Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Θεωρίες τις Αναπαραγωγής: : Hall & Bourdieu Διδάσκων: Δρ. Βασίλης Ντακούμης 1
Διάγραμμα της παρουσίασης Μάθημα 7ο (σελ. 150 164) 2
Ο ιδιότυπος ντετερμινισμός των δομών του κοινωνικού συστήματος: Η άποψη του Stuart Hall Stuart Hall (1932 σήμερα) Ανέπτυξε ενδιαφέρουσες απόψεις για την εκπαίδευση και τον τρόπο που αυτή συνδέεται με την κοινωνία. Το 1977 ανέλαβε να συνοψίσει και να σχολιάσει τις απόψεις που διατυπώθηκαν στη σειρά των μαθημάτων «Schooling και Society» που οργάνωσε το Ανοικτό Πανεπιστήμιο και ανέπτυξε μια σημαντική δομικού χαρακτήρα οπτική για το ρόλο της εκπαίδευσης, η οποία υπερβαίνει, τόσο τις φιλελεύθερες, όσο και τις μαρξικές λογικές. Στην ίδια γραμμή με τον Πουλαντζά, υποστηρίζει ότι δεν μπορούμε να κατανοήσουμε και να ερμηνεύσουμε την κοινωνία ή την εκπαίδευση, στηριζόμενοι αποκλειστικά στην κατανόηση και την ερμηνεία των προθέσεων των έστω δομικά καθοριζόμενων και δρώντων υποκειμένων. Τα κοινωνικά ζητήματα έχουν διπλή όψη: Μπορεί κάτι να δημιουργεί ευνοϊκές συνθήκες για τη μια κοινωνική ομάδα ή για κάποιο ζήτημα και την ίδια στιγμή αυτό το κάτι, συνειδητά ή ασυνείδητα, να δημιουργεί αρνητικές συνέπειες σε μια άλλη κοινωνική ομάδα ή σε ένα άλλο ζήτημα. Αυτό συμβαίνει, επειδή, στις πολύπλοκες σύγχρονες κοινωνίες, είναι πολύ δύσκολο να προβλέψει κανείς το αποτέλεσμα μιας ενέργειας, η οποία συνήθως σχεδιάζεται με βάση κάποιες αβέβαιες και, πολλές φορές, ιδεολογικά φορτισμένες υποθέσεις. 3
Κριτική στους φιλελεύθερους και τους μαρξιστές Επισημαίνει οι δομολειτουργιστές, οι μαρξιστές και οι φαινομενολόγοι αναλύουν με διαφορετικό τρόπο την εκπαίδευση, αναδεικνύοντας διαφορετικούς σκοπούς και δίνοντας έμφαση σε διαφορετικά στοιχεία των λειτουργιών της. Οι φιλελεύθεροι θεωρούν ότι οι σημαντικές αλλαγές, οι οποίες έχουν πραγματοποιηθεί στην εκπαίδευση, οφείλονται στις προσπάθειες μεμονωμένων ατόμων. Αντίθετα οι μαρξιστές υποστηρίζουν ότι οι όποιες αλλαγές έχουν πραγματοποιηθεί στην εκπαίδευση συνδέονται με τις προθέσεις αυτών που θέλουν να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης. Ωστόσο, αυτά τα πράγματα δεν συμβαίνουν στην πραγματικότητα. Η λειτουργία του εκπαιδευτικού συστήματος και οι αλλαγές που κατά καιρούς πραγματοποιούνται στο εσωτερικό του δεν είναι αποτέλεσμα των καλών ή των κακών προθέσεων καλών ή κακών ανθρώπων. 4
Γενικές θέσεις Η ιστορία είναι γεμάτη από αντιθέσεις ανάμεσα στην πρόθεση και το αποτέλεσμα. Το αντίθετο από το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα μιας κοινωνικής δραστηριότητας μπορεί να έχει τις αιτίες σε αλλαγές που προέκυψαν σε άλλες κοινωνικές δομές, με τις οποίες η δραστηριότητα αυτή συνδέεται. Συνήθως, τα αποτελέσματα των κοινωνικών δράσεων, εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων κ.λπ., δεν αντικατοπτρίζουν τις προθέσεις των αρχικών σχεδιασμών. Περιγράφοντας τον ιδιότυπο ντετερμινισμό των σύγχρονων κοινωνικών δομών, θεωρεί ότι οι όποιες αλλαγές και οι όποιες επιρροές της εκπαίδευσης προκύπτουν ως αποτέλεσμα της συνθετότητας των αλληλοσυσχετιζόμενων κοινωνικών δομών του καπιταλιστικού συστήματος, καθώς και της πολυπλοκότητας της λειτουργίας τους: «Οι αλλαγές γίνονται «πίσω από την πλάτη των ανθρώπων και επομένως, ασυνείδητα» (Marx). Αφού οι κοινωνικές δομές καθορίζουν τη δράση των ατόμων και αφού η δομή της οικονομίας επηρεάζει τη λειτουργία πολλών άλλων δομών, αυτό θα πρέπει να το λάβουμε υπόψη μας όταν αναλύουμε τη λειτουργία της εκπαιδευτικής δομής. 5
Θέσεις για την εκπαίδευση Η ανάπτυξη της εκπαίδευσης έχει συγκεκριμένες ιστορικές αναφορές και προϋποθέσεις. Οι αλλαγές στην εκπαιδευτική πολιτική μπορεί να δημιουργούν ορισμένες συνέπειες σε κάποια ζητήματα, οι οποίες όμως μπορεί να αλλάξουν δραματικά όταν οι συνθήκες διαφοροποιηθούν. Οι μεταρρυθμίσεις στην εκπαίδευση δεν πρέπει να σταματήσουν. Όμως, όταν γίνονται, θα πρέπει να είναι τέτοιας υφής και τέτοιας έκτασης, ώστε να «απορροφώνται» από τον συνηθισμένο ρυθμό λειτουργίας της κοινωνίας, ή να «τιθασεύονται» όταν ενισχύουν αντίθετους σκοπούς από αυτούς για τους οποίους πραγματοποιήθηκαν. Δίνει ιδιαίτερη σημασία στη δυναμική του κοινωνικού συστήματος αγνοώντας επιδεικτικά τη δράση των ατόμων, ωστόσο θεωρεί ότι η εκπαίδευση δεν επιδιώκει συνειδητά την εξυπηρέτηση των συμφερόντων κάποιων κοινωνικών ομάδων. Οι δράσεις στο εσωτερικό της εκπαιδευτικής δομής είναι το αποτέλεσμα των συνολικών τάσεων των δομών του κοινωνικού συστήματος. 6
Η λογική της αναπαραγωγής στο πλαίσιο της θεωρίας του Piere Bourdieu Pierre Bourdieu (1930-2002 Jean - Claude Passeron (1930 σήμερα Η εκπαίδευση συμβάλλει στην αναπαραγωγή των κοινωνικών δομών και των κοινωνικών σχέσεων. Επιχειρούν να παρουσιάσουν μια άλλη όψη του αναπαραγωγικού χαρακτήρα της εκπαίδευσης, η οποία δίνει έμφαση στο εποικοδόμημα και στο ρόλο που παίζει το «πολιτιστικό κεφάλαιο» στη διαδικασία διατήρησης και αναπαραγωγής των οικονομικών και των κοινωνικών δομών. Η εκπαίδευση συμβάλλει στην αναπαραγωγή της κοινωνικής δομής, μέσα από την αναπαραγωγή και τη νομιμοποίηση των υπαρκτών εκπαιδευτικών ανισοτήτων 7
Αποτελέσματα ερευνών Το παιδί ενός ανώτερου στελέχους της γαλλικής κοινωνίας έχει: 80 φορές περισσότερες πιθανότητες να μπει στο πανεπιστήμιο, από αυτές που έχει το παιδί ενός αγρότη 40 φορές περισσότερες πιθανότητες, από αυτές που έχει το παιδί ενός εργάτη 2 φορές περισσότερες πιθανότητες, από αυτές που έχει το παιδί ενός μεσαίου στελέχους. Το ποσοστό των «καλών μαθητών» στην πρώτη τάξη της μέσης εκπαίδευσης αυξάνει ευθέως ανάλογα με το εισόδημα της οικογένειας. Αν οι γονείς έχουν το ίδιο μορφωτικό επίπεδο, τα εισοδήματα της οικογένειας δεν παίζουν κανένα ρόλο. Όταν τα εισοδήματα είναι ίδια, το ποσοστό των καλών μαθητών διαφοροποιείται υπέρ των οικογενειών που ο πατέρας ή η μητέρα είναι κάτοχος ακαδημαϊκού απολυτηρίου. Τα παιδιά που και οι δύο γονείς τους είναι κάτοχοι ακαδημαϊκού απολυτηρίου έχουν ποσοστό επιτυχίας, στην πρώτη τάξη της μέσης εκπαίδευσης, 77%. Τα παιδιά που ο ένας γονιός είναι κάτοχος ακαδημαϊκού απολυτηρίου έχουν ποσοστό επιτυχίας 62%. 8
Συμπεράσματα Τα αποτελέσματα εμπειρικών ερευνών επιβεβαιώνουν την υπόθεση ότι ο σχολικός μηχανισμός νομιμοποιεί τις εκπαιδευτικές ανισότητες, οι οποίες, με τη σειρά τους, αναπαράγουν τις κοινωνικές ανισότητες. Η σχολική επιτυχία φαίνεται να έχει περισσότερη σχέση με το μορφωτικό επίπεδο του πατέρα ή της μητέρας, παρά με την οικονομική τους κατάσταση. Έτσι, Bourdieu και Passeron άρχισαν να διερευνούν την έννοια του πολιτιστικού κεφαλαίου, καθώς και το ρόλο του σχολείου στη διαδικασία της αναπαραγωγής. 9
Πολιτιστικό κεφάλαιο και αναπαραγωγικός ρόλος του σχολείου Στο εσωτερικό των ταξικών κοινωνιών διαμορφώνονται διαφορετικοί τύποι κουλτούρας. Τον κάθε διαφοροποιημένο τύπο κουλτούρας τα άτομα τον αποκτούν αβίαστα (οσμωτικά) στο πλαίσιο της οικογένειας και του περιβάλλοντος τους, μέσα από τις διαδικασίες της κοινωνικοποίησης. Με τις διαδικασίες της κοινωνικοποίησης το κάθε παιδί αποκτά τους κανόνες, τις αξίες, τις αντιλήψεις, τις γνώσεις, καθώς και τα «κυρίαρχα πρότυπα» των τρόπων σκέψης που επικρατούν στο οικογενειακό κυρίως περιβάλλον του. Στο σχολείο συναντώνται και αλληλεπιδρούν δύο τύποι κουλτούρας: Η νομιμοποιημένη κουλτούρα του σχολείου, η οποία αποτελεί παραλλαγή της κουλτούρας των κυρίαρχων κοινωνικών ομάδων Οι διαφοροποιημένες κουλτούρες που το κάθε παιδί έχει αποκτήσει αβίαστα (οσμωτικά) στο πλαίσιο της οικογένειας. Τα παιδιά που προέρχονται από τα κυρίαρχα στρώματα είναι εξοικειωμένα με την κουλτούρα του σχολείου και μπορούν ευκολότερα να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του και να επιτύχουν. Τα παιδιά που στο πλαίσιο της οικογένειας (παιδιά αγροτών, εργατών κ.λπ.) βιώνουν έναν διαφορετικό τύπο κουλτούρας αντιμετωπίζουν προβλήματα και δεν έχουν τις ίδιες πιθανότητες με τα προηγούμενα να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του σχολείου και να πετύχουν. Οι δυνατότητες που ένα παιδί έχει να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του σχολείου εξαρτώνται από την κουλτούρα ή, όπως ο Bourdieu την αποκαλεί, από το «πολιτιστικό κεφάλαιο» που έχει κληρονομήσει από την οικογένεια του. 10
Μορφές κεφαλαίου Το οικονομικό κεφάλαιο: Συγκεκριμενοποιείται με το χρήμα και, κάτω από ορισμένες συνθήκες, μπορεί να αποκτηθεί από οποιοδήποτε μέλος της κοινωνίας. Το κοινωνικό κεφάλαιο: Εκφράζεται ως ένα πλέγμα μόνιμων κοινωνικών σχέσεων. Τα πλέγματα αυτά των σχέσεων δημιουργούν στα άτομα διαφοροποιημένες δυνατότητες για κοινωνική ανέλιξη. Το πολιτιστικό κεφάλαιο: Αποτελεί μια πολύ πιο σύνθετη και πολύπλοκη έννοια: Σύμφωνα με το Μυλωνά: «Το κεφάλαιο αυτό θα μπορούσε να ορισθεί ως οι συσσωρευμένες δυνατότητες και ικανότητες της οικογένειας να καλλιεργεί τις περισσότερο εκτιμώμενες κοινωνικά γνώσεις, ευαισθησίες, τρόπους πράξης και έκφρασης (...). Σ' αυτό το πολιτιστικό κεφάλαιο συνυπολογίζεται και ο τρόπος πρόσκτησης του». Σύμφωνα με την Πατερέκα: «Το πολιτιστικό κεφάλαιο είναι το σύνολο των πνευματικών κατά κύριο λόγο, στοιχείων, όπως οι γνώσεις, στάσεις, δεξιότητες, που το νεαρό άτομο αποκτά από το άμεσο οικογενειακό περιβάλλον του και που διαφοροποιείται ανάλογα με την κοινωνική τάξη προέλευσης του ατόμου» 11
Μορφές πολιτιστικού κεφαλαίου (Bourdieu) Η εγγενής (εσωτερικευμένη) μορφή του πολιτιστικού κεφαλαίου Παρουσιάζεται ως εσωτερικευμένη μορφή μόνιμων συνηθειών (habitus): Μπορεί να θεωρηθεί σαν ένα υποκειμενικό αλλά όχι ατομικό σύστημα από εσωτερικευμένες δομές, σχήματα αντίληψης, σύλληψης και δράσης που είναι κοινά σ' όλα τα μέλη μιας ομάδας ή τάξης και που συνιστούν την προϋπόθεση κάθε αντικειμενοποίησης και ενόρασης (Μουζέλης). Είναι ένα σύστημα προδιαθέσεων, το οποίο οργανώνεται μέσα από μια διαδοχική σειρά κοινωνικοποιήσεων που πραγματοποιούνται στα πλέγματα των κοινωνικών δομών που αναπτύσσεται το άτομο και εκφράζονται ως «habitus» με διαφοροποιημένες αποχρώσεις ρόλων. Η συσσώρευση του συγκεκριμένου πολιτιστικού κεφαλαίου (διαδοχικές κοινωνικοποιήσεις) πραγματοποιείται αβίαστα στο πλαίσιο, κυρίως, της οικογένειας. Δεν αποκτιέται με τη διδασκαλία, ούτε μεταβιβάζεται. Βασικές εκφάνσεις της μορφής αυτής του πολιτιστικού κεφαλαίου είναι: Συνήθειες, όπως οι καλοί τρόποι στο τραπέζι, το «καλό γούστο» Τρόποι επικοινωνίας, όπως η τέχνη της συζήτησης και η άνεση στη χρήση του λόγου «Πρότυπα» τρόπων σκέψης, τα οποία, όπως στην περίπτωση των κανόνων που ισχύουν στα παιχνίδια, δίνουν τη δυνατότητα ποικίλων συνδυασμών κ.λπ 12
Μορφές πολιτιστικού κεφαλαίου (Bourdieu) Η εξωτερική μορφή του πολιτιστικού κεφαλαίου Έχει σχέση με τα ορατά πολιτιστικά αγαθά, που είναι και μεταβιβάσιμα (πίνακες ζωγραφικής, βιβλία και βιβλιοθήκες, έργα τέχνης κ.λπ. Η απόκτηση των οπωσδήποτε χρήσιμων πολιτιστικών αυτών αγαθών, η οποία σχετίζεται περισσότερο με την οικονομική κατάσταση του ιδιοκτήτη, δεν συνεπάγεται υποχρεωτικά και την κατανόηση τους. Η κατανόηση και η απόλαυση πολιτιστικών αγαθών, τα οποία συνδέονται με εξωτερικές μορφές πολιτιστικού κεφαλαίου, προϋποθέτουν την ύπαρξη εγγενούς μορφής πολιτιστικού κεφαλαίου 13
Μορφές πολιτιστικού κεφαλαίου (Bourdieu) Η θεσμοποιημένη μορφή πολιτιστικού κεφαλαίου Αποκτιέται στα εκπαιδευτικά ιδρύματα και νομιμοποιείται μέσα από τους τίτλους σπουδών, τους οποίους εκδίδει το εκπαιδευτικό σύστημα. Οι τίτλοι σπουδών δεν κληρονομούνται ούτε μεταβιβάζονται με οποιοδήποτε τρόπο, όπως π.χ. το χρήμα. Η ιδιότητα αυτή του πολιτιστικού κεφαλαίου του προσδίδει ιδιαίτερη αίγλη και νομιμοποιεί το ρόλο του επίσημου εκπαιδευτικού συστήματος. Ο τύπος αυτός του πολιτιστικού κεφαλαίου συνδέεται με το ζήτημα της εκπαιδευτικής ανισότητας. Ωστόσο, ο εγγενής τύπος πολιτιστικού κεφαλαίου είναι αυτός που προκαλεί συνέπειες και μπορεί να παραγάγει ή να μην παραγάγει θεσμοποιημένες μορφές πολιτιστικού κεφαλαίου. 14
Ο ρόλος του πολιτιστικού κεφαλαίου στην εκπαιδευτική διαδικασία Το σχολείο, μολονότι δεν μεταδίδει πολλές από τις όψεις του πολιτιστικού κεφαλαίου (π.χ. το ύφος της γλώσσας, τρόπους σκέψης, θέατρο, τέχνη κ.λπ.), εμμέσως τις απαιτεί από όλους τους μαθητές και, κυρίως τις αξιολογεί. Η νομιμοποίηση, αποκλειστικά και μόνο, της κουλτούρας των κυρίαρχων κοινωνικών ομάδων από το σχολείο, λειτουργεί ως «επιβολή» πάνω στους μαθητές που προέρχονται από τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει για την απόδοση τους στο σχολείο. Το σχολείο, αντί να ενισχύει την κοινωνική κινητικότητα, είτε μέσα από αλλαγές του δικού του προσανατολισμού, είτε μέσα από αντισταθμιστικού χαρακτήρα παρεμβάσεις, αναπαράγει τις κοινωνικές δομές και σχέσεις. Ταυτόχρονα, με την επιλεκτική του λειτουργία, νομιμοποιεί τις εκπαιδευτικές ανισότητες, οι οποίες συμβάλλουν στην ενίσχυση των κοινωνικών ανισοτήτων. 15
Συμβολική βία Η έκφραση συμβολική βία, ορίζεται ως "αυθαίρετη" επιβολή "σημασιών", δηλαδή αντιλήψεων, ερμηνειών, αρχών και αξιολογήσεων Οι μαθητές που προέρχονται από τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα: Πρέπει να κάνουν πολλές και επίπονες προσπάθειες, προκειμένου να αποκτήσουν κάτι που οι μαθητές των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων έχουν αποκτήσει ωσμωτικά στο πλαίσιο της οικογένειας. Συνήθως, δε βάζουν υψηλούς στόχους, ούτε έχουν φιλοδοξίες να πραγματοποιήσουν μια καλή πορεία στο εκπαιδευτικό σύστημα, αφού, τελικά, δεν πιστεύουν ότι μπορούν να την πραγματοποιήσουν. Αυτοί που θα κάνουν τις πολλές και τις επίπονες προσπάθειες είναι ελάχιστοι. 16
Εκφάνσεις και συγκεκριμένες επιβολές του πολιτιστικού κεφαλαίου στο εσωτερικό του εκπαιδευτικού συστήματος Α. Η γλώσσα: Αποτελεί βασικό στοιχείο του πολιτιστικού κεφαλαίου. Το σχολείο νομιμοποιεί μια συγκεκριμένη μορφή της. Η νομιμοποιημένη γλώσσα του σχολείου αντιπροσωπεύει αυτό που ο Bernstein αποκαλεί επεξεργασμένο κώδικα επικοινωνίας, ο οποίος: Για τα παιδιά που προέρχονται από τα μεσαία και άνω κοινωνικά στρώματα έχει κληρονομηθεί-αποκτηθεί οσμωτικά. Αποτελεί, για τους συγκεκριμένους μαθητές, μια εσωτερικοποιημένη όψη του πολιτιστικού κεφαλαίου. Χωρίς να έχει διδαχθεί, έχει επιβληθεί ως η επίσημη γλώσσα του σχολείου και απαιτείται η χρησιμοποίηση του από όλους ανεξαιρέτως τους μαθητές. Αξιολογείται από το σχολείο, δημιουργώντας σοβαρά ζητήματα εκπαιδευτικής ανισότητας. Για τους μαθητές που προέρχονται από τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, αποτελεί «επιβολή» και άσκηση «συμβολικής βίας». Το ελεγχόμενο από τις κυρίαρχες κοινωνικές ομάδες σχολικό σύστημα θεωρεί ή υπονοεί ότι οι μαθητές που κατέχουν το νομιμοποιημένο habitus έχουν την «ετοιμότητα» και την «ικανότητα» να προχωρήσουν, να αποκτήσουν τις απαιτούμενες σχολικές γνώσεις και να πετύχουν. Αντίθετα, οι μαθητές που δεν κατέχουν το νομιμοποιημένο habitus, αντιμετωπίζονται εκ των προτέρων με δυσπιστία και με τη «βεβαιότητα» ότι μάλλον δεν θα μπορέσουν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του σχολείου. 17
Εκφάνσεις και συγκεκριμένες επιβολές του πολιτιστικού κεφαλαίου στο εσωτερικό του εκπαιδευτικού συστήματος Β. Οι ονομαζόμενες «εξωσχολικές» γνώσεις (μουσική, λογοτεχνία, θέατρο, ζωγραφική κ.λπ.).): Αποτελούν επίσης όψεις του πολιτιστικού κεφαλαίου. Οι γνώσεις αυτές, μολονότι δεν διδάσκονται στο σχολείο, αξιολογούνται και παίζουν σημαντικό ρόλο στην αναπαραγωγή των εκπαιδευτικών και των κοινωνικών ανισοτήτων. Σε πολλές περιπτώσεις, μάλιστα, οι εκπαιδευτικοί εντυπωσιάζονται από τις συγκεκριμένες γνώσεις, όταν κυρίως οι ίδιοι δεν είναι κάτοχοι του αντίστοιχου πολιτιστικού κεφαλαίου, και τις θεωρούν ιεραρχικά ανώτερες από τις γνώσεις του σχολείου. Η πιο έντονη διάκριση ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις είναι αυτή που εμφανίζεται στον τομέα των ονομαζόμενων «εξωσχολικών» γνώσεων, τις οποίες τα παιδιά των ανώτερων κοινωνικών ομάδων αποκτούν στο πλαίσιο της οικογένειας (Bourdieu) 18
Ο ρόλος του σχολείου Το σχολείο, θεωρώντας μάλιστα ότι κάνει και καλά τη δουλειά του, στο πλαίσιο της ιδεολογίας της ίσης μεταχείρισης και του μύθου των «ίσων εκπαιδευτικών ευκαιριών»: Αντιμετωπίζει όλους τους μαθητές με τον ίδιο τρόπο. Απαιτεί από όλους τους μαθητές να χρησιμοποιούν τη γλώσσα του σχολείου, χωρίς όμως να την έχει διδάξει. Επιβάλλει σ' όλους τους μαθητές τα ίδια πολιτιστικά πρότυπα. Έχει τις ίδιες απαιτήσεις, από όλους τους μαθητές, για συγκεκριμένες γνώσεις και δεξιότητες, τις οποίες πολλές φορές δεν διδάσκει. Αξιολογεί την πολιτιστική κληρονομιά, θεωρώντας την φυσικό ταλέντο. Αντί να παρέχει αντισταθμιστική εκπαίδευση στα παιδιά των χαμηλότερων κοινωνικών ομάδων, τα οποία έχουν πολιτιστικές ελλείψεις, νομιμοποιεί μια κοινωνικά προκαθορισμένη διαλογή και αναπαράγει τις ανισότητες. 19
Αναπαραγωγική και επιλεκτική λειτουργία της εκπαίδευσης Ο θεσμός της εκπαίδευσης ενισχύει τις διαδικασίες αναπαραγωγής της κοινωνικής δομής, μέσα από την επιβολή των κυρίαρχων πολιτισμικών προτύπων στο σύνολο του μαθητικού πληθυσμού. Η πολιτισμική αυτή αυθαιρεσία, η οποία είναι μια πράξη «συμβολικής βίας», συμβάλλει στην αναπαραγωγή των κοινωνικών δομών, καθώς και των σχέσεων εξουσίας που αυτές εκφράζουν, αφού η πολιτισμική αναπαραγωγή μετασχηματίζεται και σε κοινωνική αναπαραγωγή. Ο έμμεσος αυτός τρόπος αναπαραγωγής είναι σαφώς πολύ πιο αποτελεσματικός, αφού δεν είναι άμεσα ορατή η σχέση σχολικής επιτυχίας και κατοχής πολιτιστικού κεφαλαίου και έτσι, νομιμοποιείται η επιλεκτική λειτουργία του σχολείου και περιορίζονται οι αντιδράσεις. 20