εν υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία σε τοπικό επίπεδο είκτης οικονοµικής βαρύτητας του τουρισµού ως οικονοµική δραστηριότητα σε σχέση µε τις υπόλοιπες Συγκρινόµενο διαχρονικά ως προς τις διανυκτερεύσεις (εάν υπήρχαν τα στοιχεία) θα έδινε µία καλή ένδειξη της οικονοµικής αποτελεσµατικότητας της τουριστικής δραστηριότητας είκτης της συµµετοχής των ντόπιων ΜΜΕ είκτης της διαχρονικής εξέλιξης της οικονοµίας σε σχέση µε τον τουρισµ Πρόκειται για δύο αρχές οι οποίες εξετάζονται από κοινού καθώς και οι δύο αφορούν την ανάγκη για επικοινωνία, ανταλλαγή πληροφοριών και εµπειρίας. Με την εφαρµογή ανάλογων µεθόδων επιτυγχάνονται καλύτερα αποτελέσµατα, ευαισθητοποίηση πολιτών και φορέων, ενηµέρωση και κατανόηση σε θέµατα αειφόρου ανάπτυξης και δέσµευση στη λήψη µέτρων. Ύπαρξη ενηµερωτικών-εκπαιδευτικών Όχι προγραµµάτων για το κοινό Αριθµός κοινοτικών συναθροίσεων για λήψη Όχι αποφάσεων πριν από αναπτυξιακές επιλογές και εφαρµογή πολιτικών
7. Εκπαίδευση (προσωπικού) 8. ιεξαγωγή ερευνών Συνεργασία ήµου ιδιωτών σε θέµατα τουριστικής ανάπτυξης 1)Golf 2)«χειµερινός τουρισµός» 3)αλεξίπτωτο πλαγιάς» έργα υποδοµής ο ήµος 4)Ξενοδόχοι και εστιάτορες χρηµατοδοτούν εκπόνηση µελέτης για την πεζοδρόµηση της παραλίας την οποία στη συνέχεια θα εφαρµόσει ο ήµος είκτης της ευαισθητοποίησης και από κοινού αντιµετώπισης θεµάτων Η εκπαίδευση των ασχολούµενων µε τον τουρισµό εξασφαλίζει την καλύτερη απόδοση και εποµένως συντελεί στην αειφορία της δραστηριότητας. Οι δείκτες οι οποίοι αφορούν αυτή την αρχή έχουν νόηµα κυρίως σε περιφερειακό ή και εθνικό επίπεδο καθώς δεν είναι εύκολη η διάκριση του που απασχολούνται τελικώς οι εκπαιδευόµενοι / καταρτιζόµενοι ενώ δεν υπάρχουν πρωτογενή δεδοµένα που να αφορούν την περιοχή. Εδώ παραθέτονται κάποια στοιχεία που αφορούν την περιφέρεια ως ενδεικτικά της κατάστασης % απασχολούµενων στον τουρισµό που έχουν αποφοιτήσει από σχολή τουριστικών σπουδών % ωρών σε σεµινάρια για τον τουρισµό ως προς το σύνολο των ωρών σεµιναρίων που έχουν πραγµατοποιηθεί στην περιφέρεια Μεταβολή αριθµού ωρών σεµιναρίων τουρισµού 1990-1999 εν υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία 12% (1990-1999) Νόηµα σε περιφερειακό επίπεδο είχνει το επίπεδο εκπαίδευσης των απασχολούµενων στον τουρισµό Νόηµα σε περιφερειακό επίπεδο είχνει τη σχετική έµφαση που δίδεται στον τουρισµό όσον αφορά την κατάρτιση 536,7% Νόηµα σε περιφερειακό επίπεδο είχνει τη χρονική µεταβολή κι εποµένως την εντατικοποίηση ή όχι των δράσεων Αριθµός σεµιναρίων που έχουν πραγµατοποιηθεί 0 στο ήµο σχετικά µε τον τουρισµό Η διεξαγωγή ερευνών θεωρείται ως πολύ βασική για την αειφόρο ανάπτυξη καθώς µπορεί να συνεισφέρει στην επίλυση προβληµάτων, στην παρακολούθηση των εξελίξεων και την εισαγωγή νέων µεθόδων, στην αντιµετώπιση των επιπτώσεων και γενικά στην καλύτερη και αποτελεσµατικότερη εφαρµογή των αρχών της αειφορίας. Αριθµός µελετών-ερευνών που έχουν γίνει και αφορούν τις αντιλήψεις των τουριστών Μελέτη ΣΕΤΕ, 1995 περιλαµβάνει κάποιες ερωτήσεις στους τουρίστες είχνει τη µέριµνα για ορθολογική διαχείριση και προώθηση του τουρισµού Αριθµός µελετών-ερευνών που έχουν γίνει και αφορούν τις αντιλήψεις των ντόπιων Αριθµός µελετών που έχουν γίνει για την οικονοµική αποδοτικότητα του τουρισµού / αριθµό µελετών που έχουν γίνει για τις επιπτώσεις του τουρισµού Αριθµός συνεδρίων κα δραστηριοτήτων µε επίκεντρο την έρευνα για τον τουρισµό και την αειφορία που έχουν διοργανωθεί Αποσπασµατικά σε κάποιες µελέτες και µε την µορφή ανεπίσηµων συνεντεύξεων (όχι οργανωµένης έρευνας) Μελέτη από το Πανεπιστήµιο του Cincinnati για την αειφόρο ανάπτυξη της περιοχής 0 Όπως και σε προηγούµενη αρχή Ένδειξη για συνυπολογισµό των ντόπιων στην αντιµετώπιση θεµάτων σχετικών µε την τουριστική ανάπτυξη είχνει τον τρόπο µε τον οποίο αντιλαµβάνεται και αντιµετωπίζεται η τουριστική ανάπτυξη Όπως και σε προηγούµενη αρχή
5. Συµπεράσµατα Όπως προέκυψε από την έρευνα που πραγµατοποιήθηκε δεν υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία για όλους τους δείκτες. Τα προβλήµατα διαθεσιµότητας και ποιότητας δεδοµένων στον ελληνικό χώρο είναι λίγο πολύ γνωστά και επιβεβαιώνονται για άλλη µία φορά στην περίπτωση των δεικτών της αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης. Παρόλο που ο τουρισµός είναι ένας από τους σηµαντικότερους κλάδους οικονοµικής δραστηριότητας της χώρας η έλλειψη δεδοµένων παρουσιάζεται σηµαντική ιδιαίτερα σε τοπικό επίπεδο. Η ανάγκη για καθορισµό και συστηµατοποίηση των δεδοµένων για την αειφόρο τουριστική ανάπτυξη στην προκειµένη περίπτωση, παρουσιάζεται επιτακτική. Όπου ήταν δυνατόν προτάθηκαν νέοι για αντιπαρέλθουν αυτή την έλλειψη και να υπάρξει κάποια µέτρηση. Το αποτέλεσµα ήταν να υπάρξει τελικώς εκτίµηση για τους περισσότερους από τους δείκτες. Είναι βέβαια σαφές ότι για µια ολοκληρωµένη αξιολόγηση της τουριστικής ανάπτυξης µίας δεδοµένης περιοχής χρειάζεται να υπάρχουν δείκτες αντιπροσωπευτικοί της κάθε παραµέτρου. Μελλοντικά, και όσο προχωράει η έρευνα σε θέµατα δεικτών και αειφόρου ανάπτυξης, αλλά και η οργάνωση των φορέων που θα µπορούσαν να τα διαθέσουν, πιστεύεται ότι θα υπάρχουν και περισσότερα και καλύτερης ποιότητας δεδοµένα. Επίσης, καθώς αρκετά από τα θέµατα που σχετίζονται µε την αειφόρο ανάπτυξη γενικότερα και µε την αειφόρο τουριστική ανάπτυξη ειδικότερα παραµένουν ασαφή, είναι εύλογο αυτή η ασάφεια να αντανακλάται και στους δείκτες. Αυτή εντοπίζεται στα θέµατα τα οποία είναι σηµαντικά για να µετρηθούν αλλά και στο ποια είναι τα ειδικότερα κριτήρια της αειφορίας πάνω στα οποία µπορεί να στηριχθεί κανείς για την δηµιουργία πολιτικών ανάπτυξης. Πιστεύεται ότι µε τη συνέχιση της έρευνας σε θέµατα καθορισµού των κριτηρίων της αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης θα βελτιώνεται και η ποιότητα των δεικτών. Όµως δεν πρέπει να παραβλέπεται και το αντίστροφο, η ανάπτυξη δηλαδή της έρευνας σε θέµατα δεικτών αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης η οποία, είναι δυνατό να συνεισφέρει λόγω της εγγύτητας και της αλληλοεπικάλυψης πολλές φορές των θεµάτων, στη διατύπωση των αναγκών και των κριτηρίων.
Σε κάθε περίπτωση όσο η κλίµακα της ανάλυσης και της εφαρµογής προχωράει προς τα κάτω, προς το τοπικό επίπεδο δηλαδή, γίνεται έκδηλη η ανάγκη για µία λεπτοµερέστερη ανάλυση των παραµέτρων εκείνων που καθορίζουν τελικά ποιες πρακτικές και πια µέτρα είναι προς την κατεύθυνση της αειφορίας και ποια όχι.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Λουλάκης, Ν., Μανιουδάκης Ν. (1999) «Πληροφοριακό σύστηµα Άνθεια για τα σεµινάρια κατάρτισης στη Κρήτη 1990-99», ΙΤΕ, Ηράκλειο Πραστάκος, Π., Κογχυλάκης Γ. (1998) «Πληροφοριακό Σύστηµα Αθηνά 91 για την απογραφή 1991», ΙΤΕ, Ηράκλειο ΥΠ.ΕΣ...Α (2000) Καταγραφή χαρακτηριστικών της τοπικής αυτοδιοίκησης Α βαθµού. Τεχνικό ελτίο ΙΙ: Αναπτυξιακή ταυτότητα και κατευθύνσεις ανάπτυξης των Ο.Τ.Α. ήµος Χερσονήσου. ΣΕΤE (1995) Μελέτες Ποιοτικής Αναβάθµισης Τουριστικών Περιοχών. Πιλοτική Περιοχή: Χερσόνησος. ΣΕΤΕ, Αθήνα. Farsari, Y. and Prastacos, P. (1999) Sustainable Tourism Indicators for Mediterranean Destinations; Definitions According to the ST Principles. Proceedings ERSA's XII Summer Institute "Tourism Sustainability and Territorial Organisation", Portugal. Meadows, D. (1998) Indicators and Information Systems for Sustainable Development. A report to the Balaton Group. The Sustainability Institute. OECD (1994) Environmental Indicators OECD Core Set, Paris, OECD. Tourism Concern and WWF (1992), Beyond the Green Horizon: A Discussion Paper on Principles for Sustainable Tourism, (ed. Shirley Eber). London: WWF and Tourism Concern. U.N. (1998) Indicators of Sustainable Development www.un.org/esa/sustdev/indi6.htm
World Bank (1997) Expanding the Measure of wealth. Indicators of Environmentally Sustainable Development, environment department, The World Bank, Washington D.C. http://www-esd.worldbank.org W.T.O. (1993) Indicators for the Sustainable Management of Tourism. Report of the International Working Group. W.T.O., IISD and ISTC. W.T.O. (1996) What Tourism Managers Need to Know: A Practical Guide to the Development and Use of Indicators of Sustainable Tourism. Spain, W.T.O.
Ευχαριστίες Θα θέλαµε να ευχαριστήσουµε το ήµαρχο Χερσονήσου κ. Ζαχαρία οξαστάκη για την για τη συνεργασία του στην παροχή πληροφοριών και στοιχείων καθώς και την κατατόπιση σε πλήθος θεµάτων που αφορούν το ήµο. Επίσης, ευχαριστούµε τη συνεργάτιδα του, υπεύθυνη του Γραφείου Προγραµµατισµού του ήµου, κ. ήµητρα Ματαλιωτάκη για την προθυµία και τη συµβολή της στην παροχή των απαραίτητων στοιχείων καθώς και τους υπόλοιπους εργαζόµενους στο ήµο Χερσονήσου για τη συνεργασία τους σε θέµατα που άπτονταν της αρµοδιότητας τους. Ακόµη, ευχαριστούµε τον Πρόεδρο της Ένωσης Ξενοδόχων Ηρακλείου κ. Καλουτσάκη για την εποικοδοµητική συζήτηση που είχαµε µαζί του. Τέλος, ευχαριστούµε τη φοιτήτρια του Μαθηµατικού Τµήµατος κ. Ευαγγελία Κούκου η οποία ασχολήθηκε µε την εισαγωγή και επεξεργασία των δεδοµένων.