ΙΩΑΝΝΗΣ Χ. ΠΑΠΑΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ Επ. Έφορος Αρχαιοτήτων ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΔΡΕΛΙΩΣΗ ΗΡΑΚΛΕΙΔΟΥ Αρχαιολόγος ΚΒ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων OΙ ΡΟΔΙΑΚΕΣ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΚΑΙ Η ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΣΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΡΟΔΟΥ 1 Σημαντικός είναι ο αριθμός των επιγραφών της αρχαϊκής, κλασσικής, ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου που προέρχονται από τη Ρόδο. Ο κύριος όγκος τους, κατά πάσαν πιθανότητα μεγαλύτερος ακόμη και από τις επιγραφές της Αθήνας 2, ανήκει στην ύστερη ελληνιστική περίοδο, εποχή της μεγαλύτερης οικονομικής, εμπορικής και πολιτιστικής ακτινοβολίας της. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν σε αριθμό οι επιτύμβιες επιγραφές από την πόλη της Ρόδου. Θεωρώντας ότι οι μαρτυρίες των κειμένων αυτών, πέραν της ιδιαίτερης συνδρομής τους στην αρχαιολογική και ιστορική έρευνα, έχουν και σημαντικό παιδευτικό χαρακτήρα για τους επισκέπτες του Μουσείου, αφού μπορούν να συμβάλουν στην προσέγγιση ποικίλων πτυχών της ζωής της αρχαίας Ρόδου, οδηγηθήκαμε στη δημιουργία της έκθεσης επιγραφών. H ιδέα αυτή ήταν από παλιά στα σχέδια των αρχαιολόγων, οι οποίοι ασχολήθηκαν με την περισυλλογή και μελέτη του διάσπαρτου επιγραφικού υλικού 3. Η έκθεση φιλοξενείται αμέσως δυτικά του Αρχαιολογικού Μουσείου, στο ισόγειο της ανατολικής πτέρυγας του κτιρίου Villaragut, σημαντικού αρχοντικού εποχής Τουρκοκρατίας, με αρχιτεκτονικά στοιχεία από 1 Μία πρώτη παρουσίαση της έκθεσης έγινε στις 24 Ιουνίου 2008, στη Βρετανική Σχολή Αθηνών, κατά την Επιστημονική ημερίδα που διοργάνωσε η Σχολή εις μνήμην του αειμνήστου Peter Marshall Fraser, βλ. Αναστασία Δρελιώση-Ηρακλείδου, Η έκθεση της Επιγραφικής Συλλογής στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου. Για μία σύντομη περιήγηση στην έκθεση βλ. Αναστασία Δρελιώση, Η έκθεση της Επιγραφικής Συλλογής στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου, περιοδικό Νησίδες, τεύχος 3, Ρόδος 2010, σ. 135-141. 2 P. M. Fraser, Rhodian Funeray Monuments, Oxford 1977, VII. 3 G. Jacopich, Il Museo archeologico di Rodi nell Ospedale del Dodecaneso, Raccolta epigrfica, Clara Rhodos I, 1928, 28-31.
την προγενέστερη ιπποτική φάση του 4 (εικ. 1). Το κτήριο αναστηλώθηκε από τους Ιταλούς και αργότερα από την Αρχαιολογική Υπηρεσία που α- ποκατέστησε τις ζημιές από τους βομβαρδισμούς του β παγκοσμίου πολέμου. Η διαμόρφωση του χώρου σε εκθεσιακό έγινε αρχικά από την Διεύθυνση Μεσαιωνικής πόλης του Δήμου Ροδίων 5 και μετέπειτα από την Εφορεία μας. Το 2003 6 με την ένταξη στο Γ κοινοτικό πλαίσιο στήριξης του έργου «Αναβάθμιση του Αρχαιολογικού Μουσείου Ρόδου», ξεκίνησαν οι εργασίες της έκθεσης 7, αρχίζοντας με το δύσκολο έργο της απομάκρυνσης των ογκωδών λίθινων επιγραφών που φυλάσσονταν στο εσωτερικό του, από ομάδα έμπειρων συντηρητών της Εφορείας 8 (εικ. 2). Στους ίδιους οφείλεται η συντήρηση, η ασφαλής μεταφορά των λίθων στους χώρους έκθεσης, η οριστική τοποθέτηση και στερέωσή τους 9 (εικ. 4 Κ. Μανούσου-Ντέλλα - Γ.Ντέλλας, Το κτίριο Villaragut στη Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου, στα Πρακτικά της Επιστημονικής Συνάντησης με θέμα «Ιστορία και προβλήματα συντήρησης της Μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου», που έγινε στη Ρόδο (27-29/11/1986), Αθήνα 1992, 123-146. 5 Σημαντική ήταν η συνεισφορά της Προϊσταμένης Ά. Παρασκευοπούλου και του εξειδικευμένου προσωπικού της στην πραγματοποίηση των εργασιών. 6 Για τις προκαταρκτικές εργασίες υποδομής που πραγματοποιήθηκαν τα έτη 1999-2003 με χρηματοδότηση του Υπουργείου Αιγαίου και περιελάμβαναν τη συστηματική συγκρότηση αρχείου επιγραφών, την καταγραφή, φωτογράφιση και ταύτισή τους, την ταξινόμηση και τακτοποίησή τους, καθώς και τη δημιουργία εκτύπων, βλ. Ι. X. Παπαχριστοδούλου, Α. Δρελιώση, Επιγραφική Συλλογή Ρόδου-Δημοσίευση Επιγραφών, στα πρακτικά του Συνεδρίου με θέμα Η Συμβολή του Υπουργείου Αιγαίου στην έρευνα και ανάπτυξη του πολιτισμού του Αρχιπελάγους, που έγινε στην Αθήνα (2001), 54. Για μικρά διαστήματα εργάστηκαν στην καταγραφή και αποδελτίωση επιγραφών οι νέοι αρχαιολόγοι Ε. Χωρέμη, Κ. Φαρμακίδου. Σημαντική υπήρξε η συνεισφορά της αρχαιολόγου Β. Σκαράκη, που εργάστηκε για μεγαλύτερο διάστημα στο έργο της καταγραφής και ταύτισης επιγραφών, καθώς και στην ταύτιση, τακτοποίηση και ταξινόμηση των εκτύπων του ιταλικού αρχείου επιγραφών. Πολλαπλή ήταν η βοήθεια του έμπειρου συντηρητή της ΚΒ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Δημήτρη Κουγιού στον εντοπισμό των επιγραφών, τη μετακίνηση και τακτοποίησή τους, την εκπόνηση εκτύπων κλπ. 7 Η αρχαιολόγος Τσαμπίκα Χατζηνικόλα, που προσλήφθηκε με το έργο, εργάστηκε με συνέπεια στην προετοιμασία της έκθεσης. 8 Ανεκτίμητη είναι η συμβολή των συντηρητών Μανώλη Καΐκη, Ηλία Αυγενικού, Δημήτρη Κουγιού, Μιχάλη Κώστα και Νικόλα Σαλβάρη. 9 Υπό την καθοδήγηση των παραπάνω στο έργο της συντήρησης εργάστηκαν με ζήλο οι νέοι συντηρητές Μ. Μουστούχα, Ζ. Δημοπούλου, Γ. Κώτης, Ε. Σπυροπούλου 422
3, 4). Ορισμένα από τα λίθινα εκθέματα αναρτήθηκαν στους τοίχους, τα ογκωδέστερα στερεώθηκαν σε βάσεις συμπαγείς από σκυρόδεμα, οι οποίες χυτεύτηκαν πριν από τις επιστρώσεις των δαπέδων, και τα μικρότερα εκτέθηκαν σε προθήκες. Η έκθεση περιλαμβάνει 210 περίπου εκθέματα από την πόλη της Ρόδου αλλά και άλλες θέσεις του νησιού, που χρονολογικά κλιμακώνονται από τον 7 ο αι. π.χ. έως τον 5 ο μ.χ., με επιγραφές κυρίως ελληνικές, αλλά και δείγματα ιερογλυφικής, φοινικικής και λατινικής γραφής. Η επιλογή του υλικού έγινε με σκοπό την αντιπροσωπευτική παρουσίαση όσο το δυνατόν περισσότερων πτυχών της πολιτικής, θρησκευτικής και κοινωνικής ζωής της αρχαίας Ρόδου. Τα εκθέματα, ποικίλα ως προς το περιεχόμενο αλλά και τη μορφή του φορέα τους, παρουσιάζονται κατά θεματικές ενότητες, με στόχο να κατανοήσει ευκολότερα το ευρύτερο κοινό τη σημασία των δημόσιων και ιδιωτικών αυτών κειμένων 10. Ενημερωτικά κείμενα στην ελληνική και αγγλική γλώσσα, με διαγράμματα και εικόνες, εισάγουν τον επισκέπτη στα επιμέρους θέματα, και επεξηγηματικές πινακίδες με το κείμενο της επιγραφής τον βοηθούν να προσεγγίσει τις πληροφορίες της. Η έκθεση Η περιήγηση αρχίζει από την αίθουσα Ι με μία κάτοψη του εκθεσιακού χώρου και την προτεινόμενη πορεία περιήγησης (εικ. 5). Η πρώτη ενότητα αναφέρεται στα αρχαιότερα δείγματα γραφής από τη Ρόδο. Εισαγωγικό κείμενο κατατοπίζει τον επισκέπτη σχετικά με τη γέννηση της γραφής και εκτίθεται ένα αιγυπτιακό αγαλμάτιο ανδρός από στεατίτη, του 6 ου /5 ου αιώνα π.χ, με χαράγματα ιερογλυφικής γραφής, που δηλώνουν τα αξιώματα του εικονιζόμενου. Ακολουθεί η δημιουργία του ελληνικού αλφαβήτου και αμέσως μετά η πρώιμη χρήση της γραφής στη Ρόδο, η οποία συγκαταλέγεται μεταξύ των τόπων που έχουν προταθεί για την δημιουργία ή παραλαβή και διάδοση του αλφαβήτου στον ελληνικό κόσμο. Σε πέτασμα απεικονίπου προσελήφθησαν με το έργο. Επίσης σημαντική ήταν η βοήθεια του φύλακα αρχαιοτήτων Μ. Πλαστρούγκη σε όλη τη διάρκεια των εργασιών της έκθεσης. 10 Η μουσειολογική μελέτη συντάχθηκε από την υπογράφουσα, ενώ ο μουσειογραφικός σχεδιασμός από τον αρχιτέκτονα Δ. Κουτσογιάννη. 423
ζονται τα παλαιότερα ενεπίγραφα μνημεία της Ρόδου, από το τέλος του 8 ου έως τις αρχές του 5 ου αι. π.χ. Ορισμένα, όπως η μελαμβαφής κύλικα του Κοράκου, με την αρχαιότερη ροδιακή επιγραφή, βρίσκονται σε Μουσεία του εξωτερικού. Στην προθήκη 1 παρουσιάζονται τα αρχαιότερα δείγματα επιγραφών του Μουσείου, με αξιόλογο ανάμεσά τους το αιγυπτιακό α- γαλμάτιο γονυκλινούς ανθρώπινης μορφής από βασάλτη, ανάθημα κάποιου Σμύρδη, στο ιερό του Αταβυρίου Διός. Όλη η υπόλοιπη έκθεση περιλαμβάνει επιγραφές 11 από την περίοδο μετά το συνοικισμό της Ρόδου, το 411π.Χ. Έπειτα από ένα σύντομο ι- στορικό διάγραμμα παρουσιάζονται επιγραφές που αναφέρονται σε σημαντικούς τομείς της ιστορικής της διαδρομής, στην πολιτειακή 12 και διοικητική της οργάνωση, ενώ τονίζεται η σημασία των επιγραφών ως πρωτογενών πηγών της ιστορίας. Ξεχωρίζει μια ιδιαίτερα σημαντική, και σχετικά πρώιμη μαρτυρία, για τις σχέσεις της Ρόδου με την ανερχόμενη δύναμη της Ρώμης (περ. 200 π.χ.), και το απόσπασμα επιστολής του αυτοκράτορα Νέρωνος προς τους Ροδίους (1 ος αι. μ.χ.), που επιβεβαιώνει τη γνωστή και από άλλες πηγές ιδιαίτερη εύνοια του προς τη Ρόδο (εικ. 6). Ακολουθεί η πολιτειακή οργάνωση του ροδιακού κράτους και οι θεσμοί. Ξεχωρίζουν το ανάθημα των πρυτάνεων προς όλους τους θεούς (εικ. 7) και η στήλη με τιμητική επιγραφή, που παρουσιάζει ανάγλυφα τις δημόσιες και κοινωνικές δραστηριότητες ενός εξέχοντος ρόδιου πολίτη, ο ο- ποίος έλαβε μέρος σε πολλές ναυτικές αποστολές, έγινε σύμβουλος του 11 Λόγω του περιορισμένου χώρου θα δοθεί γενική μόνο βιβλιογραφία για τις ροδιακές επιγραφές: F. Hiller von Gaertringen, Inscriptiones Graece, XII,I, (1895). Α.Maiuri, Nuova Silloge Epigrafica di Rodi e Cos, Firenze 1925. Γρ. Κωνσταντινόπουλος, Επιγραφαί εκ Ρόδου, ΑΔ, Μελ. 18, (1963), 1-36. V. Kontorini, Inscriptions inédites relatives à l histoire et a ux cultes de Rhodes au IIe et au Ier s. av. J.C. Rhodiaka I, Louvain-La Neuve 1983. P. M. Fraser-E. Matthews, Alexicon of Greek personal names. I (Oxford 1987). B. Kοντορίνη, Ανέκδοτες επιγραφές Ρόδου ΙΙ, Αθήνα 1989. Πολύ επιγραφικό υλικό από την ιταλική περίοδο περιλαμβάνεται επίσης στους τόμους των περιοδικών Annuario della Scuola Archeologica di Atene, και Clara Rhodos των χρόνων εκείνων. 12 P.G. Carratelli, Sullo stato di cittadinanza in Rodi. Studi in onore V. Arangio-Ruiz, IV, Napoli 1953, 485-491. 424
ναυάρχου Δαμαγόρα κατά τον Μιθριδατικό πόλεμο, το 88 π.χ., διετέλεσε τριήραρχος και στρατηγός, ενώ παράλληλα είχε πλούσια κοινωνική δράση. Για το ροδιακό ναυτικό 13 και τον σημαντικό ρόλο του στην ανάπτυξη του ροδιακού κράτους γίνεται λόγος στη συνέχεια και εκτίθεται βάση ανδριάντα, που η επιγραφή της αποτελεί μία από τις σημαντικότερες πηγές για το ροδιακό ναυτικό και ειδικότερα για τη λειτουργία και τη κατανομή αρμοδιοτήτων σε ένα πολεμικό πλοίο. Στην εξάπλωση του ροδιακού κράτους στα γειτονικά νησιά και στην απένατι μικρασιατική ακτή στις περιόδους ακμής του, τη ροδιακή Περαία 14, καθώς και στην περιφερειακή οργάνωση του, αναφέρεται η επόμενη ενότητα. Ξεχωρίζει η αναθηματική ασπίδα ενός επιστάτη του περιπολίου της Καμίρου, δηλ. στρατιωτικού διοικητή του οχυρωμένου οικισμού της. Ακολουθεί η δημοτική οργάνωση της Ρόδου, με αναφορά στο χαρακτήρα, τη λειτουργία και τη γεωγραφική κατανομή των ροδιακών δήμων 15. Στα όρια των ροδιακών δήμων εκτός από τους δημότες, κατοικούσαν πολίτες άλλων δήμων, ξένοι 16, μέτοικοι και δούλοι από κάθε γωνιά της Mεσογείου, τον Εύξεινο Πόντο και άλλες περιοχές, που με την ιδιαιτερότητα της καταγωγής τους, τη διαφορετική προφορά, τις εξωτικές λατρείες και τελετουργίες τους, έδιναν έναν κοσμοπολίτικο χαρακτήρα στη φιλόξενη πόλη, όπως θα δεί στη συνέχεια ο επισκέπτης. Ξεχωρίζουν ο επιτύμβιος βωμός ενός προξένου από την Κυρήνη της Λιβύης και δύο επιγραφές δίγλωσσες: η μία γραμμένη στην ελληνική και φοινικική γλώσσα αποτελεί το επιτύμβιο μνημείο ενός Ηρακλείδη (Αμπτελμερκαρτ/θ) από το Κίτιον της Κύπρου. Η άλλη, στην λατινική και ελληνική, χαράχτηκε στην πλίνθο του 13 V. Gabrielsen, The Naval Aristocracy of Hellenistic Rhodes, Cambridge 1997. 14 Για τη ροδιακή Περαία βλ.: P.M.Fraser-G.E. Bean, The Rhodian Peraia and the Islands, Oxford 1954. A. Bresson, Receuil des Inscriptions de la Pérée Rhodienne (Pérée Intégrée), Paris 1991. W. Blümel, Die Inschriften der rhodischen Peraia. Inschriften von Kleinasien (IK) 38, Bonn 1991. P. Debord et E. Varinlioğlu, Les Hautes Terres de Carie, Paris 2001. 15 Για τους ροδιακούς δήμους βλ., Ι. Χ. Παπαχριστοδούλου, Οι αρχαίοι ροδιακοί δήμοι- Η Ιαλυσία, Αθήνα 1989. 16 D. Morelli, Gli stranieri in Rodi, Studi Classici e Orientali, V (Pisa1955). G. Sacco, Su alcuni etnici di stranieri in Rodi, Atti della Academia nazionale dei Linzei. Rendiconti 1980, 517-528. 425
αναθήματος, που ο ρωμαίος ύπατος (consul) Λέντολος (του έτους 57 π.χ.) αφιέρωσε στη Λινδία Αθηνά. Για τα πολυάριθμα κοινά που υπήρχαν στη Ρόδο γίνεται αναφορά στη συνέχεια και στο σημαντικό ρόλο που διαδραμάτιζαν στην κοινωνική ζωή της Ρόδου 17. Για τις τιμές που απένειμαν στα πρόσωπα που προσέφεραν υ- πηρεσίες στο κοινό, κάνουν λόγο τα επόμενα εκθέματα και προσδιορίζεται η ενδιαφέρουσα αναγγελία ενός κοινού για την αγορά τόπου, δηλ, χώρου για τις ταφές των μελών του. Στην αμφίγραφη στήλη με ψηφίσματα του κοινού των Αφροδισιαστών Ερμογενείων περιέχονται σημαντικές πληροφορίες για τους τάφους του κοινού, την αγοραπωλησία οικίας και οικοπέδου στην πόλη. Σε κεντρική περίοπτη θέση, επάνω σε ειδικά σχεδιασμένη μεταλλική βάση, εκτίθεται τμήμα επιστυλίου κρήνης, του 1 ου αιώνα π.χ-1 ου αι. μ.χ., ανάθημα ιδιώτη σε κάποια θεότητα. Στη νοτιοδυτική γωνία της αίθουσας ο επισκέπτης μπορεί να δει τα αρχιτεκτονικά λείψανα του στυλοβάτη μνημειώδους ρωμαϊκού κτιρίου, η προς τα νότια συνέχεια του οποίου βρίσκεται στην αίθουσα ΙΙ της έκθεσης. Το κτίσμα αποκαλύφθηκε κατά τη διάρκεια των οικοδομικών εργασιών διαμόρφωσης του χώρου και διατηρήθηκε ορατό κάτω από το δάπεδο, σε υπόγειο καλυμμένο με προστατευτικό διάφανο κρύσταλλο ασφαλείας, το οποίο στερεώθηκε σε ειδικά κατασκευασμένη μεταλλική εσχάρα. Υπόμνημα και σχέδιο δίνει πληροφορίες για το ανασκαφικό αυτό εύρημα. Στη συνέχεια ο επισκέπτης οδηγείται μέσω μιας εξωτερικής στοάς στην αίθουσα ΙΙ, που αναφέρεται στα ιερά, τις λατρείες 18 και τα Γυμνάσια της Ρόδου (εικ. 8). Εκτίθενται τρεις αξιόλογες επιγραφές χαραγμένες σε στήλες: η πρώτη με τα ονόματα ιερέων της Λινδίας Αθηνάς, απόσπασμα από τον εκτενή κατάλογο του ιερού (εικ. 9), ο οποίος είχε στηθεί στον πρόναο του ναού και σήμερα βρίσκεται κατά το μεγαλύτερο μέρος στo Eθνικό Αρχαιολογικό Μου- 17 G. Pugliese Carratelli, Per la storia delle associazioni in Rodi antica, Annuario della Scuola Archeologica di Atene I-II n.s.,1939-40 (1942), 147-200. 18 D. Morelli, I culti in Rodi, Studi Classici e Orientali, VIII (Pisa 1959). J. Papachristodoulou, Culti e santuari di Rodi. Nuovi dati e scoperte, Atti del trentunesimo convegno di studi sulla Magna Grecia «La Magna Grecia e i grandi santuari della Madrepatria» Τaranto 1991, Napoli 1995, 249-273. 426
σείο της Κοπεγχάγης 19. Η δεύτερη με τους ιερείς του Ερεθιμίου Απόλλωνος 20, το ιερό του οποίου βρισκόταν στην περιοχή του σημερινού χωριού Θεολόγος της Ιαλυσίας, και η τρίτη με τους ιερείς της Αθηνάς Καμιράδος 21. Ακολουθούν η βάση ενός χορηγικού μνημείου, ανάθημα στο ιερό του Διονύσου, και το ανάθημα στον Ασκληπιό από ασθενή, ως ευχαριστήριο για την ίασή του από το ιερό του στη Ρόδο. Η Αγαθή Τύχη, ο Αγαθός Δαίμων, οι Μοίρες αναγράφονται μεταξύ άλλων στους βωμίσκους και στα πλακίδια που έχουν αναρτηθεί στο επόμενο πέτασμα και παραπέμπουν στη λαϊκή οικιακή λατρεία των απλών ανθρώπων ή τις ταπεινές αφιερώσεις τους σε ιερά. Στο χώρο των Γυμνασίων της πόλης, μας μεταφέρουν τα επόμενα εκθέματα. Από το Γυμνάσιο των νέων στην ακρόπολη, προέρχεται το μεγάλο βάθρο χάλκινων αγαλμάτων με τιμητικές επιγραφές, και το απόσπασμα πλάκας από βασάλτη, ανάθημα γυμνασίαρχου στον Ήλιο. Από το κάτω Γυμνάσιο της πόλης, το Πτολεμαίον, προέρχεται η επιγραφή του 1 ου αι. π.χ. με την ανάθεση τριών επιστατών των παίδων, ενός ελαιοθέτη και του γραμματέα τους 22. Στον ανατολικό τοίχο της αίθουσας υαλόφρακτη διάφανη θύρα οδηγεί στον υπαίθριο χώρο μεταξύ κτιρίου Villaragut και Μουσείου, όπου διαμορφώνεται στο πλαίσιο του έργου Αναβάθμιση του Ιστορικού κήπου του Μουσείου αναπαράσταση μιας αρχαίας ταφικής οδού. Εκτός από τα επιγραφικά εκθέματα στην αίθουσα αυτή ο επισκέπτης μπορεί να δει και τα κτιριακά λείψανα ενός στυλοβάτη που ανήκει σε μνημειώδες κτίριο ρωμαϊκής περιόδου καθώς και την πεσσόσχημη λίθινη βάση με το συμφυή κάτω τμήμα του κορμού ενός κίονα του 2 ου αι. μ.χ.. Τα αρχι- 19 Για τους ιερείς της Λινδίας Αθηνάς βλ. C. Blinkenberg, Lindos. Fouilles de l Acropole 1902-1914. Inscriptions, II,1, Berlin-Copenhague 1941, 23, 63-148. Για το απόσπασμα του καταλόγου των ιερέων που εκτίθεται στην Επιγραφική Συλλογή βλ. Μ. Segre, Un nuovo frammento del catalogo dei sacerdoti di Atena Lindia, La parola del Passato, ΙΙΙ (1948). 64-80. G. Pugliese Carratelli, Nuovo supplemento epigrafico rodio, Annuario della Scuola Archeologica di Atene XXXIII-XXXIV n.s. XVII-XVIII, 1955-56 (1957), 165-167, αρ. 16. 20 IG XII,I, 730 και Ι. Χ. Παπαχριστοδούλου 1989, όπ.π. 162 κ.εξ., αρ. 1, πίν. 25. 21 Μ. Segre- G. Pugliese Carratelli, ΤItuli Camirenses, Annuario della Scuola Archeologica di Atene 27-29 n.s.,1941-51 (1952), 164-169, αρ.5. 427
τεκτονικά αυτά κατάλοιπα, διατηρούνται ορατά στη βορειοδυτική γωνία της αίθουσας, με προστατευτικό λιτό μεταλλικό κιγκλίδωμα γύρω, στο οποίο έχει στερεωθεί υάλινο διάφανο διάφραγμα. Σχέδιο στον τοίχο με απόσπασμα του τοπογραφικού χάρτη της αρχαίας πόλης με υπόμνημα δείχνει τη θέση των αρχαίων αυτών λειψάνων, την μεγάλη πομπική οδό Ρ 31 που βρίσκεται δυτικά τους, καθώς και το ρωμαϊκό Τετράπυλο βορειότερα. Η προς τα βόρεια συνέχεια του κτιρίου εντοπίστηκε και είναι ορατή, όπως σημειώθηκε, στη νοτιοδυτική γωνία της αίθουσας Ι. Στην μικρή αίθουσα ΙΙΙ, γίνεται αναφορά στη σπουδαιότητα της ελληνιστικής Ρόδου ως καλλιτεχνικού και πνευματικού κέντρου (εικ. 10). Πρώτα γίνεται λόγος για τα αναρίθμητα έργα γλυπτικής και τα διάσημα έργα χαλκοπλαστικής που στόλιζαν τους δημόσιους χώρους και τα ιερά, όπως και τον μεγάλο αριθμό καλλιτεχνών, ντόπιων ή ξένων που δημιούργησαν στο νησί, για τους οποίους η ροδιακή πολιτεία είχε θεσπίσει την απονομή ι- διαίτερων τιμών. Οι πληροφορίες αυτές αντλούνται από φιλολογικές πηγές και από επιγραφές στα βάθρα των αγαλμάτων, που ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να δει κατά την περιοδεία του στην έκθεση και να διαβάσει ο ίδιος τις ωραία χαραγμένες υπογραφές των γλυπτών που «εποίησαν» και σε μία περίπτωση ενός Διονυσίου που «εχαλκούργησεν». Στην άνθηση των γραμμάτων και την ανάδειξη της Ρόδου σε σημαντικό πνευματικό κέντρο, ιδιαίτερα κατά τον 2 ο και 1 ο αιώνα π.χ, αναφέρεται η επόμενη ενότητα. Αρχικά γίνεται λόγος για τη βιβλιοθήκη που λειτουργούσε στο Γυμνάσιο της ακρόπολης, μια από τις ελάχιστες γνωστές έως τώρα βιβλιοθήκες που συνδέονται με Γυμνάσια και εκφράζουν τη νέα διάσταση που τα χαρακτηρίζει προπάντων κατά την ελληνιστική περίοδο, αυτήν της μάθησης και της καλλιέργειας των νέων. Στην οργάνωση και τη λειτουργία της Βιβλιοθήκης αναφέρεται η πρώτη επιγραφή που χρονολογείται στον 2 ο αι. π.χ. Η δεύτερη, ένα από τα πολυτιμότερα κείμενα του Μουσείου, περιέχει απόσπασμα καταλόγου πολιτικών, ρητορικών και φιλοσοφικών βιβλίων της 22 Μ. Φιλήμονος-Β. Κοντορίνη, Ένα νέο Γυμνάσιο στην αρχαία Ρόδο, L Antiquité Classique LVIII (1989), 163-165, αρ. 4. 428
ίδιας Βιβλιοθήκης 23 (εικ. 11). Ο επισκέπτης πληροφορείται για τα συγγράμματα, τους λόγους και την (ρητορική) Τέχνη γνωστών συγγραφέων, ρητόρων, ιστορικών, ποιητών, φιλοσόφων και γεωγράφων, όπως ο Δημήτριος ο Φαληρεύς, ο Θεόπομπος από τη Χίο και ο Ερατοσθένης ο Κυρηναίος. Χαρακτηριστική είναι η αναγραφή του αριθμού των αντιτύπων των παραπάνω έργων που περιείχε η Βιβλιοθήκη. Επεξηγηματικά κείμενα πληροφορούν για τις μεγάλες βιβλιοθήκες της Αλεξάνδρειας και του Περγάμου, ενώ απεικονίζεται η αναπαράσταση ενός τμήματος αρχαίας βιβλιοθήκης και παπύρων. Ξεχωρίζει επίθημα επιτύμβιου μνημείου με τρεις γλυπτούς κυλίνδρους παπύρων γύρω από τους οποίους περιελίσσεται φίδι, πιθανόν από το ταφικό μνημείο κάποιου λογίου Στο χώρο της φιλοσοφίας μας μεταφέρει η έμμετρη επιγραφή στη βάση του επιτύμβιου μνημείου του πλατωνικού φιλοσόφου Αριδείκη, η οποία χαμένη σχεδόν ένα αιώνα, εντοπίστηκε πρόσφατα. Στο επίγραμμα τονίζεται η αξία και η φήμη του Αριδείκη και περιγράφεται η επιτάφια τελετή μέ προσφορές και γλυκίσματα στην πυρά (μείλια και πελανούς εμ πυρί βαλλόμεθα) τιμώντας τις Μούσες που τον ανάθρεψαν στις Πλατωνικές ατραπούς. Δίπλα της, η βάση του επιτύμβιου μνημείου ενός Ρόδιου ποιητή, του Διοκλέους με έμμετρη επιγραφή του α μισού του 2 ου αι. π.χ. Ανάμεσα στις επεξηγηματικές πινακίδες τους απεικονίζεται και το επιτύμβιο ανάγλυφο του περιπατητικού φιλοσόφου Ιερωνύμου από την Τλω της Ροδιακής Περαίας, που βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο Περγάμου, στο Βερολίνο. Μία μοναδική ως προς το περιεχόμενό της επιγραφή του 1 ου αι. π.χ., περιέχει το όνομα του μεγάλου ποιητή της αρχαίας κωμωδίας Αριστοφάνη και ένα απόσπασμα από το έργο του Βάτραχοι 24, που ανεβάστηκε το 405 π.χ. στην Αθήνα (εικ. 12). Η επιλογή των στίχων από τον χορό των μυημένων και η χάραξή τους στην κυλινδρική βάση, όπου πιθανώς στερεωνόταν αγαλμάτιο του Διονύσου (Βάκχου), φαίνεται ότι έγινε από κάποιο κοινό μυστών του. 23 Βλ. Μaiuri, όπ.π. 14-15-, αρ. 11. M. Segre, Epigraphica I: Catalogo di libri da Rodi, Rivista di Filologia e d Istruzione Classica, n.s. 13 (1935), 214 κ.εξ. 24 Βλ. G. Pugliese Carratelli, Versi di un coro delle Rane in un epigrafe rodia, Dioniso VIII (1940), αρ. 4, 119-123. 429
Στη νότια πλευρά της αίθουσας ΙΙΙ, χαμηλά, κάτω από το δάπεδο, ο ε- πισκέπτης μπορεί να δει μέσα από το προστατευτικό διαφανές κρύσταλλο ασφαλείας έναν υπόγειο χώρο με αρχιτεκτονικά λείψανα μεσαιωνικών αποχωρητηρίων, τα οποία αποκαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια των οικοδομικών εργασιών διαμόρφωσης του χώρου ως εκθεσιακού. Στην τελευταία ευρύχωρη αίθουσα ΙV, στο ανατολικό τμήμα της, στην προθήκη 2, τα εκθέματα, πήλινα κυρίως, αναφέρονται σε πτυχές του ιδωτικού βίου, συμπόσια, αφιερώσεις σε ιερά, εμπορικές συναλλαγές, προϊόντα, προσωπικά αντικείμενα. Αξιόλογες είναι οι επιστολές εμπορικού χαρακτήρα γραπτές σε όστρακα, ένα χρυσό δαχτυλίδι με το όνομα της κατόχου του και ένας οστέϊνος πεσσός παιχνιδιού. Στην προθήκη 3 παρουσιάζονται πήλινα φαρμακοδοχεία, καθώς και ευρήματα που μαρτυρούν εμπορική δραστηριότητα. Σημαντική είναι η σειρά 11 ενσφάγιστων λαβών ροδιακών αμφορέων που χρονολογούνται, σύμφωνα με τις πρόσφατες μελέτες, ανά έτος από το όνομα του αναφερόμενου επώνυμου άρχοντα. Το μεταγενέστερο χρονολογικά έκθεμα της προθήκης αλλά και της έκθεσης αποτελεί το υάλινο αγγείο του 5 ου αιώνα μ.χ., που διασώζει στη βάση του το όνομα του υαλοποιού Ευφράσιου. Η παραγωγή τοπικών κεραμεικών εργαστηρίων αντιπροσωπεύεται και από τα σφραγίσματα κεραμίδων στέγης από τις ανασκαφές της πόλης. Η υπόλοιπη αίθουσα φιλοξενεί τη μεγάλη θεματική ενότητα της ροδιακής νεκρόπολης, μίας από τις μεγαλύτερες του ελληνιστικού κόσμου, και τονίζεται η σημασία των επιγραφικών μαρτυριών για την ταύτιση των μνημείων και την ερμηνεία τους (εικ. 13). Ξεχωρίζει η στήλη με ψήφισμα του κοινού των Σαβαζιαστών που απονέμει τιμές σε έναν Συρακόσιο για τις φροντίδες του σχετικά με τους τάφους του κοινού. Ακολουθεί το θέμα της σήμανσης των τάφων με αντιπροσωπευτικά είδη επιτυμβίων 25 και επιγραφών από τις οποίες αντλούνται πολύτιμες πληροφορίες για την προσωπογραφία και την κοινωνική σύνθεση του πληθυσμού της Ρόδου, όπως εξηγείται στο σχετικό πέτασμα με τίτλο Στήλη σοι λέξει τὸν ἐμὸν μόρον, ἠδέ χαρακτά γράμματα πῶς τ ἔθανον καὶ τοὔνομα 25 Για τα ροδιακά επιτύμβια μνημεία βλ. P.M. Fraser 1977 όπ.π. 430
τῶν γονέων... από το επίγραμμα της στήλης του μικρού Πλούτου, που ε- κτίθεται παρακάτω (εικ. 14). Ανάγλυφη παρουσιάζεται μέσα από αυτά η εικόνα της ροδιακής κοινωνίας με τους πολίτες, τις οικογένειές τους, τους πολυάριθμους ξένους και τους συλλόγους τους, τις μεταθανάτιες δοξασίες και τις επιτάφιες τελετές τους. Ανάμεσά τους και δύο μνημεία ανεπίγραφα, η μνημειώδης μαρμάρινη στήλη ξεχωριστή για το μέγεθος και τη μορφή της και η επιτύμβια σύνθεση με μορφή ρόδου, εξαίρετο δείγμα αισθητικής έκφρασης και αλληγορίας της επιτάφιας ροδιακής γλυπτικής. Στο κέντρο δεσπόζει το επιτύμβιο γλυπτό μνημείο της Μηνοδώρας, στον τύπο της Pudicitia, που ίδρυσε ένεκα ευνοίας, ο σύζυγός της Μνησέρως του Διονυσίου στον τάφο της. Για τα ταφικά έθιμα και την καύση των νεκρών, πληροφορείται ο επισκέπτης στη βόρεια πλευρά της αίθουσας, ό- που εκτίθενται σε προθήκη τεφροδόχα αγγεία με το όνομα και την προέλευση του νεκρού και ενίοτε και την ιδιότητά του, όπως μαρτυρούν το δικαστικό πινάκιο που βρέθηκε με τα καμένα οστά στο εσωτερικό της ανεπίγραφης υδρίας και τα μολύβδινα ελάσματα που είχαν τυλιχθεί στις οριζόντιες λαβές του τεφροδόχου, όπου είχε αναγραφεί ότι υπήρξε τραγωδός. Στην ίδια ενότητα βλέπει κανείς την ευρεία διάδοση που είχαν από τον 2 ο αιώνα και μετά οι λίθινες οστεοθήκες με τα στοιχεία του νεκρού χαραγμένα στο λίθο. Η υστερότερη ανήκει σε μία κιθαρωδό με το όνομα Ισμήνα. Μία λιτή αναπαράσταση ταφικού ορύγματος με οστεοθήκες, κτερισμένες με μυροδοχεία, δημιουργήθηκε κάτω από το δάπεδο. Η μεγάλη ομάδα των βωμών αντιπροσωπεύεται στην έκθεση από τους κυλινδρικούς και ορθογώνιους βωμούς Ροδίων, ξένων από τη Μικρά Α- σία, την μακρινή Κολχίδα, τη Βυρητό και την Αλεξάνδρεια. Από την τελευταία, προερχόταν ο κάτοχος του αμφίγραφου βωμού, Διονυσόδωρος, μέτοικος, επί μακρόν εγκατεστημένος στη Ρόδο, ευκατάστατος και με πλούσια κοινωνική δραστηριότητα, αρχερανιστής και μέλος κοινών, με αναγραμμένες πλήθος τιμητικές διακρίσεις προς αυτόν. Την εικόνα των επιτυμβίων συμπληρώνει ένα διαφορετικής μορφής γλυπτό, το ηρίον του Ροδοξένου και του πατέρα του με μορφή κριαριού. 431
Η έκθεση κλείνει με την «περιπέτειεια των επιγραφών» στο πέρασμα των χρόνων, την επαναχρησιμοποίησή τους από άλλους ανθρώπους και πολιτισμούς, άλλοτε για νέες επιγραφές, όπως η επιτύμβια στήλη που εκτίθεται, άλλοτε για κατώφλια ή οικοδομικό υλικό με ανεπανόρθωτες φθορές στα κείμενα. Στην περίπτωση μιας ενεπίγραφης στήλης από την Κω, κατά την μετατροπή της σε κρήνη την εποχή της Τουρκοκρατίας, τα εναπομείναντα αρχαία γράμματα λειτουργούν ως διακοσμητικό περίγραμμα. Αν και γνωρίζουμε αυτό που εύστοχα διατυπώθηκε από τον αρχαιολόγο-επιγραφικό Χ. Κριτζά, ότι «σε μια εποχή όπου όλοι έλκονται από το ε- ντυπωσιακό, είναι επόμενο τα φαινομενικώς «σιωπηλά» εκθέματα των επιγραφών να μη προσελκύουν πολλούς επισκέπτες», διαπιστώνουμε ότι η όλη προσπάθεια προσελκύει τον φιλομαθή επισκέπτη να περιηγηθεί στην έκθεση και να προσεγγίσει τον κόσμο της αρχαίας Ρόδου «διαβάζοντας» τις επιγραφές. Eυμενή εξάλλου είναι τα σχόλια που αποτυπώνονται στο βιβλίο των επισκεπτών και ιδιαίτερα ενθαρρυντικά για την προσπάθειά μας. Έχοντας περιηγηθεί τις Συλλογές του ανακαινισμένου Μουσείου θα έχει την ευκαιρία για μια ευχάριστη ανάπαυλα στον ιστορικό κήπο του με τις λιμνούλες, τα εσπεριδοειδή και τα αρωματικά φυτά και να συνεχίσει κατόπιν την περιδιάβαση στις νέες εκθέσεις των αρχιτεκτονικών μελών και των εντυπωσιακών ψηφιδωτών, την Προϊστορική και Επιγραφική Συλλογή και τον όροφο της ανακαινισμένης οικίας Villaragut. 432
εικ. 1 Το κτίριο Villaragut δυτικά του Αρχαιολογικού Μουσείου Ρόδου εικ. 2 Απομάκρυνση αρχαίου ενεπίγραφου βάθρου από λάρτιο λίθο 433
εικ.3 Προετοιμασία έκθεσης ελληνιστικού βωμού εικ. 4 Προετοιμασία έκθεσης επιτύμβιου γλυπτού 434
εικ. 5 Η αίθουσα Ι της Επιγραφικής Συλλογής εικ. 6 Τμήμα της επιστολής του Νέρωνος προς τους Ροδίους, 1 ος αι. μ.χ. 435
εικ. 7 Ανάθημα πρυτάνεων στους θεούς, 3 ος αι.π.χ. εικ. 8 Η αίθουσα ΙΙ της Επιγραφικής Συλλογής 436
εικ. 9 Απόσπασμα από τον κατάλογο των ιερέων της Λίνδου 437
εικ. 10 Η αίθουσα ΙΙΙ της Επιγραφικής Συλλογής εικ. 11 Απόσπασμα με κατάλογο βιβλίων από τη Βιβλιοθήκη του Γυμνασίου των νέων εικ. 12 Βάση με χαραγμένους στίχους από το έργο του Αριστοφάνη «Βάτραχοι». 438
εικ. 13 Η αίθουσα ΙV της Επιγραφικής Συλλογής εικ. 14 H επιτύμβια στήλη με το επίγραμμα του μικρού Πλούτου, που χαράχτηκε σε β χρήση 439