Ελένη-Εύα ΤΟΥΜΠΑΚΑΡΗ 1

3 o Πανελλήνιο Συνέδριο Αντισεισμικής Μηχανικής & Τεχνικής Σεισμολογίας 5 7 Νοεμβρίου, 2008 Άρθρο 2026 ομική Παθολογία των Κιονοκράνων & του Θριγκού του Οπισθονάου του Παρθενώνα και ο Ρόλος των Συνδετηρίων Στοιχείων Structural Pathology of the Capitals & the Entablature of the Parthenon Opisthodomos and the Effect of the Connectors Ελένη-Εύα ΤΟΥΜΠΑΚΑΡΗ 1 ΠΕΡΙΛΗΨΗ : Η εργασία εστιάζεται στην μεθοδολογία που εφαρμόστηκε για την ερμηνεία των δομικών βλαβών του θριγκού του Οπισθονάου του Παρθενώνα. ίνονται κατ αρχήν συνοπτικά στοιχεία για τις βασικότερες φάσεις της ιστορίας του Οπισθονάου καθώς και για τις προηγούμενες (1898-1902) και νεώτερες (1992-1993) επεμβάσεις. Περιγράφεται ο στόχος της πρόσφατης αναστήλωσης (2001-2004), στα πλαίσια της οποίας εκπονήθηκε μελέτη για τη δομική αποκατάσταση των μελών του φορέα και την ερμηνεία των αιτιών των βλαβών. Οι βλάβες, τόσο στις περιοχές αγκύρωσης των συνδετηρίων στοιχείων όσο και εκτός αυτών, συνοψίζονται με μορφή πινάκων και σχολιάζεται η κατάσταση διατήρησης των αρχαίων συνδετηρίων στοιχείων που αποξηλώθηκαν κατά το 2001. Τα στοιχεία αυτά χρησιμοποιούνται για την απομόνωση όσων θραύσεων οφείλονται σε θερμική καταπόνηση και για την τεκμηρίωση μιας ερμηνευτικής προσέγγισης, η οποία δίδει ιδιαίτερο βάρος στις επιβαλλόμενες οριζόντιες παραμορφώσεις. Επιχειρηματολογείται ότι οι παρατηρηθείσες αστοχίες στον θριγκό του Οπισθονάου θα μπορούσαν να αποδοθούν στη δράση των συνδετηρίων στοιχείων λόγω επιβολής οριζοντίων μετακινήσεων ενώ η οξείδωσή τους δεν αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την εμφάνιση των παρατηρηθεισών αστοχιών. ABSTRACT : The paper focuses on the methodology applied for the interpretation of the structural damages in the entablature of the Parthenon Opisthodomos. A brief overview of the main events of the Opisthodomos history and of the previous (1898-1902) and recent (1992-1993) interventions is presented. The aim of the last restoration (2001-2004) is described. Within its framework a study for the repair of the marble blocks and the interpretation of their structural damages was carried out. The observed failures, both inside and outside the connectors anchorage areas, are presented and the state of preservation of the ancient connectors, uncovered in 2001, is commented. Those data are used for the detection of failures due to thermal effects and for the justification of an interpretative approach, which focuses on the importance of the applied horizontal deformations. It is argued that the observed failures in the Opisthodomos entablature could be explained by the mechanical action of the connectors due to the application of horizontal displacements, whereas rust is not a necessary condition for those failures to occur. 1 ρ Πολιτικός Μηχανικός, ιεύθυνση Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων, Υπουργείο Πολιτισμού, email: meletes2.daam@culture.gr

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η πρόσφατη αναστήλωση του Οπισθονάου του Παρθενώνα ξεκίνησε με την αποξήλωση του θριγκού μέχρι τη στάθμη των επιστυλίων (1992-1993) και συνεχίστηκε με τη δομική αποκατάσταση των αποξηλωμένων μελών και των κιόνων. Η επέμβαση ολοκληρώθηκε κατά τα έτη 2001-2004 με την αποξήλωση των επιστυλίων, κιονοκράνων και δύο σπονδύλων, τη δομική τους αποκατάσταση και την επανατοποθέτηση του συνόλου των αποξηλωμένων μελών. ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΟΜΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΟΠΙΣΘΟΝΑΟΥ Παράγοντες που επηρέασαν την κατάσταση διατήρησης του Οπισθονάου Μια εκτεταμένη παρουσίαση της ιστορίας και των βασικών οικοδομικών περιπετειών του ναού, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται και σεισμοί, αναφέρεται από τους Κορρέ & Μπούρα (1983). Για τις ανάγκες της παρούσας εργασίας, υπενθυμίζεται ότι οι βασικές αιτίες που οδήγησαν στην καταστροφή του Οπισθονάου, είναι ο εμπρησμός του έτους 267 μ.χ. και η έκρηξη του 1687. Ο Οπισθόναος έχασε τη στέγη και, κυρίως, τις μαρμάρινες φατνωματικές πλάκες- διαφράγματα με το υτικό Τοίχο και την εξωτερική υτική Κιονοστοιχία, και φυσικά υπέστη εκτεταμένη θερμική θραύση στις πλευρές τις εκτεθειμένες στη φωτιά καθώς και διάφορες παραμορφώσεις. Άλλες βλάβες οφείλονται σε βίαιη απόσπαση ή/και πριονισμό μελών για την αρπαγή των γλυπτών καθώς και, κατά τη βιβλιογραφία, σε οξείδωση των αρχαίων συνδετηρίων στοιχείων. Ο σημερινός Οπισθόναος αποτελεί ένα δόμημα ιστάμενο από την Αρχαιότητα, το οποίο φέρει τα ίχνη μιας ιδιαίτερα σύνθετης μηχανικής ιστορίας. Η αναστήλωση Ν. Μπαλάνου (1898-1902) «Κατά τα τέλη του Απριλίου του 1894 σεισμός εξαιρετικής εντάσεως προκάλεσε την πτώσιν μερικών τεμαχίων μαρμάρων εκ των επιστυλίων του οπισθοδόμου του Παρθενώνος. Επιτροπή συσταθείσα αμέσως υπό του Υπουργού των Εκκλησιαστικών και της ημοσίας Εκπαιδεύσεως απεφάσισεν, αφ ενός μεν την άμεσον συγκόλλησιν, δια κόλλας Meyer, όλων των αποσπασθέντων τεμαχίων, ως και εκείνων τα οποία εκινδύνευον να καταρεύσωσιν, αφ ετέρου δε την λεπτομερή εξέτασιν του μνημείου (..)» (Μπαλάνος 1940). Σε συνέχεια των ανωτέρω έλαβε χώρα κατά τα έτη 1898-1902 ένα εκτεταμένο πρόγραμμα αναστήλωσης, (Κουφόπουλος 1994) που περιελάμβανε, μεταξύ άλλων, την αποξήλωση και αντικατάσταση Α Β Σχήμα 1. Εσωτερική όψη του θριγκού του Οπισθονάου (περιοχή θερμικής καταπόνησης) (Μπαλάνος 1940). Σημειώνονται σε πλαίσιο οι μείζονες περιοχές επέμβασης και με γκρι χρώμα η ζώνη αντικατάστασης των αντιθημάτων της.ζωφόρου. Με βέλος σημειώνονται οι δύο γρύλλοι που χρησιμοποιήθηκαν για την ανύψωση των θράνων, προκειμένου να λάβουν χώρα οι επεμβάσεις στις κατώτερες στρώσεις χωρίς αποξήλωση της υπερδομής!

με νέα μέλη αντιθημάτων της.ζωφόρου και των υποκειμένων επιστυλίων ΟΕ4.3, ΟΕ5.2 και ΟΕ5.3 καθώς και εκτεταμένες επεμβάσεις (μεταξύ των οποίων αντικαταστάσεις αρχαίων επιστυλίων με νέα) στη Β γωνία του φορέα και επισκευές στα κιονόκρανα (Σχήμα 1). Οι παραμορφώσεις του φορέα πριν από την έναρξη της τελευταίας αναστήλωσης Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, δεν υπήρχε οριζόντια καμπυλότητα στο κτήριο (Κορρές & Μπούρας 1983). Κατά συνέπεια, οι μετρηθείσες μετακινήσεις εκφράζουν οριζόντιες παραμορφώσεις. Τα επιστύλια του Οπισθονάου εδράζονται στις παραστάδες του.τοίχου του σηκού και στα έξι κιονόκρανα των κιόνων της Πρόστασης. Τα διαθέσιμα δεδομένα που αφορούν τις παραμένουσες παραμορφώσεις στη στάθμη αυτή συνοπτικά έχουν ως εξής: «Το κτίριο παρουσιάζει διαστολή κατά τις δυο κύριες διευθύνσεις του. ( ) Στη διεύθυνση Α- τα άκρα της εσωτερικής παρειάς του υτικού τοίχου παρουσιάζουν προχώρηση προς της τάξεως των 4 εκ. στο Ν και των 7 εκ. στο Β και οι κίονες στη στάθμη του υποτραχηλίου, τα επιστύλια και ο θριγκός του Οπισθονάου προχώρηση στα άκρα της προστάσεως της τάξεως των 4 εκ. στο Ν και των 6 εκ. στο Β.». ιαπιστώνεται επίσης στροφή του βόρειου κίονα ΟΚ1 (Ζάμπας 1994) (Πίνακας 1). Οι μετακινήσεις των κιονοκράνων (και οι αντίστοιχες στροφές) μετρήθηκαν επίσης και αποδίδονται σχεδιαστικά (Κουφόπουλος 1994), μπορούν δε να θεωρηθούν ποιοτικά ανάλογες με εκείνες των υποκειμένων σπονδύλων. Αναφορικά με τις κατακόρυφες παραμορφώσεις (οι οποίες είναι διακριτές από τις ηθελημένες κατασκευαστικές «καθ ύψος» καμπυλότητες για την επίτευξη συγκεκριμένων αισθητικών και οπτικών αποτελεσμάτων) ιδιαίτερη σημασία έχει η μετρηθείσα «ασυνέχεια της καμπύλης μεταξύ 3 ου και 4 ου κίονος [η οποία] υποδηλώνει καθίζηση της τάξεως του 1 χιλ. στη θέση αυτή. Η καθίζηση πρέπει να οφείλεται στη διάβρωση του αποκαλυφθέντος πώρινου υποβάθρου ( )» (Ζάμπας 1994). Η φθορά της θεμελίωσης, ιδιαίτερα στη θέση αυτή και η συνακόλουθη δυνατότητα ταλάντωσης του κίονα ΟΚ3 σε σχέση με τους υπολοίπους, αποδείχθηκε με τη διεξαγωγή δοκιμαστικών φορτίσεων κατά τα έτη 2002-2003 στους τέσσερεις ελεύθερους κίονες ΟΚ1-4 (οι υπόλοιποι δύο είναι ενσωματωμένοι στο μεσοβυζαντινό κλιμακοστάσιο) (Τουμπακάρη 2002). Πειραματικά δεδομένα για τις αστοχίες στην περιοχή των συνδετηρίων στοιχείων Για τις ανάγκες της διαστασιολόγησης των νέων συνδετηρίων στοιχείων από τιτάνιο έλαβαν χώρα πλήθος δοκιμών και αναπτύχθηκαν νομογραφήματα σχεδιασμού (Ζάμπας 1994). Στα πλαίσια αυτά, στις δοκιμές εφελκυσμού δοκιμίων μαρμάρου-συνδέσμων διπλού Τ επέρχετο πάντοτε αστοχία του συνδετηρίου και όχι του μαρμάρου. Αντίθετα, σε δοκιμές συνδέσεων με γόμφο, η αστοχία γινόταν πάντοτε στο μάρμαρο. Σε πρόσφατες μελέτες σύνθετων δοκιμίων σε καθαρή διάτμηση διαπιστώθηκε ότι επέρχεται αστοχία (ρηγμάτωση) του μαρμάρου και όχι του συνδέσμου (Kourkoulis & Ganniari in press). Πίνακας 1. Μετατοπίσεις των κιόνων του Οπισθονάου σε [mm] (Ζάμπας 1994) κίονας: ΟΚ1 ΟΚ2 ΟΚ3 ΟΚ4 ΟΚ5 ΟΚ6 σχετική μετατόπιση προς * 38-2 -18-8 0 36 απόλυτη προχώρηση 59 5-14 -6 0 40 * εκφράζει τη μετατόπιση του ανωτάτου σημείου του κορμού σε σχέση με το κατώτατο

ΟΜΙΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΟΠΙΣΘΟΝΑΟΥ (2001-2004) - ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΣΤΟΧΙΕΣ ΤΩΝ ΟΜΙΚΩΝ ΜΕΛΩΝ Αντικείμενο της μελέτης ομικής Αποκατάστασης Η μελέτη για τη δομική αποκατάσταση του Οπισθονάου (2001-2004) οργανώθηκε γύρω από δύο άξονες: (α) περιγραφή, τεκμηρίωση, κατηγοριοποίηση και ερμηνεία των παρατηρηθεισών βλαβών και (β) ανάλυση και διαστασιολόγηση των επεμβάσεων επί των επιμέρους μελών και μελέτη των νέων συνδετηρίων στοιχείων που χρησιμοποιήθηκαν για την αναστήλωση του θριγκού. Για τις ανάγκες των μελετών αυτών υλοποιήθηκαν πειραματικές δράσεις επί τόπου του έργου (Τουμπακάρη 2002) καθώς και στο ΕΩΣ/ΕΜΠ (Vintzileou et al. 2006), μέρος δε των μελετών και του έργου έχουν ήδη αποδοθεί. Στο Σχήμα 2 δίνεται η αξονομετρική σχεδίαση του Οπισθονάου με τους κωδικούς των μελών (Κουφόπουλος 1994) και πρόσθετα επεξηγηματικά σχόλια. στρώση οροφής στρώση θράνων Μετακιόνιο διάστημα 1 στρώση διαζωμάτων (.Ζωφόρος προς ) Μετακιόνια διαστήματα 2-6 στρώση επιστυλίων Μετακιόνιο διάστημα 7 Σχήμα 2. Αξονομετρική απεικόνιση και κωδικοί μελών Οπισθονάου (Κουφόπουλος 1994)

(α) (β) Σχήμα 3. (α) ιαμήκης σύνδεσμος 6.2.4: περιοχή αγκύρωσης πριν την αφαίρεση της επικάλυψης και (β) Εγκάρσιος σύνδεσμος 3.3.1 πριν την αφαίρεση της επικάλυψης (φωτ. Γ.Μαράκης,ΥΣΜΑ 2001) Τα συνδετήρια στοιχεία των επιστυλίων: παρατηρήσεις και εργαστηριακός έλεγχος Κατά την αποξήλωση των επιστυλίων έγινε αποκάλυψη και απομάκρυνση των συνδετηρίων στοιχείων, τα οποία προέρχονται από διάφορες φάσεις. Απαραίτητη για τη μελέτη δομικής αποκατάστασης ήταν η αποτίμηση της κατάστασης διατήρησης τόσο των αρχαίων συνδετηρίων όσο και των αντίστοιχων περιοχών αγκύρωσης. Μακροσκοπικά διαπιστώθηκε η καλή κατάσταση διατήρησης (δηλ. η μη αστοχία του μαρμάρου) των περιοχών αγκύρωσης σε πολλά μέρη της στρώσης των επιστυλίων (Πίνακας 3, Σχήμα 3). Τα περισσότερα αρχαία συνδετήρια στοιχεία καλύπτονταν μεν από ένα λεπτό στρώμα οξείδωσης, το κυρίως όμως σώμα του υλικού βρισκόταν σε καλή κατάσταση. Σε κακή κατάσταση βρέθηκαν κυρίως ορισμένα συνδετήρια στοιχεία του 7 ου μετακιονίου διαστήματος. Προκειμένου να γίνει μέτρηση του πραγματικού βάθους οξείδωσης παραδόθηκε προς μελέτη το διαθέσιμο τμήμα από το μοναδικό, ίσως, σωζόμενο αρχαίο σύνδεσμο του καταπέσαντος τμήματος της Β.Κιονοστοιχίας μαζί με το περίβλημά του προκειμένου να εξασφαλισθεί η συγκράτηση των προϊόντων διάβρωσης, τα οποία με τον καθαρισμό κατακρημνίζονται. Ο σύνδεσμος αυτός μακροσκοπικά ήταν αντίστοιχος των συνδέσμων του Οπισθονάου, η δε περιοχή αγκύρωσής του ήταν σε άριστη κατάσταση. ιαπιστώθηκε, μεταξύ άλλων, (Παπαδημητρίου κ.α. 2007) ότι το πάχος των προϊόντων διάβρωσης κυμαινόταν από 500μm ως 2mm περίπου (πάχος κορμού αρχαίων συνδέσμων: 6-8χιλ.) σε διατομή του κορμού κοντά στο όριο του μαρμάρου, και άρα στο όριο της εκτεθειμένης στο περιβάλλον διατομής. Θέση και πλήθος αστοχιών κιονοκράνων Οπισθονάου Με την αποξήλωση των επιστυλίων (2001) κατέστη δυνατή η παρατήρηση της άνω έδρας των έξι κιονοκράνων του Οπισθονάου. Από τα κιονόκρανα λείπει μέρος της αρχικής τους μάζας προς το εσωτερικό του ναού, συμπεριλαμβανομένων και των εκεί αγκυρωμένων γόμφων, λόγω αστοχίας σε θερμική καταπόνηση. Επιπλέον, ορισμένα κιονόκρανα (ΟΚΚ1-2, ΟΚΚ4-6) δέχτηκαν επεμβάσεις από τον Ν. Μπαλάνο κατά τα έτη 1898-1901 με συνέπεια να χαθούν, αν είχαν διατηρηθεί, τα ίχνη ορισμένων γόμφων. Από την αποτίμηση των διαθέσιμων γόμφων (Πίνακας 2) φαίνεται ότι μόνον οι 2 από τους 10 (ή 11) γόμφους συσχετίζονται με κάποιο ρήγμα, εκ των οποίων ο ένας (στο ΟΚΚ6) έχει κατεύθυνση κάθετη σε αυτό. Κατά συνέπεια, μόνο ένας, από τους διαθέσιμους 10 (11), γόμφος θα μπορούσε να συσχετισθεί ενδεχομένως με αστοχία λόγω οξείδωσης. Αντιθέτως, περισσότερο πιθανή

Πίνακας 2. Συγκεντρωτική παθολογία κιονοκράνων Οπισθονάου στις θέσεις των γόμφων ΟΚΚ1 ΟΚΚ2 ΟΚΚ3 ΟΚΚ4 ΟΚΚ5 ΟΚΚ6 σύνολο Αρχικό πλήθος γόμφων 3 2 3 3 3 2 16 ιαθέσιμοι αρχαίοι γόμφοι 1 2 3 1 2 (+1*) 1 10(11) Γόμφοι σε ρωγμή ή ρήγμα - - 1 (Σχ.4β) - - 1** 2 * δεν σώζεται η εντορμία, πιθανώς επειδή ενσωματώθηκε σε επέμβαση Ν. Μπαλάνου δεν υπάρχει αστοχία του μαρμάρου στη θέση αυτή ** ο διαμήκης άξονας του γόμφου αυτού έχει κατεύθυνση κάθετη στο ρήγμα που τον διαπερνά, κατά συνέπεια δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί ότι ο γόμφος προκάλεσε το ρήγμα είναι η δημιουργία των ρηγμάτων λόγω θερμικής καταπόνησης, η οποία άλλωστε εξηγεί όχι μόνο την απώλεια μάζας προς ανατολάς αλλά και την προς ανατολάς συγκέντρωση των περισσότερων μειζόνων ρηγμάτων (αλλά και πλήθους μικρότερων ρηγμάτων και θραυσμάτων που δεν φαίνονται στο Σχήμα 4). Από τα παραπάνω συνάγεται ότι οι περιοχές αγκύρωσης των συνδετηρίων στοιχείων (γόμφων) δεν αστόχησαν, τουλάχιστον στο επίπεδο των κιονοκράνων, με συνέπεια να μην αίρονται (στο επίπεδο αυτό) οι κινηματικοί περιορισμοί που θέτουν τα συνδετήρια. Ας σημειωθεί στη θέση αυτή ότι, στην περίπτωση των κιονοκράνων, ο όγκος του μαρμάρου τοποθετείται συνήθως με τρόπο ώστε το ασθενές επίπεδο αυτού να παρουσιάζει μικρή κλίση ως προς οριζόντιο επίπεδο, ο δε κατακόρυφος άξονας των γόμφων είναι (περίπου) κάθετος ως προς αυτό. Μια τέτοια σύνδεση, όπως έχει επανειλημμένα διαπιστωθεί, είναι πρακτικά αδύνατον να αστοχήσει (Toumbakari 2008), πόσω μάλλον που και η διαθέσιμη επικάλυψη των γόμφων είναι μεγάλη (της τάξης των 20 εκ. από το όριο του κιονοκράνου, για τα ακραία επιστύλια). Για να μπορεί, λοιπόν, να υπάρξει σχετική μετακίνηση (ή/και στροφή) των υπερκειμένων μελών ως προς τα κιονόκρανα, θα πρέπει να υπάρξει είτε αστοχία της περιοχής αγκύρωσης επί των επιστυλίων (υπό τον όρο ότι και η κατεύθυνση ανισοτροπίας του μαρμάρου το επιτρέπει) είτε αστοχία του ίδιου του γόμφου σε διάτμηση. Γ Γ Γ Γ (α) (β) Σχήμα 4. Η άνω έδρα των κιονοκράνων (α) ΟΚΚ2 και (β) ΟΚΚ3 και τα όρια των υπερκείμενων επιστυλίων (Γ: γόμφος - σχεδίαση δομικής παθολογίας: Θ.Μαρίνης 2004 - υπόβαθρο: αποτυπώσεις των Ρ.Χριστοδουλοπούλου & Α.Καφούρου)

Θέση και πλήθος αστοχιών θριγκού Οπισθονάου στη στρώση των επιστυλίων Τα επιστύλια του Οπισθονάου έχουν μήκος από 3.0-4.3 μ., πλάτος 0.50 μ. και ύψος 1.05μ. και συνδέονται, αφενός μεν με το ένα από τα δύο υποκείμενα μέλη (κιονόκρανα) με έναν γόμφο (δηλ. το άλλο άκρο είναι ελεύθερο), αφετέρου δε με τα υπερκείμενα μέλη με γόμφους (συνήθως 2-3 ανά μέλος). Επίσης συνδέονται με τα γειτονικά τους επιστύλια με δύο διαμήκεις συνδέσμους και με 2-3 εγκάρσιους συνδέσμους (Σχήμα 5). Λόγω της σημασίας της στρώσης των επιστυλίων και της θέσης τους σε περιοχή αλλαγής της ακαμψίας του φορέα, η δομική παθολογία τους παρουσιάζεται αναλυτικά στον Πίνακα 3. Υπενθυμίζεται ότι η εσωτερική πλευρά του θριγκού, και ιδιαίτερα τα εσωτερικά επιστύλια, υπέστησαν άμεσα την επιρροή της αρχαίας πυρκαγιάς, οι συνέπειες της οποίας πρέπει να απομονωθούν, όσο αυτό είναι δυνατό, προκειμένου να γίνει η ανάλυση της μηχανικής συμπεριφοράς του φορέα. Η θερμική θραύση Τα αποτελέσματα της θερμικής καταπόνησης αναφέρονται εν εκτάσει από τον Κορρέ (1983) και η κατάσταση διατήρησης των μελών του Οπισθονάου, των εκτεθειμένων στην πυρκαγιά, είναι γενικά σε συμφωνία με την εν λόγω ανάλυση. Πράγματι, τα εσωτερικά επιστύλια, που υπέστησαν άμεσα τη θερμική καταπόνηση, θραύστηκαν σε πολλά επιμέρους τεμάχια (Σχήμα 6α) ενώ δημιουργήθηκαν και εσωτερικά ρήγματα, τα οποία δεν οδήγησαν πάντοτε σε θραύση (Σχήμα 6β). Η επιρροή, λοιπόν, της πυρκαγιάς είναι εύκολα αναγνωρίσιμη και χαρακτηρίζεται από (α) ανάπτυξη περιοχών έντονης ρηγμάτωσης σε βάθος της τάξης των 20 εκ. και αλλαγή στην ποιότητα του υλικού (το οποίο διαβρώνεται και θρυμματίζεται) καθώς και (β) διαμπερείς θραύσεις κάθετα (ή υπό γωνία) στο διαμήκη άξονα του μέλους, των οποίων η ανάπτυξη οφείλεται πρωτογενώς στη θερμική καταπόνηση, η δε επέκτασή τους όμως δεν αποκλείεται ΟΕ3.1 1: γόμφος άνω έδρας ΟΕ3.1 1 4 3 2: εγκάρσιος 2 2 σύνδεσμος 3.1.6 μεταξύ ΟΕ3.1 & ΟΕ3.2 3: διαμήκης σύνδεσμος 3.1.5 μεταξύ 1 ΟΕ2.1 & 1: γόμφος κάτω έδρας επιστυλίου ΟΕ3.1. Στην 2: θέση διαμήκους συνδέσμου με αστοχία της περιοχή περιοχής αγκύρωσης & νέο μάρμαρο αγκύρωσης επί 3: εγκάρσιος σύνδεσμος 3 του ΟΕ2.1 4: γόμφος άνω έδρας επιστυλίου υπάρχει ΟΕ2.1 απολάξευση Μπαλάνου (α) (β) Σχήμα 5. Συνδεσμολογία επιστυλίων Οπισθονάου: (α) 5 ο μετακιόνιο διάστημα, (β) επιστύλια ΟΕ2.1 ΟΕ3.1

Κωδικός μέλους Πίνακας 3. Συγκεντρωτική δομική παθολογία περιοχών αγκύρωσης αρχαίων συνδετηρίων στοιχείων στα επιστύλια του Οπισθονάου Αστοχία εκτός συνδετηρίων Γόμφοι κάτω έδρας επιστυλίων ιαμήκεις σύνδεσμοι επιστυλίων Εγκάρσιοι σύνδεσμοι επιστυλίων Γόμφοι άνω έδρας επιστυλίων ΟΕ1.1 εξ / * /Α** / α /Ν /Ν /Ν /Α*** +/μ(ρ) / ΟΕ1.2 μ / δεν υπάρχει / /Ν /Ν /Ν /Β /Β /Β δεν υπάρχουν ΟΕ1.3 εσ ρ δεν σώζεται +/ Α / /Β /Β /Β + /Α(ρ) / ΟΕ2.1 εξ Ρ + /Ν +/ Α /Να /Α /Α /Α + / Β + /μ + /Ν ΟΕ2.2 μ Ρ χωρίς γόμφο δεν σώζεται + /Ν /Α /Α /Α / / / δεν υπάρχουν ΟΕ2.3 εσ Ρ + /Ν /Βα + /Ν / / / + /Β ΟΕ3.1 εξ Ρ + /Ν /Β + /Ν /Α /Α /Β /μ + /Ν ΟΕ3.2 μ Ρ /Ν + /Β /Ν /Α /Α / / δεν υπάρχουν ΟΕ3.3 εσ Ρ /Ν /Β + /Ν / / /Β /Ν ΟΕ4.1 εξ + /Ν + /Β /Ν /Α + /Α + / Β /μ + /Ν ΟΕ4.2 μ Ρ /Ν /Β α /Ν α /Αα /Αα / α / α δεν υπάρχουν ΟΕ4.3 εσ Ρ (Μπαλάνος 1940) δεν σώζεται /Βα δεν σώζεται δεν σώζονται δεν σώζονται ΟΕ5.1 εξ + /Ν /Β + /Ν /Α /Α + /Β(ρ) /μ /Ν ΟΕ5.2 μ ρ + /Ν /Βα /Ν /Α /Α / / δεν υπάρχουν ΟΕ5.3 εσ Ρ (Μπαλάνος 1940) + /Ν + /Β + /Ν / / δεν σώζεται ΟΕ6.1 εξ δεν χρησιμ. ο γόμφος + /Β +/ Α /Α + /Α + /Α /Β +/ μ + /Ν ΟΕ6.2 μ /Α /Β +/ Α /Α /Α /Α / / / δεν υπάρχουν ΟΕ6.3 εσ Ρ + /Α + /Β /Α / + / + / + /Ν(ρ) ΟΕ7.1 εξ Ρ / +/ +/ Α /Β /Β + /Β +/ Α +/ ΟΕ7.2 μ ρ / +/ δεν υπάρχει /Β /Β + /Β /Ν /Ν + /Ν +/ ΟΕ7.3 εσ Ρ + /Α / +/ Α /Ν + /Ν /Ν +/ Α +/ Αστοχίες**** 15/21 9/17 (8/12) 9/19 (6/14) 10/19 (8/14) 9 /70 (5/46) 7/11 3/6 8/12 19/38 (14/28) 17/29 (11/19) Υπόμνημα Περιοχή θερμικής καταπόνησης /Ν: καλή κατάσταση περιοχής αγκύρωσης, η οποία είναι στη Ν όψη **** Σε παρένθεση σημειώνονται οι αστοχίες που παρατηρούνται στα μετακιόνια διαστήματα 2-6. Ρ : ρήγμα (το μέλος έχει θραυστεί) ρ: ρωγμή αλλά όχι θραύση α: απολάξευση για αποξήλωση * : όψη επί της οποίας βρίσκεται ο γόμφος (εδώ: δυτική) **Α: όψη επί της οποίας βρίσκεται ο σύνδεσμος (εδώ: ανατολική) *** Α: θέση γόμφου επί του μέλους (μ: στο μέσον του μέλους)

(α) (β) Σχήμα 6. Εσωτερικά επιστύλια με φανερή την επιρροή της θερμικής καταπόνησης: (α) ΟΕ3.3, θραυσμένο σε 17 μείζονα τεμάχια, τα οποία επανασυγκολλήθηκαν, και (β) ΟΕ7.3, όπου φαίνεται το εσωτερικό ρήγμα παρά την εξωτερική παρειά του μέλους. Η τοπολογία των επιφανειών εσωτερικής αποκόλλησης ή θραύσης εξαρτάται από την ανισοτροπία του υλικού και από τη διεύθυνση των αργιλοπυριτικών φλεβών που το διατρέχουν. να συσχετίζεται και με μεταγενέστερες μηχανικές εκτός επιπέδου καταπονήσεις. Οι περιοχές αγκύρωσης των συνδετηρίων στοιχείων των εσωτερικών επιστυλίων συσχετίζονται συχνά (αλλά όχι πάντοτε) με κάποιο τοπικό ρήγμα. Επειδή, όμως, τέτοια ρήγματα μπορούν να αποδοθούν τόσο στη θερμική καταπόνηση (το πιθανότερο) όσο και σε δράση των συνδετηρίων στοιχείων, τα εσωτερικά επιστύλια δεν ελήφθησαν κατ αρχήν υπόψιν για τον έλεγχο της ερμηνείας της παθολογίας λόγω επιβαλλόμενων οριζοντίων μετακινήσεων. Ο καλύτερος μάρτυρας για την κατανόηση της επιρροής της πυρκαγιάς είναι τα μεσαία επιστύλια. Όπως μαρτυρά η κατάσταση διατήρησης του υλικού τους, τα επιστύλια αυτά επηρρεάστηκαν από θερμική καταπόνηση στο άνοιγμά τους και σε ύψος της τάξης των 10-15 εκ. προς το εσωτερικό του μέλους. Αντίθετα, οι περιοχές αγκύρωσης των συνδετηρίων τους έμειναν ανέπαφες από τη θερμική καταπόνηση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το ΟΕ4.2, για το οποίο είναι γνωστό (Durm 1895) ότι κατά το σεισμό του 1894 παρατηρήθηκε «κατάπτωσις τεμαχίων», τα οποία «κείνται μεταξύ του τρίτου και τέταρτου κίονος», των οποίων οι διαστάσεις συμφωνούν με την απώλεια υλικού του μέλους. Κατά συνέπεια, και τα μεσαία επιστύλια επηρεάστηκαν μερικώς από την πυρκαγιά, τα δε ρήγματα αυτών θα πρέπει να αποδοθούν πρωτογενώς σε θερμική αστοχία και όχι σε κάμψη εκτός επιπέδου, κάτι το οποίο και υπολογιστικά διαπιστώνεται ότι είναι δύσκολο (Τουμπακάρη 2007β). Όσον αφορά στα μείζονα εγκάρσια ρήγματα των μεσαίων και εσωτερικών επιστυλίων του Οπισθονάου, αυτά (με πιθανή εξαίρεση μόνο το ΟΕ2.3) δεν διέρχονται από κάποιο συνδετήριο στοιχείο και άρα η δημιουργία τους αποδίδεται πρωτογενώς στην επιρροή της θερμικής καταπόνησης. Η δημιουργία ρηγμάτων στα εξωτερικά γωνιακά επιστύλια (κυρίως στη Β γωνία του Οπισθονάου), τα οποία δεν υπέστησαν θερμική καταπόνηση, ερμηνεύεται από την διαφορετική (σε σχέση με των κεντρικών επιστυλίων) κατεύθυνση ανισοτροπίας του μαρμάρου, η οποία θα αναφερθεί σε επόμενη παράγραφο.

ΟΕ3.2 ΟΕ4.2 ιακρίνεται στο πλαίσιο η ζώνη Μπαλάνειας απολάξευσης, της οποίας το πλάτος αντιστοιχεί στην κεφαλή του συνδέσμου. Οι διαστάσεις της απολαξευθείσας περιοχής σε συνδυασμό με την καλή κατάσταση του γύρω μαρμάρου αποκλείουν να έχει υποστεί αστοχία η περιοχή αγκύρωσης. (α) (γ) Σχήμα 7. (α) Μεσαίο επιστύλιο ΟΕ4.2: κατάσταση διατήρησης της περιοχής αγκύρωσης του διαμήκους συνδέσμου 4.2.1 πριν την κάλυψή του με τσιμεντοκονίαμα κατά την πρόσφατη αναστήλωση, (β) Ρήγματα και ρηγματώσεις λόγω θερμικής καταπόνησης στην άνω και (γ) στην κάτω έδρα του αντιθήματος Ο Ζ4 (β) Θέση και πλήθος αστοχιών θριγκού Οπισθονάου στη στρώση των διαζωμάτων Η δομική παθολογία στη στρώση των διαζωμάτων παρουσιάζεται, για τα μεν μέλη της υτικής Ζωφόρου στον Πίνακα 4, για τα δε αντιθήματα αυτών στον Πίνακα 5. Υπενθυμίζεται ότι η.ζωφόρος, τοποθετημένη επί των εξωτερικών επιστυλίων, δεν υπέστη θερμική καταπόνηση ενώ, αντίθετα, τα αντιθήματα αυτής, κυρίως όσα βρίσκονται επί των εσωτερικών επιστυλίων της υτικής κιονοστοιχίας, φέρουν σαφή τα ίχνη της θερμικής καταπόνησης και θραύσης (Σχήμα 7β, γ). Εξαίρεση αποτελούν τα Ο Ζ1 & Ο Ζ2, τα οποία βρίσκονται επί του βορείου μετακιονίου διαστήματος (δηλ. επί του επιστυλίου ΟΕ1.3) καθώς και τα Ο Ζ12 & Ο Ζ13, επί του νοτίου μετακιονίου διαστήματος (δηλ. επί του επιστυλίου ΟΕ7.3) και τα οποία διατηρούνται σε σαφώς καλύτερη κατάσταση. Η θερμική θραύση, λοιπόν, εντοπίζεται κυρίως στα μετακιόνια διαστήματα 2-6 και χαρακτηρίζεται από (α) ανάπτυξη περιοχών ρηγμάτωσης σε βάθος της τάξης των 20 εκ. και αλλαγή στην ποιότητα του υλικού και (β) ανάπτυξη άλλοτε διαμήκων διαμπερών ρηγμάτων και άλλοτε εγκαρσίων. Εστιάζοντας στην κατάσταση διατήρησης των περιοχών αγκύρωσης των συνδετηρίων στοιχείων παρατηρείται αστοχία στις 13 από τις 14 περιοχές αγκύρωσης των γόμφων σύνδεσης με τα υποκείμενα επιστύλια (93%). Η εικόνα διατήρησης των γόμφων άνω έδρας είναι διαφορετική καθώς παρατηρούνται 9 αστοχίες επί συνόλου 28 περιοχών αγκύρωσης, εάν δε εξαιρεθεί η Ν γωνία, τότε η σχέση γίνεται 5/24 (21%). Παρατηρείται επίσης αστοχία των συνδέσμων που βρίσκονται γενικά προς τα άκρα του φορέα (επί των μελών Ζ3-7 προς Β και Ζ12-15 προς Ν), στα μετακιόνια δηλαδή διαστήματα όπου η διαφορά, σε όρους τελικών μετακινήσεων, μεταξύ των κιονοκράνων είναι μεγαλύτερη (54mm για τα κιονόκρανα ΟΚΚ1-2, 19mm για τα ΟΚΚ2-3 και 40mm για τα ΟΚΚ5-6 έναντι 8mm και 6 mm για τα ΟΚΚ3-4 και ΟΚΚ4-5 αντίστοιχα).

Πίνακας 4. Συγκεντρωτική παθολογία των περιοχών αγκύρωσης των συνδετηρίων στοιχείων των μελών της.ζωφόρου επί των εξωτερικών δυτικών επιστυλίων κωδ Αστοχία εκτός συνδετηρίων Γόμφοι κάτω έδρας μελών.ζωφόρου ιαμήκεις σύνδεσμοι μελών.ζωφόρου Β Ζ Ζ2 Γόμφοι άνω έδρας μελών.ζωφόρου δεν σώζεται ολόκληρο αστοχία 2 γόμφων κάτω έδρας στο επιστύλιο (δεν λαμβ.υπόψη) δεν σώζεται ολόκληρο αστοχία γόμφου κάτω έδρας στο επιστύλιο (δεν λαμβ.υπόψη) Ζ3 τοπική θραύση προς Ν καταφραγή* +/ Β /Ν + /Β /Ν Ζ4 - +/ Β +/ Β /Ν /Β /Ν Ζ5 - +/ Β /Β + /Ν /Βρ /Ν Ζ6 τοπική θραύση προς ΒΑ +/ Β /Β /Ν /Βρ /Ν Ζ7 εγκάρσιο ρήγμα στο μέσον +/ Β +/ Β +/ Ν + /Β + /Ν διάμηκες ρήγμα δια των συνδετηρίων Ζ8 - +/ Β +/ Ν /Β /Ν /Βρ /Νρ Ζ9 - +/ Ν /Β /Ν /Β /Ν Ζ10 - /Ν /Β /Ν /Β /Ν Ζ11 - +/ Ν /Β /Ν /Βρ /Ν Ζ12 - +/ Ν +/ Β /Ν + /Β /Ν Ζ13 - καταφραγή +/ Β /Ν + /Β /Ν Ζ14 - +/ Β /Β /Ν /Β /Ν Ζ15 δίκτυο ρηγματώσεων +/ Β + /Β + /Ν + /Β +μ + /Ν Ν Ζ - +/ Β +/ Α /Βρ + /Ν + /Α Συγκ/κά 4/15 8/8 5/6 6/14 4/14 5/13 1/1 3/14 * έχει Μπαλάνειο γόμφο 13/14 10/28 9/28 (5/24) Πίνακας 5. Συγκεντρωτική παθολογία των περιοχών αγκύρωσης των συνδετηρίων στοιχείων των αντιθημάτων της.ζωφόρου κωδ Αστοχία εκτός συνδετηρίων Γόμφοι κάτω έδρας αντιθημάτων ιαμήκεις σύνδεσμοι αντιθημάτων Γόμφοι άνω έδρας μελών αντιθημάτων Ο Ζ1 εγκάρσιο ρήγμα /Αρ με Α σύνδ. + / /Α δεν υπάρχει Ο Ζ2 εγκάρσιο ρήγμα & ρωγμές /Α + / (εφελκ. αστοχία;) /Α / /Α Ο Ζ3 δίκτυο ρωγμών /Β /Α + /Ν /Β* /μ + /μ + /Ν Ο Ζ4 δίκτυο ρωγμών /Β + /Β + /Ν /Β απολ/ση /Ν απολ/ση Ο Ζ5** δύο ρήγματα & δίκτυο ρωγμών - - /Ν /Β Ο Ζ6*** διάμηκες ρήγμα & δίκτυο ρωγμών + /Β + /Β - δεν σώζονται στην περιοχή του ρήγματος Ο Ζ7-9 νέα μέλη Ο Ζ11 δίκτυο ρωγμών /Β /Ν /Β /Α /Β /μ /μ + /Ν* Ο Ζ14 διάμηκες ρήγμα & + /Α + / + /Α /Α δίκτυο ρωγμών Ο Ζ13 εγκάρσια ρηγ/ση + /Α + / /Α δεν υπάρχει Ο Ζ12 /Α /Β / /Α ΝΖ46 - + / / +/ Α + /Αρ ΝΖ45 δεν σώζεται ολόκληρο απολαξευμένος για αφαίρεση γλυπτού διακόσμου (δεν λαμβ.υπόψη) ΝΖ44 - +/ Α**** / +/ Α /μ ρ Συγκ/κά 9/10 2/6 3/6 6/11 5/11 -/5 1/5 3/7 περιοχή άμεσης επιρροής θερμικής καταπόνησης *διαμήκης γόμφος (θράνοι Β ΘΣ και Ν ΘΣ) *** απότμηση νοτίου άκρου από Ν. Μπαλάνο ** απότμηση βορείου άκρου από Ν. Μπαλάνο **** πιθανώς απολάξευση

Α Β ΟΘΣ.19 Γ ΘΣ.27 Ν.ΘΣ Α, Γ: θέση αρχαίων συνδέσμου & γόμφου Β, : θέση Μπαλανείων συνδέσμου & γόμφου (α) (β) Σχήμα 8. (α) Κατάσταση διατήρησης ΒΑ γωνίας θράνου ΘΣ11, όπου συνοψίζεται το σύνολο της δομικής παθολογίας & των επεμβάσεων Μπαλάνου σε περιοχή θερμικής καταπόνησης, (β) άριστη κατάσταση διατήρησης των εντορμιών των θράνων ΘΣ.27-Ν.ΘΣ-ΟΘΣ.19 στη Ν γωνία του Οπισθονάου. Η περιοχή καλυπτόταν εξ ολοκλήρου από αρχαία μέλη Θέση και πλήθος αστοχιών θριγκού Οπισθονάου στη στρώση των θράνων Οι θράνοι είναι δομικά μέλη που γεφυρώνουν την απόσταση από την εσωτερική προς την εξωτερική όψη του θριγκού. Το βάθος επιρροής της θερμικής καταπόνησης φαίνεται καθαρά στο επίπεδο αυτό, φτάνει δε τα 20-25 εκ. όπως και στα υποκείμενα μέλη και χαρακτηρίζεται κι εδώ από τη δημιουργία ρηγμάτων και απώλεια μάζας (Σχήμα 8α). Για την ανάλυση της δομικής παθολογίας θα ληφθούν υπόψιν μόνο οι θράνοι που βρίσκονται επί των μετακιονίων διαστημάτων 2-6 (Πίνακας 7) και όχι όσοι βρίσκονται στα κάθετα προς αυτά μετακιόνια 1 και 7 (Πίνακας 6). Αναφορικά με την κατάσταση διατήρησης των περιοχών αγκύρωσης των συνδετηρίων στοιχείων, ας αναφερθεί ότι η συντριπτική πλειοψηφία τους απολαξεύτηκε προς προσπορισμό των μετάλλων. Ομως, οι διαστάσεις της περιοχής απολάξευσης (οι οποίες μοιάζουν με εκείνη του Σχήματος 7α) δείχνουν ότι δεν υπήρξε μείζων αστοχία του μαρμάρου. Η υπόθεση αυτή επιβεβαιώνεται από την άριστη κατάσταση διατήρησης όσων εντορμιών προστατεύονταν από υπερκείμενα μέλη (Σχήμα 8β). Ιδιαίτερη σημασία έχει η άριστη διατήρηση των περιοχών αγκύρωσης των γόμφων σύνδεσης με τα υποκείμενα μέλη της Ζωφόρου (27/29), το ίδιο δε ισχύει και για τις περιοχές αγκύρωσης των σωζόμενων συνδέσμων (21/26). Πίνακας 6. Συγκεντρωτική παθολογία περιοχών αγκύρωσης συνδετηρίων στοιχείων των θράνων του Οπισθονάου επί των μετακιονίων 1 και 7 κωδ. εκτός περιοχών Γόμφοι κάτω έδρας Σύνδεσμοι μέλους συνδετηρίων ΟΘΣ3 ρηγμ.από βλήμα /Ν + /Β + /Ν (συσχετίζονται με το βλήμα) ΟΘΣ2 + /Α /Α / + /ΝΑ (χωρίς επικάλυψη) ΟΘΣ1 εγκάρσιο ρήγμα /Α /Α + / ΟΘΣ19 εγκάρσιο ρήγμα /Α (2) / (2) /Ν (2) ΟΘΣ18 /Α (2) /Β /Ν ΝΘΣ47 /Α / + /Α + / /Β ΝΘΣ46 + /Α / Α: απολ/ση + / /Β ΝΘΣ45 ρήγματα στη Β γωνία + /Α + /Α : απολ/ση /Β Συγκ/κά 3/8 2/4 1/4 3/9 4/8 1/7

Πίνακας 7. Συγκεντρωτική παθολογία περιοχών αγκύρωσης συνδετηρίων στοιχείων των θράνων του Οπισθονάου επί των μετακιονίων διαστημάτων 2-6 κωδ. εκτός περιοχών Γόμφοι κάτω έδρας Σύνδεσμοι μέλους συνδετηρίων ΒΑ ΝΑ Β Ν Β ΘΣ 1 Α: +/ Ν, Β Ν: +/ + (απολ/ση;) + (απολ/ση;) δεν υπάρχει + (απολ/ση;) ΘΣ1 1 απώλεια μάζας Α Β: / Β: +/ Α απολάξευση απολάξευση απολάξευση απολάξευση ΘΣ2 απώλεια μάζας Α δεν σώζεται απολάξ/ση* δεν σώζονται απολάξευση απολάξευση ΘΣ3 το μέλος δεν σώζεται ΘΣ4 Β: / Β: /Α απολάξευση απολάξευση απολάξευση ΘΣ5 απώλεια μάζας Α Β: / Β: /Α απολάξευση απολάξευση απολάξευση απολάξευση ΘΣ6 ρήγμα προς Β: / Β: /Α απολάξευση απολάξευση απολάξευση απολάξευση ΘΣ7 ρωγμές προς Α Β: / Β: +/ Α ρ απολάξευση απολάξευση απολάξευση απολάξευση ΘΣ8 απώλεια μάζας Α Β: / Β: /Α απολάξευση όριο απωλ.μάζ. απολάξευση απολάξευση ΘΣ9 απώλεια μάζας Α Β: / Β: +/ Α δεν σώζονται *** *** ΘΣ10 απώλεια μάζας Α τοπική θραύση Β: / Β: +/ Α δεν σώζονται *** ΘΣ11 απώλεια μάζας Α Β: / Β: +/ Α δεν σώζεται απολάξευση απολάξευση ΘΣ12 απώλεια μάζας Α Β: / Β: +/ Α δεν σώζεται απολάξευση απολάξευση απολάξευση ΘΣ13 απώλεια μάζας Α Β: +/ δεν σώζ. δεν σώζεται απολάξευση απολάξευση απολάξευση ΘΣ14 απώλεια μάζας Α Β: / Β: +/ Α δεν σώζονται *** *** Ν: / δεν σώζ. ΘΣ15 απώλεια μάζας Α Ν: / Ν: /Α δεν σώζονται *** απολάξευση ΘΣ16 ρωγμές προς Α Ν: / Ν: /Α απολάξευση απολάξευση απολάξευση απολάξευση ΘΣ17 απώλεια μάζας Α Ν: / Ν: +/ Α δεν σώζονται απολάξευση απολάξευση ΘΣ18 ρωγμές προς Α Ν: / Ν: /Α απολάξευση απολάξευση απολάξευση *** ΘΣ19 απώλεια μάζας Α Ν: / Ν: +/ Α ρ δεν σώζονται *** *** ΘΣ20 ρωγμές προς Α Ν: / Ν: /Α δεν σώζονται *** απολάξευση ΘΣ21 ρωγμές προς Α Ν: / Ν: +/ Α απολάξευση απολάξευση απολάξευση απολάξευση ΘΣ22 λίγες ρωγμές Α Ν: / Ν: +/ Α απολάξευση απολάξευση απολάξευση απολάξευση ΘΣ23 Ν: / Ν: /Α απολάξευση απολάξευση απολάξευση απολάξευση ΘΣ24 λίγες ρωγμές Α Ν: / Ν: /Α απολάξευση απολάξευση απολάξευση + (εφελκ.;) ΘΣ25 λίγες ρωγμές Α Ν: / Ν: /Α απολάξευση απολάξευση *** απολάξευση ΘΣ26 λίγες ρωγμές Α Ν: / Ν: +/ Α ρ απολάξευση απολάξευση απολάξευση απολάξευση ΘΣ27 λίγες ρωγμές Α Ν: / Ν: /Α **** Ν ΘΣ : /Β Β: + / / Α(1) δεν υπάρχει : + /Ν + /Α(2) Συγκ/κά 25/28 2/29 14/26 5/26 1 μέλη εκτός μνημείου ( Ελγιν) & αναστηλωμένα από Ν. Μπαλάνο * απομάκρυνση & επανατοποθέτηση από Ν. Μπαλάνο ** η απολάξευση αυτή έγινε σε προηγούμενες φάσεις προς προσπορισμό του μολύβδου *** περιοχή έδρασης ελευθέρων δοκών (in situ από την αρχαιότητα) **** σε καλή κατάσταση και ο πέμπτος σύνδεσμος (προς Α)

ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΟΜΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΤΟΥ ΦΟΡΕΑ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ ΡΟΛΟ ΤΩΝ ΣΥΝ ΕΤΗΡΙΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥΣ ΣΤΙΣ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΑΓΚΥΡΩΣΗΣ Ερμηνευτική προσέγγιση Η καλή κατάσταση διατήρησης των περισσότερων αρχαίων συνδετηρίων στοιχείων που βρέθηκαν στη στάθμη των επιστυλίων, για την οποία έχουμε άμεση γνώση, και η ανάγκη για την κατανόηση του ρόλου τους και την ερμηνεία των δομικών βλαβών στη βάση των παρατεθέντων δεδομένων, οδήγησαν στη διατύπωση μιας ερμηνείας των βλαβών, η οποία αντιμετωπίζει ως πρωτεύοντα το ρόλο των εισαγόμενων οριζοντίων παραμορφώσεων στη στάθμη των κιονοκράνων. Οι συνέπειες αυτών των παραμορφώσεων οφείλουν να γίνονται φανερές στην παραμόρφωση (στις αστοχίες) των υπερκειμένων μελών. Με την προσέγγιση αυτή δεν παραβλέπεται ότι το τελικό αποτέλεσμα σε όρους μετακινήσεων στη στάθμη των κιονοκράνων (όπως και σε κάθε άλλη στάθμη), είναι η συνισταμένη της αλληλεπίδρασης του συνόλου του φορέα (δηλ. των κιόνων και του θριγκού μεταξύ τους, των συνδετηρίων στοιχείων συμπεριλαμβανομένων) όσο και του φορέα με το έδαφος. Σε μια πρώτη προσέγγιση, όμως, είναι επαρκές να θεωρηθεί ότι η παραμόρφωση επιβάλλεται από τη στάθμη των κιονοκράνων και των παραστάδων (οι οποίες είναι τμήματα του.τοίχου) στα υπερκείμενα μέλη, ώστε στη συνέχεια να ελεγχθούν οι συνέπειες επί των μελών, με συνεκτίμηση των κινηματικών περιορισμών που επιβάλλουν τα συνδετήρια. Παρατηρείται κατ αρχήν συγκέντρωση των αστοχιών των περιοχών αγκύρωσης συνδετηρίων στοιχείων στη στάθμη των επιστυλίων και της κάτω έδρας της.ζωφόρου. Πράγματι, οι μετρηθείσες συνολικές αστοχίες στην περιοχή αγκύρωσης των γόμφων κάτω έδρας (8/12 ή 67%) και άνω έδρας (11/19 ή 58%) των επιστυλίων καθώς και κάτω έδρας της.ζωφόρου (13/14 ή 93%) είναι συνολικά 32/45 (71%) και διαφοροποιούνται αισθητά από τις αντίστοιχες αστοχίες στις περιοχές αγκύρωσης των γόμφων της άνω έδρας της.ζωφόρου (9/28 ή 32% και με αφαίρεση της Ν γωνίας: 5/24 ή 21%) και της δυτικής περιοχής των θράνων (2/29 ή 7%), συνολικά 7/53 (13%) (Πίνακας 8). Επίσης, παρατηρούνται 70 αστοχίες σε 171 περιοχές αγκύρωσης γόμφων (41%) έναντι 52 αστοχιών σε περιοχές αγκύρωσης συνδέσμων επί συνόλου 183 (28%) (Πίνακας 8). Πίνακας 8. Συγκεντρωτική παθολογία περιοχών αγκύρωσης συνδετηρίων στοιχείων μελών θριγκού Οπισθονάου (σε παρένθεση: επί των μετακιονίων διαστημάτων 2-6) Θέση: Γόμφοι κάτω έδρας Γόμφοι άνω έδρας Σύνδεσμοι Ρήγματα εκτός συνδετηρίων Επιστύλια εσωτ.*: 4/5 (3/4) εσωτ.*: 5/8 (2/4) διαμ.:19/38(14/28) εσωτ.*: 7/7 μεσαία: 1/6 (1/4) μεσαία: δεν έχουν εγκ.: 9/70 (5/46) μεσαία*: 5/7** εξωτ.: 4/6 (4/4) εξωτ.: 12/20 (9/15) εξωτ.: 3/7 ***.Ζωφόρος 13/14 9/28 [5/24] 10/28 4/16 Αντιθήματα Ζωφ.* 5/12 (3/8) 4/17 (3/15) 11/22 (7/14) 9/10 (7/10) Θράνοι.όψης Α όψη*: 12/26 3/25**** εσωτ.όψη*: 23/28 όψη: 2/29 εξωτ.όψη: 2/28 Σύνολο περιοχών 41/98 29/73 52/183 * σε περιοχή άμεσης θερμικής καταπόνησης ** συμπεριλαμβάνονται μέλη με ρηγμάτωση *** εκ των οποίων δύο στη Β γωνία ****δεν συμπερ. οι απολαξευθείσες εντορμίες

Η διαφορά είναι σημαντική: οι γόμφοι αναδεικνύονται σε συνδετήρια στοιχεία κλειδιά για την ερμηνεία των βλαβών. Στον Πίνακα 9 δίνεται μια εποπτική εικόνα της συνδεσμολογίας τους (επί της εξωτερικής όψης των μετακιονίων διαστημάτων 2 ως 6) συναρτήσει της θέσης τους και της θέσης κάθε μέλους στο φορέα προκειμένου να διευκολυνθούν οι συσχετισμοί. Πίνακας 9. Συσχέτιση αστοχιών μελών δυτικού τμήματος θριγκού Οπισθονάου καθ ύψος ΟΚΚ1 +59mm ΣΤΡΩΣΗ ΕΠΙΣΤΥΛΙΩΝ ΣΤΡΩΣΗ ΙΑΖΩΜΑΤΩΝ ΣΤΡΩΣΗ ΘΡΑΝΩΝ γόμφος κωδικός γόμφος κάτω γόμφος κωδικός λίθου άνω γόμφος κωδικός γόμφος θράνου γόμφος θράνου κάτω έδρας άνω έδρας.ζωφόρου.ζωφόρου.ζωφόρου θράνου προς υσμάς προς Ανατολάς + /Β δεν σώζεται Β Ζ δεν σώζεται Β ΘΣ Α: +/ Ν, Β + /μ δεν σώζεται Ζ2 δεν σώζεται Ν: +/ δεν σώζεται ΘΣ1 Β: / Β: +/ Α δεν σώζεται ΘΣ2 Β: +/ λαξ/νος δεν σώζεται καταφραγή (το μέλος δεν έχει γόμφο) Ζ3 ΟΚΚ2 + /Ν ΟΕ2.1 + /Ν + / Β Ζ4 +/ Β ΘΣ3 δεν σώζεται δεν σώζεται /Ν ΘΣ4 Β: / Β: /Α +5mm /Β ΘΣ5 Β: / Β: /Α ΟΚΚ3-14mm Α /Ν ΘΣ6 Β: / Β: /Α /Β + / Β Ζ5 /Βρ ΘΣ7 Β: / Β: +/ Α ρ /Ν ΘΣ8 Β: / Β: /Α /μ + / Β Ζ6 /Βρ ΘΣ9 Β: / Β: +/ Α /Ν ΘΣ10 Β: / Β: +/ Α + /Ν ΟΕ3.1 + /Ν + / Β Ζ7 + /Β ΘΣ11 Β: / Β: +/ Α + /Ν ΘΣ12 Β: / Β: +/ Α + /Β + / Β Ζ8 /Βρ /μ + / Ν ΘΣ13 Β: +/ δεν σώζεται /Νρ ΘΣ14 Β: / Β: +/ Α + /Ν + / Ν Ζ9 /Β Ν: / δεν σώζεται /Ν ΘΣ15 Ν: / Ν: /Α ΟΚΚ4 + /Ν ΟΕ4.1 Ζ10 /Β ΘΣ16 Ν: / Ν: /Α -6mm Α /Βρ / Ν /Ν ΘΣ17 Ν: / Ν: +/ Α /μ + / Ν Ζ11 /Βρ ΘΣ18 Ν: / Ν: /Α /Ν ΘΣ19 Ν: / Ν: +/ Α ρ /Ν + / Ν Ζ12 + /Β ΘΣ20 Ν: / Ν: /Α /Ν ΘΣ21 Ν: / Ν: +/ Α ΟΚΚ5 + /Ν ΟΕ5.1 καταφρ. Ζ13 + /Β ΘΣ22 Ν: / Ν: +/ Α - /Ν ΘΣ23 Ν: / Ν: /Α /Β + / Β Ζ14 /Β ΘΣ24 Ν: / Ν: /Α /Ν ΘΣ25 Ν: / Ν: /Α ΟΚΚ6 +40mm + /μ + / Β Ζ15 + /Β ΘΣ26 Ν: / Ν: +/ Α ρ + /μ ΘΣ27 Ν: / Ν: /Α + /Ν Ν ΘΣ Β: + / χωρίς γόμφο ΟΕ6.1 + /Ν + / Β Ν Ζ + / : + /Ν : /Β επιμ.σύνολο 4/4 8/15 12/13 9/28 7/32 Σύνολο 20/28 16/60

Τεκμηρίωση της ερμηνευτικής προσέγγισης Όπως προαναφέρθηκε, η ερμηνεία που επικεντρώνεται στο ρόλο των συνδετηρίων στοιχείων στηρίχθηκε κυρίως στην ανάλυση όσων περιοχών αγκύρωσης δεν ανήκουν σε ζώνες άμεσης θερμικής καταπόνησης, δηλ. στα εξωτερικά και στα μεσαία επιστύλια, στα μέλη της.ζωφόρου και στη δυτική όψη των θράνων. εν ελήφθησαν κατ αρχήν υπόψη οι περιοχές αγκύρωσης που βρίσκονται στα εσωτερικά επιστύλια, στα αντιθήματα της.ζωφόρου και στην ανατολική όψη των θράνων. Η προσέγγιση αυτή δεν είναι μόνο μεθοδολογική (περιοχές με δύο μείζονες παράγοντες αστοχίας συγχρόνως) αλλά επιπλέον στηρίζεται στην εύλογη υπόθεση ότι τα συνδετήρια στοιχεία που περιλαμβάνονται σ αυτήν δεν αποτελούν πλέον κινηματικό περιορισμό επειδή βρίσκονται σε περιοχές ήδη κατακερματισμένες (με ρήγματα που είτε διέρχονται, είτε δεν διέρχονται από τις εντορμίες των συνδετηρίων). Την υπόθεση αυτή επιβεβαιώνει η καλή κατάσταση διατήρησης ορισμένων περιοχών αγκύρωσης των πλέον θραυσμένων επιστυλίων, όπως π.χ. ο γόμφος της κάτω έδρας του ΟΕ3.3 ή ο προς δυσμάς διαμήκης σύνδεσμος του ΟΕ7.3, οι οποίοι αγκυρώνονται σε τεμάχια πλήρως αποχωρισμένα από το αντίστοιχο υπόλοιπο μέλος. Με τη σειρά της, φυσικά, η αποδυνάμωση της ανατολικής περιοχής του Οπισθονάου συνεπάγεται ενίσχυση στην καταπόνηση των υπολοίπων πλευρών αυτής, και άρα εντονότερη καταπόνηση και σε όσα συνδετήρια στοιχεία παραμένουν ενεργά. Τα κυριότερα σημεία που στηρίζουν μιαν ερμηνεία των αστοχιών των περιοχών αγκύρωσης των συνδετηρίων στοιχείων ως αποτέλεσμα πρωτίστως των επιβαλλόμενων οριζοντίων μετακινήσεων συνοψίζονται ως ακολούθως: 1. Πολύ καλή κατάσταση διατήρησης περιοχών αγκύρωσης γόμφων επί των κιονοκράνων σε συνδυασμό με εκτεταμένη αστοχία περιοχών αγκύρωσης γόμφων κάτω έδρας επιστυλίων Από τις 10 (ή και 11) περιοχές αγκύρωσης γόμφων στη στρώση των κιονοκράνων, οι 2 φαίνεται ότι συσχετίζονται με κάποιο ρήγμα (20%). Για να παραληφθεί, επομένως, η επιβαλλόμενη μετακίνηση στα άκρα ενός επιστυλίου, το οποίο εδράζεται σε δύο γειτονικά κιονόκρανα τα οποία δεν μετακινούνται με τον ίδιο τρόπο (Πίνακας 1), θα πρέπει να υπάρξει αστοχία της σύνδεσης με το κιονόκρανο στην περιοχή αγκύρωσης που βρίσκεται στο επιστύλιο, υπό τον όρο ότι και η κατεύθυνση ανισοτροπίας του μαρμάρου το επιτρέπει. Εστιάζοντας στα μετακιόνια 2 ως 6, παρατηρείται ότι πράγματι συμβαίνει αστοχία στην περιοχή αγκύρωσης γόμφου κάτω έδρας σε όλα τα εξωτερικά επιστύλια (ΟΕ2.1-ΟΕ5.1, το ΟΕ6.1 μη έχον γόμφο). Για τα μεσαία επιστύλια, κατ αρχήν παρατηρείται αστοχία μόνο σε μία (ΟΕ5.2) από τις τέσσερεις διαθέσιμες περιοχές αγκύρωσης. Όμως, οι γόμφοι των επιστυλίων ΟΕ3.2 και ΟΕ6.2 μπορούν να θεωρηθούν ανενεργοί καθώς βρίσκονται εντός ρηγμάτων των υποκειμένων κιονοκράνων (Σχήμα 4β και Πίνακας 2 αντίστοιχα). Η μόνη περιοχή αγκύρωσης γόμφου που δεν έχει αστοχήσει ανήκει στο ΟΕ4.2. Συνολικά, από τις 8 εξετασθείσες περιοχές αγκύρωσης γόμφων κάτω έδρας, στις 7 υπήρξε αστοχία. Για λόγους πληρότητας, ας αναφερθεί ότι αστοχία στην περιοχή αγκύρωσης συμβαίνει επίσης και στα 3 από τα 4 εσωτερικά επιστύλια. Αναφορικά με την εξαίρεση (ΟΕ3.3), όπως ήδη αναφέρθηκε, ο γόμφος βρίσκεται σε θραύσμα πλήρως αποχωρισμένο από το υπόλοιπο μέλος (το οποίο ήταν επίσης θραυσμένο σε 17 μείζονα τεμάχια, βλ. Σχήμα 6α). 2. Συγκέντρωση αστοχιών στις περιοχές αγκύρωσης των διαμήκων και όχι των εγκάρσιων συνδέσμων στη στάθμη των επιστυλίων

Πράγματι, σε σύνολο 38 περιοχών αγκύρωσης διαμήκων συνδέσμων (στα επτά μετακιόνια διαστήματα) διαπιστώνονται 19 αστοχίες (50%) έναντι 9 αστοχιών επί 70 εγκαρσίων συνδέσμων (13%). Αν ληφθούν υπόψιν μόνο τα μετακιόνια διαστήματα 2 ως 6, όσα δηλ. περιλαμβάνουν επιστύλια με το διαμήκη άξονά τους κάθετο στη διεύθυνση των επιβαλλόμενων μετακινήσεων, οι αστοχίες γίνονται 14/28 (50%) έναντι 5/46 (11%) αντίστοιχα. Πιστεύουμε ότι φαινόμενα όπως π.χ. η οξείδωση των συνδετηρίων στοιχείων, αν πράγματι αποτελούσαν πρωτογενή αιτία αστοχίας (και όχι δευτερογενή, οπότε για να λάβουν χώρα, θα ήταν προϋπόθεση η διάνοιξη των αρμών μετά από μηχανική καταπόνηση), τότε τα αποτελέσματά τους θα παρουσίαζαν μια πιο ομογενή κατανομή. Η παρατηρούμενη διαφοροποίηση μεταξύ των διαμήκων και των εγκαρσίων συνδέσμων θα μπορούσε περισσότερο να συνδεθεί με (α) τη διαφορετική τους λειτουργία στα πλαίσια του φορέα και (β) με κατασκευαστικές διαφορές, οι οποίες επηρεάζουν τη συμπεριφορά τους. Τα προηγούμενα έχουν, όμως, νόημα μόνον όταν οι σύνδεσμοι ενεργοποιούνται, όταν δηλ. υπάρχει επιβαλλόμενη οριζόντια παραμόρφωση. Στην περίπτωση αυτή, η ισχυρά διατμητική λειτουργία των διαμήκων συνδέσμων είναι προφανής. Η καταπόνηση των εγκαρσίων συνδέσμων μπορεί να είναι εφελκυστική και διατμητική συγχρόνως. Οι κατασκευαστικές διαφορές συνοψίζονται στη δυνατότητα ή όχι του συνδέσμου να απορροφά ενέργεια, η οποία επιτυγχάνεται, μεταξύ άλλων, εάν υπάρχει ελεύθερο τμήμα στο μέσον του. Λόγω του εξαιρετικά επιμελημένου τρόπου κατασκευής και της άριστης εφαρμογής των εγκάρσιων πλευρών των εξωτερικών και εσωτερικών επιστυλίων (Σχήμα 3α) δεν είναι δυνατόν να προκύψει η διαμόρφωση αυτή στους διαμήκεις συνδέσμους. Το αντίθετο συμβαίνει με τους εγκάρσιους (Σχήμα 3β) επειδή εκ των πραγμάτων διαμορφώνεται κενό μερικών εκατοστών μεταξύ των «κρυμμένων» όψεων των επιστυλίων. Το ελεύθερο τμήμα του συνδέσμου περιβάλλεται μεν με μόλυβδο, δεν παύει όμως να είναι εκτός των απαραμόρφωτων ορίων της εντορμίας. Όσον αφορά στη χωροθέτηση των αστοχιών των περιοχών αγκύρωσης των διαμήκων συνδέσμων, παρατηρείται ότι σε κάθε επιστύλιο (είτε εξωτερικό, είτε μεσαίο) αντιστοιχεί οπωσδήποτε μια αστοχία σε μια από τις δύο περιοχές αγκύρωσης των διαμήκων συνδέσμων. Επιπλέον, παρατηρείται ότι, εκατέρωθεν κάθε αρμού, η κατάσταση διατήρησης των περιοχών αγκύρωσης είναι η ίδια και για τα δύο επιστύλια: είτε και οι δύο έχουν αστοχήσει (π.χ.οε3.1-οε4.1), είτε και οι δύο διατηρούνται σε καλή κατάσταση (π.χ.οε4.1- ΟΕ5.1). Τα παραπάνω ισχύουν και για τα εσωτερικά επιστύλια, μεθοδολογικά όμως η αστοχία δεν μπορεί να αποδοθεί με βεβαιότητα στη μια από τις δύο μείζονες αιτίες αστοχίας (θερμική, μηχανική) παρόλο που η θερμική θραύση, ως αρχαιότερη, είναι και πιθανότερη. 3. Συγκέντρωση αστοχιών περιοχών αγκύρωσης γόμφων στη διεπιφάνεια επιστυλίων - λίθων.ζωφόρου και όχι στη διεπιφάνεια λίθων της.ζωφόρου - θράνων Από τον Πίνακα 9 προκύπτει ότι το άθροισμα των αστοχιών των περιοχών αγκύρωσης γόμφων στη διεπιφάνεια επιστυλίων - λίθων.ζωφόρου είναι 20/28 (71%). Το αντίστοιχο ποσοστό αστοχίας στη διεπιφάνεια λίθων της.ζωφόρου - θράνων είναι 27% (16/60) και μάλιστα οι 5 στις 7 αστοχίες βρίσκονται στις δύο γωνίες του Οπισθονάου. Όπως και στην περίπτωση της συγκέντρωσης των αστοχιών στις περιοχές αγκύρωσης των διαμήκων και όχι

των εγκαρσίων συνδέσμων των επιστυλίων, έτσι κι εδώ η οξείδωση των συνδετηρίων στοιχείων θα έπρεπε να δίνει μια πιο ομογενή εικόνα, πόσω μάλλον που και η στάθμη των θράνων ήταν (και είναι) περισσότερο εκτεθειμένη στο περιβάλλον από εκείνη της Ζωφόρου. Η διαφοροποίηση αυτή θα μπορούσε περισσότερο να συνδεθεί με (α) την προσαρμογή της στάθμης της.ζωφόρου σε εξωτερικά επιβαλλόμενες οριζόντιες παραμορφώσεις σε συνδυασμό με (β) τους κινηματικούς περιορισμούς που τίθενται από τη στρώση των θράνων. Η αστοχία των γόμφων κάτω έδρας της.ζωφόρου θα πρέπει να διέπεται από τους ίδιους μηχανισμούς που οδηγούν στην αστοχία των περιοχών αγκύρωσης των γόμφων κάτω έδρας των επιστυλίων λόγω επιβαλλόμενων οριζοντίων παραμορφώσεων. Παρατηρείται ότι όσες περιοχές αγκύρωσης γόμφων (είτε άνω έδρας επιστυλίων είτε κάτω έδρας μελών Ζωφόρου) βρίσκονται στην ευθεία του κιονοκράνου (σημειώνονται ως σκιασμένες περιοχές στον Πίνακα 9) παρουσιάζουν την ίδια συμπεριφορά: είτε και οι δύο αστοχούν (ΟΕ2.1- Ζ4, ΟΕ3.1- Ζ7, ΟΕ6.1- Ζ15 & Ν Ζ) είτε όχι (ΟΕ4.1- Ζ10). Αυτή η καθ ύψος συσχέτιση είναι συμβατή με την καθ ύψος συνδετική λειτουργία των γόμφων. Όσον δε αφορά τη δυνατότητα εμφάνισης ή όχι αστοχίας, αυτή πιθανόν να συσχετίζεται με το εύρος των επιβαλλόμενων μετακινήσεων. Υπενθυμίζεται ότι η διαφορά των τελικών μετακινήσεων μεταξύ των κιονοκράνων είναι 54mm για τα κιονόκρανα ΟΚΚ1-2 (που επηρεάζουν το ΟΕ2.1), 19mm για τα ΟΚΚ2-3 (για το ΟΕ3.1) και 40mm για τα ΟΚΚ5-6 (για το ΟΕ6.1) έναντι 8mm για τα ΟΚΚ3-4 (για το ΟΕ4.1). εν γίνεται αναφορά στα ΟΚΚ4-5 (6 mm σχετική μετακίνηση) διότι το επί του επιστυλίου μέλος Ζ13 είναι καταφραγή (δηλ. δεν γομφώνεται). Η εικόνα είναι διαφορετική για όσα μέλη της.ζωφόρου εδράζονται πλήρως επί ενός και μόνο επιστυλίου: επί συνόλου 9 κοινών περιοχών αγκύρωσης αστοχούν και οι 9 επί των μελών της.ζωφόρου έναντι μόλις 2 για τα επιστύλια (γραμμοσκιασμένες περιοχές στον Πίνακα 9). Για την ερμηνεία λαμβάνονται επιπλέον υπόψιν οι συνοριακές συνθήκες των μελών της.ζωφόρου: κάθε μέλος συνδέεται με ένα γόμφο με το υποκείμενο επιστύλιο και με δύο γόμφους με δύο υπερκείμενους θράνους (καθώς και με δύο διαμήκεις συνδέσμους επίσης στην άνω έδρα). Η σύνδεση με τα υπερκείμενα μέλη είναι επομένως πολύ ισχυρή, τόσο λόγω της κατεύθυνσης ανισοτροπίας του μαρμάρου εντός των θράνων (αντίστοιχη με των κιονοκράνων) όσο και λόγω της δυνατότητάς της να παραλαμβάνει (δια του ζεύγους των γόμφων) και ροπές. Η αναπτυσσόμενη ένταση λόγω της ανάγκης προσαρμογής των μελών της Ζωφόρου στην επιβαλλόμενη μετακίνηση συγκεντρώνεται προφανώς στην ασθενέστερη σύνδεση, η οποία βρίσκεται στην κάτω έδρα. 4. Συγκέντρωση αστοχιών περιοχών αγκύρωσης συνδέσμων στην άνω έδρα των λίθων.ζωφόρου και όχι στην άνω έδρα των θράνων Η αστοχία της περιοχής αγκύρωσης του γόμφου στην κάτω έδρα των μελών της Ζωφόρου αφαιρεί κάθε σύνδεση (πέρα φυσικά από την τριβή) με την υποκείμενη στάθμη, οπότε οι λίθοι της Ζωφόρου μπορούν να προσαρμοστούν ως προς τα επιστύλια. Αν όμως οι συνδέσεις στην άνω έδρα αυτών εξακολουθούν να είναι ενεργές, τότε είναι πολύ δύσκολη η σχετική προσαρμογή του συστήματος Ζωφόρος-θράνοι, εκτός εάν πάψει να υφίσταται η συνέχεια στη στρώση της Ζωφόρου. Η αστοχία ενός από τους δύο συνδέσμους στο επίπεδο της άνω έδρας της Ζωφόρου επιτρέπει επομένως τη σχετική στροφή μεταξύ των λίθων, τόσο στο επίπεδο αυτό όσο και σε εκείνο των θράνων. Πράγματι, οι αστοχίες των περιοχών αγκύρωσης των συνδέσμων της Ζωφόρου είναι 10/18 (56%) (Πίνακας 4) και αντιστοιχούν σε

μια ανά μέλος στις περιοχές των γωνιών έναντι 5/26 (19%) (Πίνακας 7) των θράνων (στις οποίες δεν συμπεριλαμβάνονται οι απολαξευθείσες εντορμίες). Για τους τελευταίους, υπενθυμίζεται ότι μόνο ο ένας από τους δύο γόμφους τους είναι ενεργός, καθώς ο δεύτερος βρίσκεται σε περιοχή θερμικής καταπόνησης. Η εικόνα της παραμόρφωσης θα είναι τελικά μια τεθλασμένη γραμμή, η οποία είναι συμβιβαστή με τα διαγράμματα των οριζοντίων παραμορφώσεων των μετώπων των μελών του Οπισθονάου (Κουφόπουλος 1994). Η επιρροή της κατεύθυνσης ανισοτροπίας του μαρμάρου Το ζήτημα της κατεύθυνσης ανισοτροπίας στο εσωτερικό των μαρμάρινων όγκων είναι ιδιαίτερα σημαντικό, θα επιχειρηθεί εδώ όμως μόνο μια σύντομη επισκόπηση. Με την προηγούμενη ανάλυση έγινε συσχετισμός μεταξύ των αστοχιών στο θριγκό του Οπισθονάου και στη δράση των συνδετηρίων στοιχείων λόγω επιβολής οριζοντίων μετακινήσεων. Με την αναφορά στην κατεύθυνση ανισοτροπίας του μαρμάρου συμπληρώνεται η απαρίθμηση των παραγόντων που επηρεάζουν την τελική εικόνα της αστοχίας. Ας επισημανθεί στη θέση αυτή ότι ο τρόπος τοποθέτησης του ασθενούς επιπέδου του μαρμάρου επηρεάζει μεν τη δυνατότητα εμφάνισης ορισμένων αστοχιών, απαιτείται όμως ένα εξωτερικό αίτιο που να τις προκαλεί, συνεπώς η κατεύθυνση ανισοτροπίας δεν παρέχει από μόνη της την ερμηνεία για τη χωροθέτηση και μορφή των δομικών βλαβών. Η επιλογή της κατεύθυνσης ανισοτροπίας του μαρμάρου συσχετίζεται με τις διαστάσεις και άρα με το είδος του μέλους, αν δηλ. είναι κιονόκρανο, επιστύλιο ή διάζωμα, και καθοριζόταν ήδη από το λατομείο (Korres 1988). Θεωρητικά, στα επιστύλια και στα μέλη του διαζώματος (Ζωφόρος, αντιθήματα), το ασθενές επίπεδο είναι τοποθετημένο «όρθιο» με σχετικά μικρή γωνία ως προς την κατακόρυφο. Στα κιονόκρανα και τους θράνους είναι «οριζόντιο», με μικρή συνήθως γωνία ως προς οριζόντιο επίπεδο. Από τη μελέτη πλήθους μελών, συμπεριλαμβανομένων και μελών των τοίχων του σηκού και της Β.Κιονοστοιχίας, διαπιστώθηκε ότι η κατεύθυνση του ασθενούς επιπέδου του μαρμάρου έχει ιδιαίτερη σημασία για τη μηχανική συμπεριφορά της κατασκευής διότι ελέγχει τη δυνατότητα ή όχι εμφάνισης συγκεκριμένων τύπων αστοχιών, ιδιαίτερα όσον αφορά τους γόμφους των εδρών των μελών (Toumbakari 2008) και τα ρήγματα εκτός συνδετηρίων στοιχείων. Στον Οπισθόναο, όπως προαναφέρθηκε, είναι πρακτικά αδύνατη η αστοχία των περιοχών αγκύρωσης γόμφων επί των κιονοκράνων. Το ίδιο ισχύει και για τους θράνους, όπου η έλλειψη αστοχιών των υγιών περιοχών αγκύρωσης συνδετηρίων στη στρώση αυτή (ως «απόκριση» στην επιβαλλόμενη μηχανική καταπόνηση) θα πρέπει να αποδοθεί και στην κατεύθυνση ανισοτροπίας του μαρμάρου εντός του μέλους. Η κατάσταση αυτή, όμως, επιβαρύνει ακόμη περισσότερο τις δύο ενδιάμεσες ζώνες (επιστύλια, διαζώματα), στις οποίες η κατεύθυνση ανισοτροπίας του μαρμάρου επιτρέπει την αστοχία στις περιοχές αγκύρωσης των συνδετηρίων στοιχείων αλλά και τη δημιουργία ρηγμάτων σε θέσεις εκτός των συνδετηρίων. Με το εργαλείο αυτό μπορούν να ερμηνευτούν τα ρήγματα των εξωτερικών γωνιακών επιστυλίων, τα οποία δεν επηρρεάστηκαν από την αρχαία πυρκαγιά. Πράγματι, για λόγους κυρίως μαρμαροτεχνικούς, στα γωνιακά επιστύλια το ασθενές επίπεδο όχι μόνο είναι «όρθιο» αλλά τοποθετείται υπό γωνία ως προς το διαμήκη άξονα του μέλους διευκολύνοντας την εκτός επιπέδου καμπτική αστοχία (η οποία προέρχεται από τη σχετική μετατόπιση και στροφή των κιονοκράνων). Στα κεντρικά επιστύλια η τοποθέτηση αυτού είναι συνήθως

παράλληλη (ή με μικρή γωνία) ως προς το διαμήκη άξονα του μέλους κι έτσι η καμπτική εκτός επιπέδου αστοχία είναι πρακτικά αδύνατη. Η περίπτωση του επιστυλίου ΟΕ6.1 της Ν γωνίας του Οπισθονάου είναι μοναδική: το μέλος δεν παρουσιάζει ρήγμα, όπως θα αναμενόταν. Όμως είναι το μόνο εξωτερικό επιστύλιο που δεν γομφώνεται. Έτσι, η επιβολή διαφορικών μετακινήσεων στις εδράσεις του έφεραν την αστοχία στην περιοχή αγκύρωσης των διαμήκων συνδέσμων του, των μόνων δηλ. κινηματικών περιορισμών που το μέλος διαθέτει στη στρώση των επιστυλίων. Πρόσθετοι έλεγχοι Η επιρροή οριζόντιων παραμορφώσεων και η δράση των συνδετηρίων στοιχείων ελέγχθηκαν επίσης, ως οφείλεται, υπολογιστικά και «ποιοτικά». Ο υπολογιστικός έλεγχος συνίστατο σε ελαστική ανάλυση με χρήση πεπερασμένων στοιχείων όγκου (α) των επιστυλίων, για τη μελέτη των οποίων θεωρήθηκαν διάφορες συνοριακές συνθήκες και φορτίσεις, και (β) των περιοχών αγκύρωσης συνδέσμων και γόμφων, με τη δράση των συνδετηρίων να προσομοιώνεται ως κατανεμημένη δύναμη επί των κόμβων των τοιχωμάτων των εντορμιών (Τουμπακάρη 2007β, Φιλιππουπολίτης 2008). Με τον τρόπο αυτό ελέγχθηκε αν είναι και υπολογιστικά δυνατή η ανάπτυξη τάσεων που θα μπορούσαν να προκαλέσουν ρηγμάτωση στις περιοχές αγκύρωσης των συνδετηρίων στοιχείων λόγω δράσης συνδέσμου/γόμφου, όπως υποθέτει η ερμηνευτική προσέγγιση που ακολουθήθηκε. Ο «ποιοτικός» έλεγχος συνίστατο στον έλεγχο της συμβιβαστότητας των βλαβών κάθε μέλους με τα γειτονικά του τόσο κατά μήκος όσο και καθ ύψος (Τουμπακάρη 2007α). Ο έλεγχος εφαρμόστηκε σε 98 μέλη και 358 περιοχές αγκύρωσης. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στα πλαίσια της μελέτης ομικής Αποκατάστασης του Οπισθονάου (2001-2004) έγινε καταγραφή και αξιολόγηση των δομικών βλαβών των μελών και της κατάστασης διατήρησης των συνδετηρίων στοιχείων που βρέθηκαν στη στάθμη των επιστυλίων. Η ανάγκη, και υποχρέωση, ερμηνείας των δομικών βλαβών στα πλαίσια και των νέων δεδομένων που προέκυψαν από την αποξήλωση των επιστυλίων και κιονοκράνων οδήγησε στη διατύπωση και έλεγχο μιας ερμηνείας των βλαβών αυτών ως αποτέλεσμα πρωτίστως μηχανικής καταπόνησης. Με τα στοιχεία που παρατίθενται, επιχειρηματολογείται ότι οι περισσότερες αστοχίες στον θριγκό του Οπισθονάου θα μπορούσαν να αποδοθούν στη δράση των συνδετηρίων στοιχείων κατά την επιβολή οριζοντίων μετακινήσεων λόγω της έκρηξης του 1687 (στην οποία πρέπει να οφείλεται το μεγαλύτερο μέρος των μετρημένων μετακινήσεων) όσο και λόγω των διαφόρων σεισμών που έπληξαν το μνημείο κυρίως μετά από την απώλεια των διαφραγμάτων του, ενώ αντίθετα η οξείδωση των συνδετηρίων στοιχείων δεν αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την εμφάνιση των αστοχιών αυτών. Η ερμηνεία αυτή εφαρμόστηκε και ελέγχθηκε στους Ορθοστάτες του Β.Τοίχου του σηκού και στα μέλη της ωρικής Ζωφόρου και στα γείσα του θριγκού της Β.Κιονοστοιχίας στα πλαίσια των αντίστοιχων μελετών δομικής αποκατάστασης. Ο ρόλος των συνδετηρίων στοιχείων σε συνδυασμό με την κατεύθυνση ανισοτροπίας του μαρμάρου στις περιοχές αγκύρωσης αποδεικνύεται ιδιαίτερα σημαντικός σε συνθήκες επιβαλλόμενων οριζοντίων παραμορφώσεων. Κατά συνέπεια, τα συνδετήρια στοιχεία θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψιν στην ανάλυση μέσω κατάλληλων καταστατικών νόμων, η