Α. ΔΡΕΛΙΩΣΗ* *- Μ. ΦΙΛΗΜΟΝΟΣ" Διατήρηση μνημειακών συγκροτημάτων στη Ρόδο: τα οικόπεδα Φώκιαλη - Πράσινου και Κ. Κωσταρίδη Όταν το Μάρτιο του 1984 έγινε στην Αθήνα το έκτακτο συνέδριο του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων με θέμα τον Οργανισμό της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, ομάδα δουλειάς από την ΚΒ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, που αντιμετώπιζε πάντα έντονο το πρόβλημα των σωστικών ανασκαφών, είχε κάνει σχετική εισήγηση που κατέληγε στην πρόταση για τη διοργάνωση ενός συνεδρίου στην πόλη της Ρόδου με θέμα: «Σωστικές ανασκαφές: μέθοδοι, τρόποι διατήρησης και κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις»\ Αν και το σημερινό Συνέδριο, στη διοργάνωση του οποίου συνεργάστηκαν περισσότεροι φορείς, έχει πιο διευρυμένη θεματολογία, ωστόσο ένα μεγάλο μέρος των ανακοινώσεων αναφέρονται στις σωστικές ανασκαφές και στο πρόβλημα της διατήρησης των αρχαίων που αποκαλύπτονται με αυτές μέσα σε σύγχρονα οικιστικά κέντρα. Έτσι μπορούμε να πούμε ότι το 1993, με την ευκαιρία του εορτασμού των γενεθλίων της πόλης μας, εκπληρώνεται και η ευχή της Εφορείας να συζητηθούν ανάμεσα σε τεχνικούς και αρχαιολόγους, τα έντονα προβλήματα που πηγάζουν από την προσπάθεια συνύπαρξης της σύγχρονης πόλης με τα μνημεία της ιστορίας της. Η τύχη, ή μάλλον η ατυχία θα λέγαμε, της πόλης της Ρόδου, όπως και πολλών άλλων πόλεων, είναι η συνεχής κατοίκησή της εδώ και 2400 χρόνια. Η έντονη τουριστική ανάπτυξη του νησιού από τη δεκαετία του '60 και μετά και η οικονομική ευρωστία της οδήγησε στην ταχύτατη οικοδόμηση και επέκτασή της. Ετσι ξεπέρασε κατά πολύ τα όρια της περιτειχισμένης αρχαίας πόλης και επεκτάθηκε στην περιοχή των αρχαίων εκτεταμένων νεκροταφείων, που βρίσκονταν extra muros. Η προσπάθεια του πρώτου Εφόρου Αρχαιοτήτων Ιωάννη Κοντή, όταν ανέλαβε την Εφορεία, να εξαιρέσει από την οικοδόμηση τις εκτάσεις του Δημοσίου μέσα στην πόλη έπεσε στο κενό. Όπως γράφει χαρακτηριστικά ο ίδιος «ετέθη τότε επανειλημμένως και φορτικότατα απ' όψιν των αρμοδίων, οι οποίοι δυστυχώς δεν φαίνεται ότι κατανόησαν την σημασίαν των ανασκαφών της Ρόδου και προ παντός την παρεχομένην εξαιρετικήν ευκαιρίαν προς άνετον και άνευ προβλημάτων * Δρελιώση Α., Αρχαιολόγος ΚΒ', ΕΠΚΑ. * * Φιλήμονος Μ., Αρχαιολόγος ΚΒ, ΕΠΚΑ. 1. Πρακτικά Συνεδρίου «Έργο καί λειτουργία μίας Υπηρεσίας για την προστασία των μνημείων σήμερα», Αθήνα 9-13 Μαρτίου 1984, Αθήνα 1987, σ. 461-466. 433
ΔΡΕΛΙΩΣΗ A. ΦΙΛΗΜΟΝΟΣ Μ. απαλλοτριώσεων εξερεύνησιν μιας των μεγαλύτερων και σπουδαιοτέρων πόλεων της α ρ χ α ιό τ η τ ο ς Το νομοθετικό μέτρο που πάρθηκε αμέσως μετά την απελευθέρωση της Δωδεκανήσου να απαγορεύεται η εκποίηση κάθε χώρου δημόσιας ιδιοκτησίας, όπου αποκαλύπτονται αρχαία, δεν στάθηκε δυνατό να εφαρμοστεί, λόγω των πενιχρών μέσων που είχε τότε η Εφορεία στη διάθεσή της. Οι μόνες εκτάσεις οι οποίες εξαιρέθηκαν νομοθετικά από την οικοδόμηση ήταν αυτές των βομβαρδισμένων κτιρίων, οι «πλατείες» που υπάρχουν σήμερα στην περιοχή της μεσαιωνικής πόλης23. Επίσης διατήρησε σε ισχύ την απαγόρευση οικοδόμησης στη ζώνη της αρχαίας ακρόπολης και στην περιοχή του Κορακόνερου4. Το 1969 έγινε η κήρυξη του αρχαιολογικού πάρκου του Ροδινιού ως τοπίου χρήζοντος ειδικής προστασίας5, ενώ σημαντική ήταν η κήρυξη ολόκληρης της περιοχής του Δήμου Ρόδου ως αρχαιολογικού χώρου6. Ο Ιωάννης Κοντής και ο διάδοχός του στην Εφορεία Γρηγόρης Κωνσταντινόπουλος, συνειδητοποιώντας το μεγάλο ενδιαφέρον της ελληνιστικής ιπποδάμειας πόλης και την επιστημονική σημασία που θα είχε η αποκατάσταση του ρυμοτομικού της σχεδίου και του πολεοδομικού της ιστού, ξεκίνησαν ήδη από το 1950 τον σχολαστικό έλεγχο όλων των οικοπέδων που επρόκειτο να οικοδομηθούν. Οι μικρές αυτές και ελάχιστα «εντυπωσιακές» ανασκαφές -που γίνονταν πάντα με την πίεση του ιδιοκτήτη ή του δημοτικού φορέα του έργου- έδωσαν τη δυνατότητα στον I. Κοντή μέσα σε λίγα χρόνια, μόλις το 1954, να εκπονήσει τον πρώτο χάρτη του ρυμοτομικού σχεδίου της αρχαίας πόλης, ταυτίζοντας τους άξονες 34 αρχαίων δρόμων7. Το σχέδιο αυτό, συμπληρωμένο από το Γρ. Κωνσταντινόπουλο με τη βοήθεια της αρχιτέκτονος Christa Grossman, κυκλοφορεί το 1978 με σημειωμένους 78 αρχαίους δρόμους, με βεβαιωμένο πλάτος και σε ορισμένες περιπτώσεις και μήκος8. Η σχεδιαστική αποτύπωση και η τοπογραφική εξάρτηση κάθε ανασκαφικού στοιχείου, έστω και με εμπειρικά μέσα, έγινε πρακτική της Εφορείας από τα πρώτα στάδια της έρευνας. Έτσι μόνον έγινε δυνατή στην πράξη η επιβεβαίωση της πορείας των οδικών αρτηριών, η παρακολούθηση του ελληνιστικού τείχους, αλλά και μεγάλων μνημειακών συγκροτημάτων, λείψανα των οποίων ανασκάπτονταν αποσπασματικά σε μικρά ή μεγαλύτερα οικόπεδα. Από την άλλη η διατήρηση των σημαντικότερων αρχαίων σε ελεύθερους χώρους μετά από απαλλοτρίωση του ακινήτου ή τις περισσότερες φορές σε υπόγειους χώρους εφαρμόστηκε όπου στάθηκε δυνατό. Όλα τα κομμάτια της πόλης που βγαίνουν καθημερινά στο φως με τις ανασκαφές, ανασυνθέτουν σιγά-σιγά την εικόνα της μεγάλης ελληνιστικής πόλης αλλά δυστυχώς σπάνια έχουν καλή τύχη. 2. I. Κοντή, ΠΑΕ 1957, σ. 131. 3. Προκήρυξη αρ. 71 περί αρχαιοτήτων της Στρατιωτικής Διοίκησης Δωδεκανήσου αρθρ. 16, 22-8-1947. 4. Ο.π., άρθρο 14. 5. Υπ. Απόφ. 23839/8-4-69 (ΦΕΚ 323, τ.β', 13-5-69). 6. Υπ. Αποφ. 10358/21-7-1965 (ΦΕΚ 453, τ.β', 27/7/1965). 7. I. Κοντή, Συμβολή εις την ρυμοτομίαν της Αρχαίας Ρόδου, Ρόδος 1954. 8. Γρ. Κωνσταντινόπουλος, Το ρυμοτομικό σύστημα της αρχαίας Ρόδου, ΑΑΑ 3, 1970, 52-55. 434
ΝΕΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΕ ΠΑΛΙΕΣ Ανάμεσα σ' αυτά τα «καλότυχα», θα μπορούσαμε να πούμε, κομμάτια είναι κι αυτά στα οποία θα αναφερθούμε συνοπτικά στη συνέχεια. Πρόκειται για δύο περιπτώσεις όπου η σωστή αποτύπωση και η πρόνοια για τη διατήρησή τους σε υπόγειους χώρους βοήθησε πολύ στην αποκατάσταση του αρχικού σχεδίου των αρχαίων κτιρίων. Στο νότιο τμήμα της αρχαίας πόλης ταυτίστηκε ένα κτίριο μεγάλων διαστάσεων ως το δεύτερο Γυμνάσιο της Ελληνιστικής Ρόδου, που προοριζόταν για την άθληση των εφήβων και των παίδων (το άλλο από παλιά γνωστό γυμνάσιο βρίσκεται στην περιοχή της Ακρόπολης). Πρόκειται για τετράγωνο κτίριο, πλευράς 200 μ. περίπου, του οποίου το μεγαλύτερο μέρος καταλαμβάνει μια μεγάλη περίστυλη αυλή, που περιβάλλεται από διπλή κιονοστοιχία9 (σχέδ. 1). Τα λίγα αλλά καθοριστικά για την ερμηνεία του τμήματα του κτιρίου αποκαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια σωστικών ανασκαφών, με μεγάλη μεταξύ τους χρονική απόσταση. Η διατήρηση αυτών των τμημάτων, τα οποία βέβαια δεν είχαν ακόμα συσχετιστεί μεταξύ τους, σε μικρά υπόγεια κάτω από τις νεόδμητες οικίες, βοήθησαν πολύ στην αποκατάσταση του αρχικού σχεδίου του κτιρίου. Μόνον έτσι έγινε δυνατή η επαλήθευση των παλιών αποτυπώσεων, σε μερικές περιπτώσεις τα αρχαία σχεδιάστηκαν από την αρχή, ενώ τα τμήματα που μέχρι τότε θεωρούνταν ανεξάρτητα μεταξύ τους τοπογραφήθηκαν και τοποθετήθηκαν σε ενιαίο σχέδιο. Δύο ακόμα στοιχεία, που βοήθησαν στην ερμηνεία του κτιρίου θα πρέπει να αναφερθούν εδώ. Η παρακολούθηση των εκσκαφών σε όλα τα οικόπεδα της πόλης και η καταγραφή σε ημερολόγιο των στρωματογραφικών παρατηρήσεων, ακόμα και γι' αυτά που δεν παρουσιάζουν αρχαία λείψανα, διευκόλυνε την ταύτιση του ελεύθερου από κτίσματα χώρου της αυλής του Γυμνασίου, που προοριζόταν για την άθληση. Τέλος, τα επιγραφικά κείμενα που κατά καιρούς είχαν βρεθεί σε εκσκαφές ή έρευνες σε οικόπεδα και περιλαμβάνονταν στην έκταση του αρχαίου κτιρίου επιβεβαίωσαν την ερμηνεία του. Η έρευνα του 1989 στο εκτεταμένο οικόπεδο της πρώην ποτοποιίας Φώκιαλη, στη γωνία των οδών Αγ. Αναστασίας και Π.Π. Γερμανού, αποκάλυψε ένα μεγάλο μέρος της αυλής του Γυμνασίου και για πρώτη φορά μεγάλο τμήμα της ανατολικής πλευράς του, επιβεβαιώνοντας την αρχικά διατυπωμένη υπόθεση ότι η πλευρά αυτή είχε στωϊκή διαμόρφωση με διπλή κιονοστοιχία10. Για τη διατήρηση του τμήματος αυτού προβλέφθηκε από τον αρχιτέκτονα της οικοδομής κ. Ν. Ζωΐδη ένας άνετος υπόγειος χώρος, ο οποίος διαμορφώθηκε από την Εφορεία μας, με την επίβλεψη της αρχιτέκτονος κ. Φαίδρας Κούκουρα (πίν. 1). Εδώ βέβαια θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι χωρίς την καλή συνεργασία των ιδιοκτητών των ακινήτων, τόσο κατά τη διάρκεια των διαδικασιών για την έκδοση της άδειας από την Υπηρεσία μας, όσο και μετά, όταν πια το αρχαίο βρίσκεται στο υπόγειο του 9. Μ. Filimonos - V. Kontorini, Ενα νέο Γυμνάσιο στη Ρόδο και η μαρτυρία του Διοδώρου XX, 100, 3-4, Ant. Cl. LVIII, 1989, 128-176. 10. Βλ. ΑΔ 1989, Χρονικά (υπό εκτύπωση). 435
δρελιω ςη a. - ΦΙΛΗΜΟΝΟΣ Μ. Ί: 436
ΝΕΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΕ ΠΑΛΙΕΣ σπιτιού τους, αχρηστεύοντας την εμπορική του αξία διατήρηση αρχαίων σε υπόγεια είναι σχεδόν αδύνατη. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που η Υπηρεσία, μην έχοντας τη δυνατότητα στενής παρακολούθησης των διατηρημένων αρχαίων, τα Βρίσκει μπαζωμένα ή και κατεστραμμένα, όταν αποφασίσει να τα επισκεφθεί. Οι μηνύσεις που υποβάλλονται στη συνέχεια δεν ωφελούν διόλου τα μνημεία, των οποίων η αποκατάσταση είναι τις περισσότερες φορές αδύνατη. Μια τέτοια περίπτωση είναι και αυτή του οικοπέδου Αστέγων Βιοτεχνών στην οδό Καναδά, όπου, παρά τις προσπάθειες της Εφορείας, καταχώθηκε στο μεγαλύτερο μέρος του το ελληνιστικό τείχος και ο μνημειώδης συλλεκτήριος αγωγός11. Διατηρήθηκε όμως σε επισκέψιμο υπόγειο η γέφυρα του αγωγού, σημαντικό τεχνικό έργο. Η τύχη επεφύλαξε στην Εφορεία να ανασκάψει μετά από 20 χρόνια, με ευνοϊκότερες αυτή τη φορά συνθήκες, το εκτεταμένο οικόπεδο ιδιοκτησίας Κ. Κωσταρίδη στη δυτική πλευρά της οδού Καναδά12. 11. Για την ανασκαφή 6λ. ΑΔ 23 (1968), Χρονικά, σ 443-446 / Γρ. Κωνσταντινόπουλος, Ροδιακά II, Πύργοι της ελληνιστικής ροδιακής οχυρώσεως, ΑΕ 1967, σ. 114, εκ. 1 και 4. 12. ΑΔ 43 (1988), Χρονικά, σ. 593-594 / ΑΔ 44 (1989), Χρονικά (υπό εκτ.) / ΑΔ 45 (1990), Χρονικά (υπό εκτ.). 437
ΔΡΕΛΙΩΣΗ A. ΦΙΛΗΜΟΝΟΣ Μ. Αρχικά ερευνήθηκε ο οικοδομήσιμος χώρος του οικοπέδου, όπου αποκαλύφθηκε η συνέχεια του μνημειώδους αγωγού. Αντίθετα δεν εντοπίστηκαν ίχνη της ελληνιστικής οχύρωσης, της οποίας η συνέχεια αναμενόταν με βεβαιότητα σύμφωνα με το τοπογραφικό σχέδιο και τα ανασκαφικά στοιχεία του γειτονικού οικοπέδου Βιοτεχνών. Οδηγηθήκαμε έτσι σε δοκιμαστικές τομές που απέβησαν άκαρπες ως προς τον εντοπισμό της οχύρωσης, χρήσιμες όμως για τη συγκέντρωση πολύτιμων πληροφοριών για την προσυνοικιστική Ρόδο. Το ιταλικό εργοστάσιο εμφιαλώσεως μπύρας, που είχε ανεγερθεί στη θέση αυτή, φαίνεται ότι είχε εξαφανίσει τα κτιριακά λείψανα της οχύρωσης, ενώ λιθολόγημά της πρέπει να είχε γίνει και κατά την ίπποτοκρατία. Δόθηκε άδεια οικοδομήσεως του ξενοδοχείου, με τον όρο να διατηρηθούν σε δύο υπόγειους επισκέψιμους χώρους τα σωζόμενα τμήματα του ελληνιστικού αγωγού (πίν. 2), ενώ το κεντρικό τμήμα του αγωγού, που ήταν τελείως κατεστραμμένο, δεν κρίθηκε σκόπιμο να ενταχθεί στα υπό διαμόρφωση υπόγεια. Στην προσπάθειά μας να επιβεβαιώσουμε την πορεία του τείχους και με τη συναίνεση του οικοπεδούχου επεκτείναμε την έρευνα στον ανατολικό ακάλυπτο χώρο του οικοπέδου προς την οδό Καναδά, όπου αποκαλύφθηκε πράγματι η συνέχεια της ελληνιστικής οχύρωσης, λείψανα κεραμεικού εργαστηρίου (6λ. παρακάτω σ. 632, εικ. 5, Ν. Ζαρίφης, Συμβολή της Πληροφ. στην τεκμηρίωση, τη μελέτη και τον προγραμματισμό επεμβάσεων σε ιστορ. κέντρα: Το παράδειγμα της Ρόδου) και ο συλλεκτήριος αγωγός σε μεγάλο ύψος. Έπειτα από γόνιμες συζητήσεις με τον ιδιοκτήτη και τον επιβλέποντα μηχανικό κ. Νίκο Θεοδωρίδη, των οποίων τη συμβολή οφείλουμε να τονίσουμε, βρέθηκε μια αρκετά ευνοϊκή για τα αρχαία λύση: στέγαση του εκτεταμένου ακάλυπτου χώρου με ισχυρή πλάκα από οπλισμένο σκυρόδεμα (οπλισμός γέφυρας), η οποία στηρίχθηκε σε περιμετρικά υποστηλώματα. Με τον τρόπο αυτό αποφύγαμε την πυκνή και ανάμεσα στους αρχαίους τοίχους πεδίλωση με αποτέλεσμα την ενιαία διατήρηση των αρχαίων. Στην πλάκα, που λειτουργεί ως πλατύ πεζοδρόμιο, τοποθετήθηκαν υαλότουβλα σε δύο σειρές που αφήνουν δεσμίδες του φυσικού φωτός να εισχωρούν στο υπόγειο. Η σύνδεση του παραπάνω υπογείου με τον υπαίθριο χώρο, όπου βρίσκεται ο μνημειώδης αγωγός έγινε με στεγασμένο διάδρομο στη θέση ακριβώς της ανασκαφικής τομής, που ανοίχτηκε για την έρευνα της αρχαίας περιφερειακής οδού που διερχόταν εσωτερικά του τείχους. Στα τσιμεντένια τοιχώματα του διαδρόμου αφέθηκαν δύο ορθογώνια ανοίγματα ώστε να είναι ορατό μέρος των οδοστρωμάτων της αρχαίας οδού και των επιχώσεων του κεραμικού εργαστηρίου. Η διαμόρφωση των δύο υπόγειων χώρων έγινε με την επίβλεψη της αρχιτέκτονος κ. Φ. Κούκουρα, ενώ η τελική διαμόρφωση του υπαίθριου χώρου δεν έχει ολοκληρωθεί, περιμένοντας την ανασκαφική έρευνα του γειτονικού οικοπέδου. Καταλήγοντας θα πρέπει να πούμε ότι η διατήρηση των αρχαίων σε κατάχωση μπορεί να θεωρείται ότι διατηρεί αναλλοίωτη την αρχική τους μορφή, ωστόσο καταδικάζει τα αρχαία σε αφάνεια για πολλά χρόνια, στερώντας από την έρευνα τη δυνατότητα επανεξέτασής τους. Πιστεύουμε ότι στις περισσότερες περιπτώσεις, όταν είναι αναγκαία η οικοδόμηση, υπάρχουν λύσεις σωστής θεμελίωσης, ακόμα 438
ΝΕΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΕ ΠΑΛΙΕΣ Πίν. 2. Ρόδος. Οικ. Κ. Κωσταρίδη. Διατήρηση του μνημειώδους ελληνιστικού αγωγού σε υπόγειο. και σε περιοχές με υψηλή σεισμικότητα όπως είναι η Ρόδος, με παράλληλη διατήρηση των αρχαίων σε υπόγεια, όπου θα λειτουργούν ως σημεία επαφής με την ιστορία της πόλης. Ειδικά μάλιστα σε περιπτώσεις ξενοδοχείων, εμπορικών κέντρων, δημοσίων καταστημάτων κ.λπ. η ανάδειξη του αρχαίου θα πρέπει να είναι και από τους ιδιοκτήτες επιθυμητή, γιατί ξέχωρα από τον καθαρά παιδευτικό του ρόλο θα έχει θετικές επιπτώσεις και στη λειτουργία του κτιρίου. Η Εφορεία της Ρόδου έχει ξεκινήσει την υλοποίηση ενός μακροπρόθεσμου και φιλόδοξου, θα μπορούσαμε να πούμε, προγράμματος να αναδείξει και να εντάξει στη ζωή της πόλης ένα μεγάλο αριθμό μνημείων, κρυμμένων σήμερα σε υπόγεια, που ξεπερνούν τα 100. Στο ξεκίνημα αυτού του σχεδίου εντάσσεται και η διαμόρφωση τμήματος του αρχαίου γυμνασίου κάτω από το σύγχρονο εμπορικό κέντρο και του ελληνιστικού τείχους κάτω από το ξενοδοχείο Αθήναιον, περιπτώσεις που πιστεύουμε ότι δεν θα παραμείνουν χωρίς συνέχεια. 439