Για παραπομπή : Σκουνάκη Ιουλία,, 2005, Περίληψη : Στα Ελληνιστικά χρόνια η ίδρυση βιβλιοθηκών εντάσσεται στο πλαίσιο της προσπάθειας των διαδόχων να αναδείξουν τις πόλεις των βασιλείων τους σε πυρήνες του ελληνικού πολιτισμού. Η σημαντικότερη βιβλιοθήκη των Ελληνιστικών χρόνων στη Μικρά Ασία ήταν η βασιλική βιβλιοθήκη της Περγάμου, που ιδρύθηκε από τον Ευμένη Β (197-158 π.χ.) και υπήρξε η μεγάλη «αντίζηλος» της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας. Στα Ρωμαϊκά χρόνια οι βιβλιοθήκες των ανατολικών επαρχιών επηρεάζονται ως προς το σχεδιασμό τους από τα δυτικά πρότυπα, ταυτόχρονα όμως διατηρούν στοιχεία της τοπικής αρχιτεκτονικής παράδοσης. Λαμπρό μνημείο της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής αποτελεί η βιβλιοθήκη του Κέλσου στην Έφεσο (2ος αι. μ.χ.), την αρχιτεκτονική μορφή της οποίας ακολούθησε η βιβλιοθήκη της Σαγαλασσού (2ος αι. μ.χ.) και η βιβλιοθήκη της Νύσας (2ος/3ος αι. μ.χ.). Χρονολόγηση Ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή Γεωγραφικός Εντοπισμός Μικρά Ασία 1. Εισαγωγή Τα ελληνιστικά βασίλεια επιδεικνύουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ανάπτυξη των γραμμάτων και των επιστημών. Γνωστός είναι ο ανταγωνισμός των Πτολεμαίων και των Ατταλιδών για την ίδρυση βιβλιοθηκών. Αν και σαφώς μικρότερη, η βασιλική βιβλιοθήκη της Περγάμου, δημιούργημα του Ευμένη Β (197-158 π.χ.), συναγωνιζόταν σε φήμη την αλεξανδρινή. Φαίνεται πάντως ότι διέθεταν δημόσιες και ιδιωτικές βιβλιοθήκες και πολλές άλλες πόλεις της Μικράς Ασίας, κυρίως στη Ρωμαϊκή εποχή. Στον κατάλογο των πόλεων περιλαμβάνονται η Έδεσσα, η Αλικαρνασσός, η Ηράκλεια του Πόντου, η Κνίδος, τα Μύλασα, η Πριήνη, η Προύσα, η Σινώπη, η Σμύρνη, η Τέως, η Ταρσός και φυσικά η Πέργαμος, η Έφεσος, η Σαγαλασσός και η Νύσα, τέσσερις πόλεις στις οποίες η αρχαιολογική έρευνα αποκάλυψε κτίσματα που θεωρήθηκαν βιβλιοθήκες. Στην Πέργαμο μάλιστα υπολογίζεται ότι τα Ρωμαϊκά χρόνια οι δημόσιες βιβλιοθήκες μπορεί να ήταν έως και οκτώ. 1 Στην πλειονότητά τους οι βιβλιοθήκες αποτελούσαν τμήμα ευρύτερου συγκροτήματος: ενός ιερού ή κάποιου γυμνασίου. 2 Η μεγάλη περγαμηνή βιβλιοθήκη χτίστηκε ως προσθήκη στο ιερό της Αθηνάς, της θεάς της σοφίας, ενώ μεταγενέστερα (επί αυτοκράτορα Αδριανού, 117-138) η γηγενής Φλαβία Μελιτινή πρόσφερε μια βιβλιοθήκη με περιορισμένη συλλογή έργων στο Ασκληπιείο, το ιερό θεραπευτικό κέντρο έξω από την πόλη της Περγάμου. Στο συγκρότημα ενός μεγάλου γυμνασίου ανήκε η βιβλιοθήκη της Νύσας (2ος/3ος αιώνας) και πιθανότατα η βιβλιοθήκη στα Μύλασα και την Αλικαρνασσό. 3 2. Αρχιτεκτονικός τύπος και εσωτερικός εξοπλισμός 2.1. Ελληνιστικές βιβλιοθήκες Για την αρχιτεκτονική και τον εξοπλισμό των ελληνιστικών βιβλιοθηκών στάθηκε ίσως πρότυπο η μεγάλη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Συμπεράσματα για την εικόνα που παρουσίαζαν οι βιβλιοθήκες των Ελληνιστικών χρόνων της Μικράς Ασίας εξάγουμε από τα κατάλοιπα της Βιβλιοθήκης της Περγάμου. Ασφαλώς όμως τις διάφορες τοπικές βιβλιοθήκες θα πρέπει να τις φανταστούμε πιο μικρές και λιτές. Ο αρχιτεκτονικός τύπος της βιβλιοθήκης χαρακτηρίζεται από την παρουσία μιας μεγάλης αίθουσας που οδηγούσε σε στοά. Το μέγεθος και ο διάκοσμος της αίθουσας δείχνουν ότι χρησίμευε και ως χώρος συγκεντρώσεων, διαλέξεων και τελετών. Στον κεντρικό άξονα της αίθουσας θα δέσποζε πάνω σε βάθρο το άγαλμα κάποιας θεότητας. Στους τοίχους πιθανόν να υπήρχαν εσοχές για την τοποθέτηση ξύλινων ερμαρίων, οι οποίες είχαν τη μορφή Δημιουργήθηκε στις 16/1/2017 Σελίδα 1/5
Για παραπομπή : Σκουνάκη Ιουλία,, 2005, οικίσκων (aediculae). Στις μεγάλες ή βασιλικές βιβλιοθήκες οικοδομούνταν παραπλεύρως μικρότεροι βοηθητικοί χώροι φύλαξης των κυλίνδρων (αποθήκες) σε κινητά ερμάρια ή κιβωτούς (κιβώτια), καθώς και αίθουσα συμποσίων μαζί με δωμάτια διαμονής (κατά το πρότυπο του οίκου στο Μουσείο της Αλεξάνδρειας). Ιδιαίτερη πρόβλεψη πρέπει να γινόταν για την προστασία των βιβλίων από την υγρασία και για το φωτισμό της αίθουσας. Η φύλαξη των παπύρινων κυλίνδρων ή των περγαμηνών γινόταν σε κλειστά ερμάρια, που βρίσκονταν σε απόσταση ασφαλείας από τους τοίχους, και τα παράθυρα ίσως διέθεταν μηχανισμό για να κλείνουν σε περίπτωση βροχής και αέρα. Οι αναγνώστες μπορούσαν πάντως να παίρνουν τους κυλίνδρους έξω στη στοά, όπου υπήρχε άπλετο φως για διάβασμα, και οπωσδήποτε δε θα έλειπαν τα καθίσματα και τα τραπέζια. 4 2.2. Ρωμαϊκές βιβλιοθήκες Οι ρωμαϊκές βιβλιοθήκες των ανατολικών επαρχιών διατηρούν αρκετά στοιχεία από τις προκατόχους τους. Δεν ακολουθούν τον τύπο της διπλής βιβλιοθήκης, δηλαδή με τις δύο αίθουσες, που συναντάται στη Ρώμη, όπου διαχωρίζονται οι Έλληνες από τους Λατίνους συγγραφείς. Είχαν μία μεγάλη αίθουσα, συχνά με μια μεγάλη κόγχη στο βάθος για το άγαλμα του θεού ή του θεοποιημένου αυτοκράτορα. 5 Εκατέρωθεν του αγάλματος αναπτύσσονταν διατεταγμένα συμμετρικά, και όχι σπάνια σε 2 ή και 3 επίπεδα, ερμάρια μέσα σε εσοχές. Η πρόσβαση στα ψηλότερα ερμάρια γινόταν από ξύλινα υπερώα (εξώστες), τα οποία στηρίζονταν στους κίονες του ισογείου. Η αίθουσα διέθετε τραπέζια για τους αναγνώστες, γεγονός που συνιστά καινοτομία των Αυτοκρατορικών χρόνων. Έτσι, οι ρωμαϊκές βιβλιοθήκες θυμίζουν περισσότερο τα σημερινά αναγνωστήρια παρά τις ελληνικές βιβλιοθήκες. Οι σημαντικότερες βιβλιοθήκες των Ρωμαϊκών χρόνων που έχουν βρεθεί στη Μικρά Ασία είναι η βιβλιοθήκη του Κέλσου, η βιβλιοθήκη της Σαγαλασσού και η βιβλιοθήκη της Νύσας. Σύμφωνα με το Βιτρούβιο, ο ιδανικός προσανατολισμός για βιβλιοθήκη είναι στα ανατολικά. Ο φωτισμός γινόταν με παράθυρα, που αυτή την εποχή είχαν πλέον τζάμια, και πιθανόν επικουρικά με τη χρήση λύχνων. Η περίτεχνα διακοσμημένη πρόσοψη της βιβλιοθήκης του Κέλσου στην Έφεσο διέθετε μάλιστα 3 προστατευμένες ανατολικές εισόδους που επέτρεπαν τον καλύτερο φωτισμό της αίθουσας. Η ανάγκη να προφυλαχθούν περαιτέρω οι κύλινδροι από την υγρασία οδήγησε ίσως στην κατασκευή εξωτερικού και εσωτερικού τοίχου, ανάμεσα στους οποίους δημιουργούνταν ευρύς διάδρομος (περίστασις). 6 3. Περιεχόμενο και οργάνωση των συλλογών Το μέγεθος της συλλογής ποικίλλει ανάλογα με το χαρακτήρα της βιβλιοθήκης. Η βιβλιοθήκη των Ατταλιδών υπολογίζεται ότι είχε γύρω στα 200.000 βιβλία, εκείνη της Νύσας 10.000 και του Κέλσου 3.000. Ασφαλώς υπήρχαν και πολύ μικρότερες, τοπικής εμβέλειας, που συντηρούνταν από ιδιωτικές χορηγίες. Τον πυρήνα των συλλογών αποτελούσαν έργα των Ελλήνων κλασικών (όπως του Ομήρου, του Ευριπίδη, του Ηροδότου, του Αριστοτέλη κ.ά. )και ίσως τοπικών συγγραφέων. Άγνωστο παραμένει αν περιλαμβάνονταν και έργα Λατίνων συγγραφέων. Δεδομένου ότι δεν σώζονται δείγματα δίδυμων αιθουσών, όπως στη Ρώμη, οι συλλογές είναι πιθανό να μην ήταν δίγλωσσες. 7 Για την απόκτηση των βιβλίων τόσο οι ιδιώτες όσο και οι υπεύθυνοι των βιβλιοθηκών κατέφευγαν στα βιβλιοπωλεία των μεγάλων πόλεων ή στη δημιουργία αντιγράφων από επαγγελματίες γραφείς. Όσοι διέθεταν εξουσία επιστράτευαν και πιο βίαιες μεθόδους. Λένε ότι οι κληρονόμοι της βιβλιοθήκης του Αριστοτέλη έκρυψαν τα βιβλία κάτω από τη γη για να τα γλιτώσουν από την αρπακτική διάθεση των βασιλέων της Περγάμου. Για την οργάνωση των συλλογών το πιθανότερο είναι ότι αξιοποίησαν τις βιβλιοθηκονομικές επινοήσεις των Αλεξανδρινών φιλολόγων. Στη βιβλιοθήκη της Περγάμου συντάχθηκαν κάποια στιγμή πίνακες (κατάλογοι, δηλαδή του περιεχομένου της βιβλιοθήκης), αν και δεν συγκρίνονται με εκείνους που είχε φτιάξει ο Καλλίμαχος για τη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. 8 Χωρίς αμφιβολία οι βιβλιοθήκες θα διέθεταν κατάλληλο προσωπικό, μολονότι για το θέμα γνωρίζουμε ελάχιστα. Αξιοποιώντας πληροφορίες που αφορούν άλλες βιβλιοθήκες, εικάζουμε ότι στην πλειονότητά τους οι υπάλληλοι ήταν Δημιουργήθηκε στις 16/1/2017 Σελίδα 2/5
Για παραπομπή : Σκουνάκη Ιουλία,, 2005, δούλοι. Υπήρχαν, ωστόσο, και ορισμένοι απελεύθεροι ή και ελεύθεροι, τουλάχιστον όσοι προορίζονταν για τα ανώτερα αξιώματα. Ειδικά για τη βιβλιοθήκη της Περγάμου μάς παραδίδεται ότι είχε θεσπιστεί το αξίωμα του προϊσταμένου. 9 1. Ανταγωνισμός Πτολεμαίων και Ατταλιδών: Casson, L., Libraries in the Ancient World (New Haven London 2001), σελ. 36, 52. Στάικος, Κ., (Αθήνα 1996), σελ. 94. Για άλλες πόλεις της Μικράς Ασίας βλ. Platthy, J., Sources on the Earliest Greek Libraries (Amsterdam 1968), σελ. 153-168, 177. Στάικος, Κ., (Αθήνα 1996), σελ. 124. Για την Πέργαμο βλ. Hoepfner, W., Die Bibliothek Eumenes II in Pergamon και Pergamon Rhodos Nysa Athen: Bibliotheken in Gymnasien und anderen Lehr- und Forschungsstätten, στο Hoepfner, W. (επιμ.), Antike Bibliotheken (Mainz am Rhein 2002), σελ. 41-52, 67-68. 2. Οι βιβλιοθήκες μπορούν ακόμη να περιλαμβάνονται σε παλάτια ή σε πολυτελείς ιδιωτικές οικίες, βλ. Hoepfner, W., Bibliotheken in Wohnhäusern und Palästen, στο Hoepfner, W. (επιμ.), Antike Bibliotheken (Mainz am Rhein 2002), σελ. 86-96. 3. Hoepfner, W., Zu griechischen Bibliotheken und Bücherschränken, AA 111 (1996), σελ. 36 Casson, L., Libraries in the Ancient World (New Haven London 2001), σελ. 58. Μύλασα και Αλικαρνασσός: Callmer, C., Antike Biliotheken (OpArch 3, Leipzig 1944), σελ.184. 4. Για την αρχιτεκτονική και τον εξοπλισμό βλ. Hoepfner, W., Die Bibliothek Eumenes II in Pergamon, στο Hoepfner, W. (επιμ.), Antike Bibliotheken (Mainz am Rhein 2002), σελ. 41-52, όπου γίνεται συνοπτική παρουσίαση και των άλλων απόψεων γύρω από τον τρόπο αποθήκευσης των κυλίνδρων και τη λειτουργία της μεγάλης αίθουσας. Αμφισβητείται η σύνδεση της μεγάλης αίθουσας, που βρίσκεται πίσω από τη βόρεια στοά του ιερού της Αθηνάς, με τη μεγάλη βιβλιοθήκη της Περγάμου. Κατ άλλους, η αίθουσα χρησίμευε ως χώρος συμποσίων, κάτι που ο Hoepfner δεν αποκλείει να ίσχυε, αλλά μόνο μετά το κλείσιμο της βιβλιοθήκης. Με αυτή τη δεύτερη λειτουργία της αίθουσας συσχετίζει και την παρουσία της εξέδρας. Βλ. επίσης Johnson, L.L., The Hellenistic and Roman Library: Studies Pertaining to their Architectural Form (Diss. Univ. Brown 1984), σελ. 44 κ.ε., 186. Strocka, V.M., Noch einmal zur Bibliothek von Pergamon, AA 115 (2000), σελ. 155-165. Οίκος: Hoepfner, W., Zu griechischen Bibliotheken und Bücherschränken, AA 111 (1996), σελ. 27, 36, Johnson, L.L., The Hellenistic and Roman Library: Studies Pertaining to their Architectural Form (Diss. Univ. Brown 1984), σελ.182-184 πιστεύει ότι οι εσοχές προορίζονταν για έργα γλυπτικής και όχι για ερμάρια. 5. Στη βιβλιοθήκη της Προύσας είδε ο Πλίνιος το άγαλμα του Τραϊανού: Platthy, J., Sources on the Earliest Greek Libraries (Amsterdam 1968), σελ. 166 Callmer, C., Antike Biliotheken (OpArch 3, Leipzig 1944), σελ. 184. 6. Vitr. 1.2.7. Για τις βιβλιοθήκες στις ρωμαϊκές επαρχίες βλ. Hoepfner, W., Pergamon Rhodos Nysa Athen: Bibliotheken in Gymnasien und anderen Lehr- und Forschungsstätten και Die Celsus Bibliothek in Ephesos: eine kaiserzeitliche Bibliothek mit zentralem Lesensaal, στο Hoepfner, W. (επιμ.), Antike Bibliotheken (Mainz am Rhein 2002), σελ. 67 80, 123 126 Στάικος, Κ., oυμανιστικές και μοναστηριακές βιβλιοθήκες 3000 π.χ. 1600 μ.χ. (Αθήνα 1996), σελ. 123 130, Casson, L., Libraries in the Ancient World (New Haven London 2001), σελ.109 123 Strocka, V.M., Römische Bibliotheken, Gymnasium 88 (1981), σελ. 302 303, 320 329. Αντίθετα, υποστηρίζει ότι στην περίσταση υπήρχαν υδροσωλήνες, συνεπώς οι τοίχοι είχαν υγρασία. Ο Johnson, L.L., (Diss. Univ. Brown 1984), σελ.182, 188, εικάζει ότι η περίσταση χρησίμευε στη στήριξη θολωτής οροφής. 7. Casson, L., Libraries in the Ancient World (New Haven London 2001), σελ. 49, 52, 56-57, 78-79, υποθέτει ότι οι πίνακες συντάχθηκαν κατά το πρότυπο εκείνων του Καλλιμάχου Στάικος, Κ., Βιβλιοθήκη: από την Αρχαιότητα έως την Αναγέννηση και σημαντικές oυμανιστικές και μοναστηριακές βιβλιοθήκες 3000 π.χ. 1600 μ.χ. (Αθήνα 1996), σελ. 92. 8. Η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας είχε τουλάχιστον διπλάσιο αριθμό έργων από εκείνη της Περγάμου: Casson, L., Libraries in the Ancient World (New Haven London 2001), σελ. 36. Strocka, V.M., Romische Bibliotheken, Gymnasium 88 (1981), σελ. 302. Για τη συλλογή της Περγάμου, της Νύσας και του Κέλσου βλ. Hoepfner, W. «Pergamon Rhodos Nysa Athen», Bibliotheken in Gymnasien und anderen Lehr- und Forschungsstatten», στο Hoepfner, W. (επιμ.), Antike Bibliotheken (Mainz am Rhein 2002), σελ.49, 77 Casson, L., Libraries in the Ancient World (New Haven London 2001), σελ. 112, 116. 9. Casson, L., Libraries in the Ancient World (New Haven London 2001), σελ. 37-38, 94-98 (υπάλληλοι στις βιβλιοθήκες της Ρώμης) Στάικος, Κ., Βιβλιοθήκη: από την Αρχαιότητα έως την Αναγέννηση και σημαντικές oυμανιστικές και μοναστηριακές βιβλιοθήκες 3000 π.χ. 1600 μ.χ. (Αθήνα 1996), σελ. 93. Δημιουργήθηκε στις 16/1/2017 Σελίδα 3/5
Για παραπομπή : Σκουνάκη Ιουλία,, 2005, Βιβλιογραφία : Callmer C., Antike Bibliotheken, Leipzig 1944, OpArch 3 Casson L., Libraries in the Ancient World, New Haven - London 2001 Cavallo G., Le biblioteche nel mondo antico e medievale, 2, Roma Bari 1989 Hoepfner W., "Zu griechischen Bibliotheken und Bücherschränken", AA, 111, 1996., 25-36 Hoepfner W., "Die Bibliothek Eumenes II in Pergamon", Hoepfner, W., Antike Bibliotheken, Mainz 2002, Antike Welt : Sonderbd., 41-52 Hoepfner, W. (ed.), Antike Bibliotheken, Mainz 2002, Antike Welt: Sondernum. Hoepfner W., "Pergamon Rhodos Nysa Athen: Bibliotheken in Gymnasien und anderen Lehr- und Forschungsstätten", W. Hoepfner, Antike Bibliotheken, Mainz 2002, Antike Welt : Sonderbd., 67-8 İdil V., "Die römischen Bibliotheken in Kleinasien. Die Celsusbibliothek in Ephesos und die Bibliothek in Nysa", H. Friesinger, F. Krinzinger, Ephesos. Der neue Führer. 100 Jahre österreichische Ausgrabungen. 1895-1995, Wien 1999, 437-441. Johnson L.L., The Hellenistic and Roman Library: Studies Pertaining to their Architectural Form, Univ. Brown 1984, PhD Dissertation, Department of Classics Platthy J., Sources on the Earliest Greek Libraries, Amsterdam 1968 Strocka V.M., "Römische Bibliotheken", Gymnasium, 88, 1981, 298-329 Strocka V.M., "Noch einmal zur Bibliothek von Pergamon", AA, 115, 2000, σελ. 155-165. Tonsberg J., Offentlige Biblioteker I Romerriget I det 2 Jarhundrede e. Chr., Copenhaghen 1976 Στάικος Κ., Βιβλιοθήκη: από την Αρχαιότητα έως την Αναγέννηση και σημαντικές oυμανιστικές και μοναστηριακές βιβλιοθήκες 3000 π.χ. - 1600 μ.χ., Αθήνα 1996 Δικτυογραφία : Ancient Libraries, an evolving Bibliography http://classics.uc.edu/~johnson/libraries/library_biblio.html Γλωσσάριo : aedicula, η Μικρός αετωματικός ναΐσκος, άλλοτε αυτόνομος και άλλοτε μέρος πρόσοψης. Βιτρούβιος (Vitruvius Pollio) Ρωμαίος αρχιτέκτονας, μηχανικός και συγγραφέας της περίφημης πραγματείας De Architectura (Περί Αρχιτεκτονικής). Έζησε τον 1ο αι. π.χ. Το έργο του βασίζεται τόσο στην προσωπική του πείρα, όσο και στις θεωρητικές εργασίες φημισμένων Ελλήνων αρχιτεκτόνων. περίσταση, η Η κιονοστοιχία που περιτρέχει ένα οικοδόμημα. στοά, η Δημιουργήθηκε στις 16/1/2017 Σελίδα 4/5
Για παραπομπή : Σκουνάκη Ιουλία,, 2005, Επίμηκες επιστεγασμένο δημόσιο κτήριο υποβασταζόμενο στη μία πλευρά του από κιονοστοιχίες. Κατ επέκταση, είναι και ο επιστεγασμένος διάδρομος που υποβαστάζεται από κιονοστοιχίες. Δημιουργήθηκε στις 16/1/2017 Σελίδα 5/5