ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ Μάθημα: ΑΤΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Δ Εξάμηνο ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ CONFLICT OF RIGHTS Συντάκτης: ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΘΑ Α.Μ. : 1340201200012 Email: alexopouloumartha@hotmail.com Τηλ.: 6973525339 Επιβλέπων Καθηγητής: κ. Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος Ακαδημαϊκό Έτος: 2013-2014
P a g e 2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ σελ. 4 «Το Θέμα».. σελ. 4 II. ΓΕΝΕΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ. σελ. 6 Ιστορική Προσέγγιση. σελ. 6 Διεθνής Κατοχύρωση. σελ. 8 Ευρωπαϊκή Ένωση και Συνταγματικά Δικαιώματα σελ. 9 Τα Συνταγματικά Δικαιώματα στο Ισχύον Ελληνικό Σύνταγμα σελ. 10 III. ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ σελ. 12 Έννοια Συνταγματικών Δικαιωμάτων.. σελ. 12 Δομή Συνταγματικών Δικαιωμάτων.. σελ. 13 Οι Διακρίσεις των Συνταγματικών Δικαιωμάτων σελ. 14 Συνταγματικά Δικαιώματα και βάσεις εφαρμογής τους.. σελ. 17 IV. ΑΤΟΜΙΚΟΣ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ. σελ. 20 Ατομικός Φιλελευθερισμός σελ. 20 Κοινωνικός Ανθρωπισμός σελ.21 V. ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ σελ. 22 Σύγκρουση: Εννοιολογική προσέγγιση και ορισμός. σελ. 22 Διακρίσεις Συγκρούσεων. σελ. 23 Το Πρόβλημα της Σύγκρουσης Δικαιωμάτων.. σελ. 24 ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑ: Διαπροσωπική Ενέργεια Σύγκρουση Δικαιωμάτων.. σελ. 25 VI. ΣΥΡΡΟΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ. σελ. 28 VII. Η ΠΛΑΣΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΝΟΜΙΚΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ.. σελ. 31 Η Πλαστότητα.. σελ. 31 Άμυνα Επίθεση, Αμυνόμενος Επιτιθέμενος: Η Διάκριση σελ. 33 VIII. ΑΡΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ: ΜΕΘΟΔΟΙ. σελ. 34 Στάθμιση Συμφερόντων σελ. 34 Εφαρμογή της Στάθμισης συμφερόντων από το Γ.Ο.Σ.Δ.: Υποθέσεις Luth και Blinkfuer.. σελ. 34 Άσκηση σύντομης κριτικής επί της μεθόδου στάθμισης.. σελ. 36 Στάθμιση: Η Αρχή της Αναλογικότητας στα πλαίσια αυτής. σελ. 37 Επιμέρους Αρχές της Αρχής της Αναλογικότητας σελ. 38 Αρχή της Πρακτικής Αρμονίας των συνταγματικών δικαιωμάτων. σελ. 39 Ιεράρχηση των Συνταγματικών Δικαιωμάτων σελ. 40 Ελληνική έννομη τάξη σελ. 40 Αλλοδαπές έννομες τάξεις σελ. 40 Γερμανική έννομη τάξη.. σελ. 41
P a g e 3 Αξιολόγηση ομάδων δικαιωμάτων. σελ. 41 Θεωρία του Alexy Γερμανία... σελ. 41 IX. Η ΘΕΣΜΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΗΣ ΩΣ ΜΕΘΟΔΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΛΥΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ.. σελ. 43 Θεσμική Εφαρμογή: Έννοια σελ. 43 Στάδια της μεθόδου.. σελ. 44 Ενδεικτικές Περιπτώσεις θεσμικής εφαρμογής από τη νομολογία. σελ. 45 X. ΒΑΣΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ. σελ. 50 XI. ΠΕΡΙΛΗΨΗ.. σελ. 52 SUMMARY. σελ. 52 XII. ΛΗΜΜΑΤΑ σελ. 53 XIII. ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ.. σελ. 54 XIV. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.. σελ. 58
P a g e 4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟ ΘΕΜΑ: Η νομική ως επιστήμη και οι ανά τους αιώνες απολογητές της ουκ ολίγες φορές έχουν απασχοληθεί και εντρυφήσει στο ζήτημα των θεμελιωδών δικαιωμάτων, τα οποία μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε ότι έχουν πλέον λάβει τη νομική τους μορφή ως συνταγματικώς κατοχυρωμένα δικαιώματα. Ακριβώς το γεγονός αυτό, -γιατί περί γεγονότος πρόκειται- πηγάζει από την ίδια τη φύση των δικαιωμάτων αυτών. Μια φύση η οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον ίδιο τον άνθρωπο, όπως αυτόν τον αντιλαμβανόμαστε όχι μόνο στα πλαίσια της φυσικής του υπόστασης, αλλά και της κοινωνικοοικονομικοπολιτικής του υπόστασης. Εξάλλου, με μια μικρή χρονική ανασκόπηση της ιστορικής εξέλιξης των θεμελιωδών δικαιωμάτων, αυτό είναι και το πρώτο μας συμπέρασμα-διαπίστωση. Δεδομένου, μάλιστα, του σε τόσο μεγάλο βαθμό στενού δεσμού μεταξύ των θεμελιωδών δικαιωμάτων και του φορέα τους, δηλαδή του ανθρώπου, θα ήταν άτοπο τα δικαιώματα αυτά να αναπτυχθούν και να εξελιχθούν ακολουθώντας μια πορεία διαφορετική από εκείνη της εξέλιξης των ανθρωπίνων κοινωνιών. Με αφετηρία, λοιπόν, την εποχή του μοναρχικού και απολυταρχικού κράτους, στο όνομα του οποίου οποιαδήποτε μορφή δικαιώματος τελούσε υπό την αίρεση του απόλυτου μονάρχη, οδηγούμαστε στη συνέχεια στην περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης και του φιλελεύθερου ατομικισμού, περίοδο κατά την οποία τα δικαιώματα γίνονται πλέον το όπλο, το λάβαρο του πολίτη στον αγώνα του για την προστασία του από την αδυσώπητη και αδηφάγα δημόσια εξουσία. Συγχρόνως, όμως, αποτελούν και το σημείο-ορόσημο μεταξύ της ιδιωτικής και της δημόσιας έννομης τάξης. Μετά από την όλη πορεία αυτή καταλήγουμε αισίως στην επικράτηση του κοινωνικού ανθρωπισμού, ο οποίος ενοποιεί την έννομη τάξη, στα πλαίσια φυσικά του δημοκρατικού πολιτεύματος, και συγχρόνως παράσχει στα δικαιώματα αυτήν την αποστολή της ενότητας, πράγμα το οποίο παίρνει σάρκα και οστά με τη συνταγματοποίησή τους και την παροχή του «υπερδημόσιου» χαρακτήρα τους. Ωστόσο, φυσικό και επόμενο είναι και άλλα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσεως και των ανθρωπίνων κοινωνιών, με βασικότερο το φαινόμενο αυτό των συγκρούσεων, να επηρεάζονται από τα θεμελιώδη δικαιώματα. Άλλωστε, παράλληλα με τη συμβίωση σε κάθε κοινωνία, διακρίνεται και μια προσπάθεια ικανοποίησης των ατομικών-προσωπικών συμφερόντων του κάθε ατόμου. Μια προσπάθεια η οποία ουκ ολίγες φορές για να προσφέρει αυτή την ικανοποίηση χρησιμοποιεί ακόμα και τη μέθοδο της επιβολής και της κυριαρχίας του καθενός πάνω στο συνάνθρωπο. Εάν μάλιστα αναλογιστούμε και συνυπολογίσουμε στο σημείο αυτό και το γεγονός ότι το δικαίωμα είναι ακριβώς η εξουσία που παρέχεται για την ικανοποίηση του προσωπικού συμφέροντος, μας φεύγει κάθε αμφιβολία για το ζήτημα της σύγκρουσης δικαιωμάτων που προκύπτει. Στο παρόν πόνημα θα διευκρινιστεί με ακρίβεια το γεγονός πως όταν κάνουμε λόγο για σύγκρουση, δεν αναφερόμαστε σε μια πραγματική, αλλά σε μα φαινομενική σύγκρουση, η οποία είναι πλαστή και μη υπαρκτή εντός των πλαισίων της σύγχρονης δημοκρατικής και ανθρωπιστικής έννομης τάξης. Κατά συνέπεια, δεν θα
P a g e 5 δημιουργούνταν ουδέποτε δικαιικά «προϊόντα» συγκρουόμενα και αντιθετικά μεταξύ τους στους κόλπους ενός τόσο αρμονικά δομημένου δικαιικού συστήματος. Έτσι, απέναντι στις όποιες διαφοροποιήσεις -και όχι συγκρούσεις- έρχονται να κάνουν την εμφάνισή τους κατά την άσκηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων εντός των πλαισίων μιας κοινωνίας, η δικαιοσύνη, σαν από μηχανής θεός, έρχεται να αποσαφηνίσει την περιπλεγμένη κατάσταση, αλλά και να τοποθετήσει τους φορείς των δικαιωμάτων και τις ενέργειές τους στην αρμόζουσα θέση, δεδομένου του γεγονότος ότι τα προβλήματα προκύπτουν ακριβώς από αυτήν την «εκτροχίασή» τους.
P a g e 6 ΓΕΝΕΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Δεδομένου του γεγονότος ότι η ελευθερία 1 και η δημοκρατία είναι δυο συστατικά στοιχεία συνδεδεμένα μεταξύ τους, σε σημείο μάλιστα που να βαίνουν παράλληλα, θα ήταν παράλειψή μας να μην αναφέρουμε την άποψη των συγγραφέων εκείνων που αναζητούν τις απαρχές των ατομικών ελευθεριών στην αρχαία Αθήνα, τη γενέτειρα και το χώρο άνθισης του δημοκρατικού πολιτεύματος 2. Έναν χώρο στον οποίο παντοδυναμία του πολίτη και παντοδυναμία του νόμου συμπορεύονται. Σε αυτήν ακριβώς τη συμπόρευση εδράζεται και ο σεβασμός που πρέπει να δείχνει ο πολίτης απέναντι στο νόμο. Με άλλα λόγια, κρατική υπεροχή και προσωπική ελευθερία, δύο έννοιες εκ διαμέτρου διαλεκτικά αντίθετες κατά πολλούς συγγραφείς- στην αρχαία Αθήνα με λάβαρο τη δημοκρατία βρήκαν τον πιο επιτυχή συνδυασμό τους. Στο σημείο αυτό, θα ήταν ίσως δόκιμο να αναφερθεί η άποψη του Γάλλου νομικού Léon Duguit 3, για την καλύτερη ίσως δυνατή σύλληψη των «ατομοκρατικών» αντιλήψεων στην αρχαία Ελλάδα, καθώς και των διδασκαλιών της στοάς. Οι αντιλήψεις αυτές κατά τον Duguit άσκησαν σημαντική επίδραση τόσο στους προτεστάντες συγγραφείς του 16ου αιώνα, όσο και στους νεώτερους δημοσιολόγους. Τα θεμελιώδη δικαιώματα συνιστούν βασικές πτυχές της ανθρώπινης υπόστασης και δραστηριότητας και προστατεύονται χωρίς αμφιβολία από το δίκαιο. Τέτοια θεμελιώδη δικαιώματα, τέτοιες θεμελιώδεις αρχές είναι και η ελευθερία και η ισότητα, χαρακτηριστικά αδιάσειστα συνδεδεμένα με τη δημοκρατία της αρχαίας Ελλάδας. Μάλιστα, αυτά τα «μητρικά δικαιώματα», όπως θα μπορούσαμε να τα χαρακτηρίσουμε, αποτελούν και το μέσο με το οποίο δύναται να προσδιορίσουμε νομικά το status του πολίτη. Κατά συνέπεια, η απόλαυση αυτών των «μητρικών δικαιωμάτων» φαντάζει να συνιστά περισσότερο μια νομική κατάσταση, παρά μια εξωνομική πραγματικότητα 4. Με άλλα λόγια, η ελευθερία θεμελιώνεται ως φυσικό δίκαιο 5. Στο μεταγενέστερο δυτικό συνταγματισμό τα «ατομικά δικαιώματα» παρουσιάζουν έντονη αντικρατική κατεύθυνση. Ο έντονος αυτός αντικρατισμός είναι απόρροια του αυταρχικού κράτους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να αποστερείται από τα δικαιώματα ο τίτλος του «θεμελιώδους δικαιώματος». Στην αρχαία Ελλάδα όμως, αυτή η έντονη αντικρατική κατεύθυνση δεν κάνει την εμφάνισή της στα θεμελιώδη δικαιώματα, με άμεση συνέπεια να μην τους αποστερεί και τον τίτλο των «θεμελιωδών δικαιωμάτων». 1 Ο όρος «ελευθερία» δεν έχει μόνο ατομικιστικό περιεχόμενο, αλλά έχει και κοινωνικό περιεχόμενο. Ως προς τη διάκριση του κοινωνικού φιλελευθερισμού από τον ατομικιστικό φιλελευθερισμό, βλ. Δημητρόπουλο, Τα αμυντικά δικαιώματα του ανθρώπου κ.λπ., σελ. 81 επ. καθώς και τις σημ. 77, 78. 2 Αναφορικά με το θέμα των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην αρχαία Ελλάδα, βλ. Βλάχο, Κοινωνιολογία των δικαιωμάτων του ανθρώπου, σελ. 111, Μάνεση, Ατομικές Ελευθερίες σελ. 26, Τσάτσο, Συνταγματικό Δίκαιο, ΓΙ, σελ. 52 επ. 3 Duguit, Traité de droit Constitutionnel, τ. І, σελ. 571 επ. 4 Βλ. Μάνεση, Ατομικές Ελευθερίες, σελ. 26. 5 Δεν θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει κανείς αυτή την άποψη χωρίς να χρησιμοποιήσει τη ρήση του ρήτορα Αλκιδάματα, την οποία διασώζει ο Αριστοτέλης: «και ως εν τω Μεσσηνιακό λαό λέγει Αλκιδάμας, ελευθέρους αφήκε πάντας ο θεός, ουδένα δούλον η φύσις πεποίηκεν». Βλ. Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, τ. Γ τεύχη І Ш, σελ. 4, καθώς και Αριστοτέλους, Ρητορική, 1373 Β17.
P a g e 7 Παρουσία, άλλωστε, στην αρχαία Ελλάδα της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας και απουσίας ενός αυταρχικού κράτους -όπως αυτού στη μεταγενέστερη Δύση-, η διατήρηση του τίτλου αυτού ήταν αναπόφευκτη. Αυτό δεν σημαίνει φυσικά ότι η κρατική εξουσία δρα χωρίς κανένα περιορισμό, με κίνδυνο να φθάσει μέχρι και την ασυδοσία. Αντιθέτως, ισότητα και ελευθερία 6, σαν άλλες παραδεδεγμένες αρχές, θέτουν φραγμούς στην εξουσία, είτε πρόκειται για κρατική, είτε για ιδιωτική. Από τον 13ο αιώνα μέχρι και τις σήμερον ημέρες, είτε κάνουμε λόγο για ιστορία των ατομικών ελευθεριών, είτε για ιστορία της αδιάκοπης πάλης της ανθρωπότητας για ελευθερία και δημοκρατία, στην ουσία αναφερόμαστε στο ίδιο πράγμα, δεδομένης της κοινής τους πορείας. Η πρώτη νομική διάπλαση των ατομικών ελευθεριών πρέπει να αναζητηθεί περί το 1215, στην περίφημη Magna Charta. Σε αυτήν τη Magna Charta οι ατομικές ελευθερίες προσδιορίζονται ως τα στρεφόμενα κατά των Άγγλων ηγεμόνων δικαιώματα των Άγγλων πολιτών. Εν συνεχεία, η ίδια κατεύθυνση ακολουθείται και το 1629 με την Petition of Rights, καθώς και το 1679 με την Habeas Corpus Act. Ακολουθεί και η Bill of Rights το 1689. Από πλευράς Αμερικής, οι διακηρύξεις της πολιτείας της Virginia το 1776, με την ονομασία Bill of Rights, ήταν αποτέλεσμα του αγώνα των αποίκων της ηπείρου για ελευθερία και ανεξαρτησία από τη μητρόπολη. Η Bill of Rights της Virginia λειτούργησε ως παράδειγμα προς μίμηση και για τις άλλες πολιτείες της Αμερικής, με τελικό αποδέκτη το Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών στις 17 Σεπτέμβρη 1787 ( Constitution of the United States ) και τη συνταγματοποίηση των ατομικών ελευθεριών. Αναφορικά με την ηπειρωτική Ευρώπη, οι ευρωπαϊκοί λαοί άρχισαν και αυτοί να δείχνουν τα πρώτα σημάδια αντίδρασης στον απολυταρχισμό της Εκκλησίας και του Κράτους. Αποκορύφωμα της δυσαρέσκειας και του αγώνα τους αυτού υπήρξε η Γαλλική Επανάσταση ( Révolution française ) το 1789. Με κεντρικό σύνθημα, εμπνευσμένο από τα κηρύγματα των Διαφωτιστών, το τρίπτυχο Liberté, Egalité, Fraternité, «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα», οδηγήθηκαν το 1789 στη λεγόμενη «Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη» ( Déclaration des droits de l'homme et du citoyen ). Μια διακήρυξη η οποία είχε αποκτήσει από τους επηρεασμένους από το φυσικό δίκαιο συντάκτες της οικουμενικό χαρακτήρα. Η διακήρυξη του 1789 αποτέλεσε και το προοίμιο του Γαλλικού Συντάγματος του 1791, ενώ ήταν η βάση και για τις μετέπειτα διακηρύξεις του 1793 και του 1795. Μάλιστα, γαλλική διακήρυξη του 1789 και γαλλικό Σύνταγμα του 1791 δημιούργησαν τον λεγόμενο «κλασικό κατάλογο των ατομικών δικαιωμάτων», στον οποίο περιλαμβάνονται μια σειρά από ατομικά δικαιώματα. Δεδομένου του οικουμενικού της χαρακτήρα, όπως είναι φυσικό και επόμενο, άσκησε εκπληκτικά σημαντική επιρροή τόσο στα μεταγενέστερα Συντάγματα, όσο και στις Διεθνείς Συμφωνίες περί ατομικών δικαιωμάτων. Στη σύγχρονη πραγματικότητα είναι γεγονός ότι έχει επέλθει καθολική νομική αναγνώριση και συνταγματοποίηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων, ενώ, και ο «κλασικός κατάλογος των ατομικών δικαιωμάτων» έχει μεταβληθεί σε σημαντικό βαθμό, όχι μόνο αριθμητικά, αλλά και ποιοτικά. Πάρα ταύτα, ζητήματα όπως η ουσιαστική εφαρμογή των θεμελιωδών δικαιωμάτων και η πραγματική δυνατότητα 6 Η ελευθερία εδώ νοείται ως ελευθερία όλων των πολιτών, στην καθολική της διάσταση, ως ελευθερία για όλους.
P a g e 8 άσκησής τους εξακολουθούν και θα εξακολουθήσουν για καιρό να απασχολούν τη νομική επιστήμη, όσο η ανθρωπότητα εξελίσσεται, και τα χρόνια διαδέχονται, ως είναι φυσικό, το ένα το άλλο. ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΑΤΟΧΥΡΩΣΗ Οι πρώτες ενέργειες-ψήγματα για τη διεθνή κατοχύρωση των θεμελιωδών δικαιωμάτων έκαναν την εμφάνισή τους μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο 7. Χαρακτηριστικά, το 1929 το Ινστιτούτο διεθνούς δικαίου δέχθηκε τη «διακήρυξη των διεθνών δικαιωμάτων του ανθρώπου», ενώ το 1941, και συγκεκριμένα στις 14 Αυγούστου, στο άρθρ. 6 του Χάρτη του Ατλαντικού, διακηρυσσόταν, ότι «μετά τη νίκη οι άνθρωποι θα πρέπει να ζουν ελεύθεροι φόβου ανάγκης ή ένδειας». Μάλιστα, ήδη στις 6 Γενάρη του 1941, σε διάγγελμα του ο πρόεδρος Roosevelt διακηρύττει τις «τέσσερις ελευθερίες», την ελευθερία του λόγου και την έκφραση της γνώμης, τη θρησκευτική ελευθερία, την ελευθερία από φόβο και την ελευθερία από ανάγκη. Ωστόσο, καθοριστικό για την ολοκλήρωση της προσπάθειας για τη διεθνή προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων ήταν το χρονικό σημείο μετά τη λήξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Επιπροσθέτως, με την ίδρυση του Ο.Η.Ε. και μέσω του καταστατικού του χάρτη παρέχεται η δυνατότητα για τη διακήρυξη πίστης των λαών στα δικαιώματα του ανθρώπου. Στο δε Παρίσι, στις 10 Δεκέμβρη του 1948, ψηφίζεται από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών η «Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων», η οποία συμπεριέλαβε, εκτός από τα δικαιώματα που κατοχυρώνονταν στον κλασικό κατάλογο και πολιτικά καθώς και κοινωνικά δικαιώματα. Το 1966 ψηφίζει το σύμφωνο των οικονομικών, κοινωνικών και μορφωτικών δικαιωμάτων, κυρωμένο με το ν. 1532/1985, καθώς και το σύμφωνο των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων, κυρωμένο με το ν. 2462/1997. Στις 3 Σεπτέμβρη 1953 τέθηκε σε ισχύ η ψηφισθείσα στις 4 Νοέμβρη 1950 από τα κράτη-μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης «Σύμβαση της Ρώμης». Πρόκειται για τη «Σύμβαση για την προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών» (ΕΣΔΑ), σύμβαση η οποία συμπληρώθηκε με δώδεκα πρόσθετα πρωτόκολλα καθώς και τον Κοινωνικό Χάρτη της Ευρώπης. Μάλιστα, για την εξασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων προήχθη η ίδρυση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, αλλά και του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Η Ελλάδα συγκεκριμένα ακολουθώντας το άρθρ. 46 της Σύμβασης της Ρώμης, το 1979, αναγνώρισε τον υποχρεωτικό χαρακτήρα της αρμοδιότητας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου. 7 Μέχρι το τέλος του Α Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και κατά τον Μεσοπόλεμο, υποκείμενα διεθνούς δικαίου θεωρούνταν αποκλειστικώς τα κυρίαρχα κράτη και όχι τα άτομα. Η αναγνώριση των θεμελιωδών δικαιωμάτων ανήκε στην αποκλειστική αρμοδιότητα του κάθε κράτους ( domestic jurisdiction).
P a g e 9 Ας σημειωθεί ότι ειδικότερα θεμελιώδη δικαιώματα κατοχυρώνονται και από άλλα πρόσφατα διεθνή κείμενα, δεδομένης μάλιστα της σύγχρονης πραγματικότητας, η οποία κατά ένα μεγάλο μέρος της απειλείται από πολυάριθμους κινδύνους που πηγάζουν από την εξέλιξη της τεχνολογίας. Ειδικότερα, από τα διεθνή αυτά κείμενα αξίζει να αναφερθούν η Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και τη Βιοϊατρική (κύρωση με το ν. 2619/1998), καθώς και το Πρόσθετο Πρωτόκολλο στην ίδια Σύμβαση, ως προς την απαγόρευση της κλωνοποίησης των ανθρωπίνων όντων 8. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Στις ιδρυτικές συνθήκες των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων περιλαμβάνονται «κοινοτικές ελευθερίες», οι οποίες περιορίζονται στον οικονομικό χώρο. Αυτό το τελευταίο δεν ήταν εφικτό να προωθήσει τη δημιουργία ενός γενικού καταλόγου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων 9. Παρ όλα αυτά, η εξέλιξη στην οποία υπόκεινται συνεχώς οι Ευρωπαϊκές Κοινότητες, κατέστησαν αναπόφευκτη την προστασία των ατομικών ελευθεριών στο πλαίσιο του κοινοτικού δικαίου. Απόρροια αυτής της εξέλιξης ήταν η από το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο ψήφιση της «Διακήρυξης των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών», το 1989. Η διακήρυξη αυτή αποτελούμενη από 28 άρθρα δεν έχει νομική δεσμευτικότητα. Το Δεκέμβρη του 2000 στη Σύνοδο Κορυφής στη Νίκαια της Γαλλίας υιοθετήθηκε ο με αυξημένη δημοκρατική νομιμοποίηση «Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο Χάρτης αυτός περιέχει ένα κατάλογο με τα σημαντικότερα θεμελιώδη δικαιώματα που κατοχυρώνονται από την ΕΣΔΑ και τις κοινές συνταγματικές παραδόσεις των κρατών-μελών, με αποτέλεσμα να δημιουργεί στον τομέα της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων σαφήνεια και ασφάλεια δικαίου. Κατά συνέπεια, το γεγονός ότι ο Χάρτης δεν έχει δεσμευτική ισχύ με τα παρόντα δεδομένα, δεν επηρεάζει την αυξημένη νομική σημασία που διαθέτει. Ως προς τους φορείς και τους αποδέκτες των δικαιωμάτων του Χάρτη, την ιδιότητα του φορέα μπορεί να φέρουν είτε «κάθε πρόσωπο», είτε οι «κοινοτικοί πολίτες», ενώ αποδέκτες είναι τα όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τα όργανα των κρατών-μελών. Αναφορικά δε με τη διάρθρωση του Χάρτη και τα δικαιώματα που κατοχυρώνονται σε αυτόν, είναι γεγονός ότι αποτελείται από 7 κεφάλαια, στα οποία κατοχυρώνονται με τη σειρά τα ακόλουθα δικαιώματα: ανθρώπινη αξιοπρέπεια, ελευθερίες, ισότητα, αλληλεγγύη, δικαιώματα των πολιτών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δικαιοσύνη και άλλες γενικότερες διατάξεις που αφορούν τα δικαιώματα, την εμβέλεια προστασίας τους και την πιθανότητα κατάχρησής τους. 8 Κύρωση με την υπ αρ. Φ.0546/1/ΑΣ723/4898/21-10-1998 απόφαση. 9 Πρβλ. Δαγτόγλου, Ευρωπαϊκό Κοινοτικό Δίκαιο, Α, (1979), σελ. 309 επ., Chr. Runge, Εισαγωγή εις το Δίκαιον των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, ελλ. μετάφρ. Αθ. Τσακανίκα, 1978, σελ. 109 επ.
P a g e 10 Η «Συνέλευση για το Μέλλον της Ευρώπης» επεξεργάστηκε ένα σχέδιο Ευρωπαϊκού Συντάγματος, στο δεύτερο μέρος του οποίου ενσωματώνεται ο Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με σκοπό να εξασφαλίσει ακόμα μεγαλύτερη προστασία των δικαιωμάτων, σχέδιο το οποίο όμως δεν έχει φθάσει ακόμα στο κρίσιμο σημείο της υιοθέτησης από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Τέλος, το 2007 έλαβε χώρα η μεταρρυθμιστική Συνθήκη της Λισσαβόνας, η οποία με τη μορφή πρωτοκόλλου υιοθετεί τον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων όπως αυτός ενσωματώθηκε στο σχέδιο της συνταγματικής συνθήκης. ΤΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΣΤΟ ΙΣΧΥΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ Το ισχύον ελληνικό Σύνταγμα είναι αυτό που διαμορφώθηκε κατόπιν της αναθεωρήσεως που συνετελέσθη το 2008, και αποτελεί μετεξέλιξη του Συντάγματος του 1975 και των αναθεωρήσεων που αυτό υπέστη το 1986 και το 2001. Τα συνταγματικά δικαιώματα στο ισχύον ελληνικό Σύνταγμα καταλαμβάνουν το δεύτερο μέρος, με τίτλο «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα» 10. Στην αναθεώρηση του 1986 δεν τέθηκαν ζητήματα συνταγματικών δικαιωμάτων, αλλά το 2001 με τη νέα αναθεώρηση του Συντάγματος ρυθμίστηκαν πολλά ζητήματα που αφορούσαν τα συνταγματικά δικαιώματα. Στο σημείο αυτό θα γίνει μια σύντομη αναφορά στα συνταγματικά δικαιώματα που ρυθμίζονται στο ισχύον ελληνικό Σύνταγμα και στα αντίστοιχα άρθρα στα οποία αυτά προβλέπονται. Ειδικότερα, προτάσσονται και κατοχυρώνονται η αρχή της ισότητας (άρθρ. 4) και η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας (άρθρ. 5), αλλά καιτο δικαίωμα στην πληροφόρηση (άρθρ. 5Α). Ακολουθούν η σύλληψη από το αυτόφωρο έγκλημα (άρθρ. 6), η αρχή nullum crimen nulla poena sine lege, ελληνιστί «ουδεμία ποινή άνευ νόμου», ενώ απαγορεύονται και τα βασανιστήρια καθώς και η γενική δήμευση (άρθρ. 7). Μια ακόμη αρχή που κατοχυρώνεται είναι η «αρχή του φυσικού ή νόμιμου δικαστή» (άρθρ. 8). Κατοχυρώνονται και κατά συνέπεια προστατεύονται ακόμη το άσυλο της κατοικίας (άρθρ. 9), τα προσωπικά δεδομένα (άρθρ. 9Α), το δικαίωμα του αναφέρεσθαι (άρθρ. 10), το δικαίωμα του συνέρχεσθαι (άρθρ. 11) και το δικαίωμα του συνετερίζεσθαι (άρθρ. 12). Η θρησκευτική ελευθερία (άρθρ. 13), η ελευθερία έκφρασης και η ελευθερία του τύπου (άρθρ. 14) αποτελούν τρεις ακόμα ελευθερίες που προστατεύονται από το ισχύον Σύνταγμα. Η ραδιοτηλεόραση (άρθρ. 15), η τέχνη, η επιστήμη, η έρευνα και η διδασκαλία, η παιδεία (άρθρ. 16), η ιδιοκτησία (άρθρ. 17) και η αναγκαστική απαλλοτρίωση (άρθρ. 18), το απόρρητο των επιστολών (άρθρ. 19), η παροχή έννομης προστασίας (άρθρ. 20), ο γάμος και η οικογένεια (άρθρ. 21), η εργασία (άρθρ. 22), η συνδικαλιστική ελευθερία (άρθρ. 23) και το περιβάλλον (άρθρ. 24) ρυθμίζονται και αυτά από το Σύνταγμα. 10 Σ 1975 άρθρ. 4-25.
P a g e 11 Βάσει του άρθρου Σ 25 1, τα συνταγματικά δικαιώματα τελούν υπό την εγγύηση του κράτους. Επομένως, η διασφάλισή τους δεν είναι αποκλειστικά «ιδιωτική υπόθεση», αλλά αποτελεί και κρατικό σκοπό. Αξίζει στο σημείο αυτό να αναφέρουμε ότι τη χρονική αυτή στιγμή, εν έτει 2014, και πληρουμένης της προϋποθέσεως του άρθρου Σ 110 6 («Δεν επιτρέπεται αναθεώρηση του Συντάγματος πριν περάσει πενταετία από την περάτωση της προηγούμενης.») αναφορικά με τη συμπλήρωση της πενταετίας από την προηγούμενη αναθεώρηση του 2008, είναι έντονες οι συζητήσεις και οι αναφορές για μια ενδεχόμενη αναθεώρηση του Συντάγματος οσονούπω. Στο στόχαστρο έχει μπει και το άρθρο Σ 16 ως προς το τμήμα που αφορά την παιδεία και μάλιστα την ανώτατη παιδεία και ανήκει στα προστατευόμενα συνταγματικά δικαιώματα. Αυτή η πιθανή αναθεώρηση του άρθρου Σ 16 ερίδεται και στο γεγονός ότι έχουν προηγηθεί από το 2008 μέχρι σήμερα οι κυρώσεις των εξής νόμων : Νόμος 3685/2008 για τις μεταπτυχιακές σπουδές, ΠΔ 160/2008 Πρότυπος εσωτερικός κανονισμός, Νόμος 4009, ΦΕΚ 195Α/2011, Νόμος 4076, ΦΕΚ 159Α/2012, Νόμος 4115/2013 «Οργάνωση και λειτουργία Ιδρύματος Νεολαίας και Δια Βίου Μάθησης και Εθνικού Οργανισμού Πιστοποίησης Προσόντων και Επαγγελματικού Προσανατολισμού και άλλες διατάξεις», Νόμος 4142/2013 «Αρχή Διασφάλισης της Ποιότητας στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση (Α.ΔΙ.Π.Π.Δ.Ε.)», 4186/2013 «Αναδιάρθρωση της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης και λοιπές διατάξεις». Από αυτούς ποικίλες αντιδράσεις προκάλεσαν οι γνωστοί στο ευρύ κοινό «Νόμος Διαμαντοπούλου» ν. 4009/2011 και «Νόμος Αρβανιτόπουλου» ν. 4076/2012.
P a g e 12 ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΕΝΝΟΙΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ: Είναι ευρέως γνωστό ότι η έννοια του δικαιώματος ως νομικού μεγέθους έχει απασχολήσει ουκ ολίγες φορές τη νομική θεωρία οδηγώντας κατ αυτόν τον τρόπο στη διατύπωση ενός σημαντικού αριθμού ορισμών αλλά και την δημιουργία ποικίλων προσεγγίσεων ανά το πέρασμα των αιώνων. Στην προσπάθειά μας να δώσουμε έναν γενικά αποδεκτό ορισμό των συνταγματικών δικαιωμάτων, αφού προηγουμένως έχουμε προβεί σε σύγκριση, στάθμιση και συγκερασμό των στοιχείων που αναφέρονται στις διάφορες θεωρίες και ορισμούς που έχουν διατυπωθεί ανά τους αιώνες, θα καταλήγαμε στην άποψη ότι: «Συνταγματικά δικαιώματα είναι τα παρεχόμενα στα άτομα και ως μέλη του κοινωνικού συνόλου θεμελιώδη, πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά δικαιώματα, τα οποία αποτελούν τις κατά την αντίληψη του συντακτικού νομοθέτη βασικές εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας και των οποίων το αμυντικό περιεχόμενο στρέφεται κατά της κρατικής και κάθε άλλης εξουσίας, το προστατευτικό περιεχόμενο στρέφεται μόνον προς το κράτος αξιώνοντας την παροχή βοήθειας για την απόκρουση κάθε απειλής, το δε εξασφαλιστικό, εφόσον αναγνωρίζεται, στρέφεται επίσης προς το κράτος, αξιώνοντας την παροχή των απαραίτητων μέσων για την άσκηση του δικαιώματος.» Ενώ ο κοινώς αποδεκτός ορισμός για την έννοια του δικαιώματος είναι ο εξής: «Δικαίωμα είναι η από το δίκαιο απονεμόμενη στα πρόσωπα εξουσία για την ικανοποίηση συμφέροντος.» 11 Από τον ορισμό αυτό είναι εφικτό να εξαχθούν τα επιμέρους στοιχεία του δικαιώματος. Αυτά είναι ουσιαστικά δύο, το οντολογικό και το λειτουργικό. Αναφορικά με το οντολογικό στοιχείο, αυτό συνίσταται στην εξουσία, μια δύναμη αναγνωριζόμενη και ρυθμιζόμενη από το δίκαιο. Μια εξουσία, η οποία, με άλλα λόγια, δύναται να εκληφθεί ως η δύναμη που δίνεται και μπορεί να επιβληθεί ακόμα και κατά τρόπο αναγκαστικό, και η απονομή αυτής γίνεται από το δίκαιο, γεγονός που της προσδίδει νομικό περίβλημα. Το δε λειτουργικό στοιχείο το οποίο ενυπάρχει στον προαναφερθέντα ορισμό του δικαιώματος είναι η ικανοποίηση προσωπικού, στενότερου συμφέροντος εντός του πλαισίου της έννομης τάξης. Και αυτό το στενότερο, προσωπικό συμφέρον του κοινωνικού ανθρώπου προσδιορίζεται από το περιεχόμενο του παρεχόμενου δικαιώματος, στα πλαίσια του γενικού συμφέροντος και της νομιμότητας. Στο σημείο αυτό, να αναφερθεί ότι ως προς τα συνταγματικά δικαιώματα, το κριτήριο καταρχήν για τον χαρακτηρισμό τους ως συνταγματικά και εν συνεχεία για τη διαφοροποίηση τους από τα δικαιώματα του κοινού δικαίου αποτελεί η ενσωμάτωσή τους ή μη στο συνταγματικό κείμενο. Η αποστολή των συνταγματικών δικαιωμάτων δεν είναι άλλη από τον καθορισμό του συνταγματικού προτύπου του ανθρώπου. Και 11 Ο ορισμός αυτός του δικαιώματος διατυπώθηκε από τον Regelsberger, και μάλιστα αποτελεί συνένωση των ορισμών του Windscheid, σύμφωνα με τον οποίο το δικαίωμα προσδιορίζεται ως η εξουσία εκείνη που απονέμεται από το δίκαιο στα πρόσωπα, αλλά και του ορισμού του Jehring, ο οποίος δίνοντας έμφαση στο τελολογικό στοιχείο, ορίζει το δικαίωμα ως το συμφέρον που προστατεύεται από το δίκαιο.
P a g e 13 μάλιστα του ανθρώπου εκείνου που συμβαδίζει με το συνταγματικό πρότυπο του κράτους. Άλλωστε, τα συνταγματικά δικαιώματα ως άλλες εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας, προστατεύουν τις πρωταρχικές και κυρίαρχες εκφάνσεις της ανθρώπινης ζωής, παρέχοντας στον άνθρωπο τη δυνατότητα συμμετοχής και απόλαυσης της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής ζωής. Φυσικά, η εξουσία που αναγνωρίζουν, όπως προκύπτει από την ανθρωπιστική αρχή του άρθρου Σ 2 1, και δεδομένου του γεγονότος ότι κάνουμε λόγο για μια έννομη τάξη του κοινωνικού ανθρωπισμού, πρόκειται για μια εξουσία του κάθε ανθρώπου απέναντι στο άτομό του, στον ίδιο του τον εαυτό, και όχι για μια εξουσία του ανθρώπου απέναντι στα άλλα άτομα. Η δε εξουσία πάνω σε πράγματα δεν δύναται και δεν επιτρέπεται να οδηγεί στην κυριαρχία πάνω σε άλλους ανθρώπους. Κατά συνέπεια, τίθενται τα όρια μεταξύ των φορέων των δικαιωμάτων τόσο στις διαπροσωπικές μεταξύ τους σχέσεις, όσο και στις σχέσεις τους με το κράτος. Εξάλλου, αυτό είναι και κάτι το οποίο προκύπτει από την ύπαρξη των τριών μορφών περιεχομένου που παρουσιάζουν τα συνταγματικά δικαιώματα. Και όταν κάνουμε λόγο για ένα περιεχόμενο τριών μορφών, αναφερόμαστε, το δίχως άλλο, στο αμυντικό περιεχόμενο το οποίο αξιώνει την απόκρουση επιθετικών ενεργειών και επενεργεί τόσο στις σχέσεις ιδιωτικού όσο και στις σχέσεις δημόσιου χαρακτήρα, στο προστατευτικό περιεχόμενο, το οποίο αξιώνει προστασία από τις επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων και τέλος, στο διασφαλιστικό-εξασφαλιστικό-διεκδικητικό περιεχόμενο, το οποίο αξιώνει τη βελτίωση της θέσης του ανθρώπου και την παροχή των αναγκαίων εκείνων μέσων για την πλήρωση του παρεχόμενου δικαιώματος. Επομένως, είναι προφανές ότι τα συνταγματικά δικαιώματα δεν έχουν μόνο ατομικό χαρακτήρα, αλλά έχουν και κοινωνικό χαρακτήρα και εφαρμόζονται στη συνολική έννομη τάξη, παρέχοντας κατ αυτόν τον τρόπο προστασία στο άτομο από κάθε απειλή δημοσίας ή ιδιωτικής φύσεως. ΔΟΜΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ: Προβαίνοντας σε μια προσπάθεια σχηματικής αναπαράστασης των συνταγματικών δικαιωμάτων, διαπιστώνουμε ότι το συνταγματικό δικαίωμα δύναται να προσιδιάσει σε έναν κύκλο ο οποίος διαθέτει πυρήνα και περιφέρεια. Στα στοιχεία του ανήκουν το υποκείμενο, το αντικείμενο, το προστατευόμενο αγαθό, η κτήση, η παραίτηση, η λειτουργία και η άσκηση του δικαιώματος. Δύο είναι τα τμήματα του περιεχομένου του δικαιώματος, η κτήση και η άσκηση. Αυτό συνεπάγεται ότι δύο είναι και οι βασικές περιοχές της δομής του δικαιώματος, ο πυρήνας, δηλαδή η περιοχή της κτήσης, ο οποίος ενυπάρχει γύρω από το κέντρο του κύκλου, και η περιφέρεια, η υπόλοιπη, δηλαδή, μετά τον πυρήνα περιοχή της άσκησης. Ο πυρήνας αφορά, όπως προαναφέρθηκε, την κτήση του δικαιώματος και ουσιαστικά ταυτίζεται με αυτή. Αναφορικά με την κτήση, αυτή είναι η νομική σύνδεση μεταξύ του δικαιώματος και του δικαιούχου. Περιλαμβάνει δύο στοιχεία, το υποκειμενικό, το οποίο και είναι ο φορέας του δικαιώματος, αλλά και το αντικειμενικό, το οποίο είναι το προστατευόμενο συνταγματικά αγαθό. Αν λάβουμε αυτά υπόψιν μας, διαπιστώνουμε ότι ο πυρήνας, δεν είναι σε καμία περίπτωση ενιαίος. Αντίθετα,
P a g e 14 τριχοτομείται. Την εσωτερική του περιοχή την καταλαμβάνει το προστατευόμενο συνταγματικό αγαθό, τον πρώτο φλοιό οι εννοιολογικοί προσδιορισμοί του αντικειμένου της κτήσης, ενώ τον δεύτερο φλοιό η ικανότητα κτήσης, το υποκείμενο του δικαιώματος. Η κτήση είναι εκείνη η οποία οριοθετεί τον πυρήνα απέναντι στην άσκηση του δικαιώματος. Προσπαθώντας να προσδιορίσει κανείς την έννοια «άσκηση», θα μπορούσε να πει ότι άσκηση του δικαιώματος δεν είναι άλλη παρά η χρήση της εξουσίας που εμπεριέχεται στο δικαίωμα. Η άσκηση αυτή περιλαμβάνει την απόλαυση των ωφελειών που εμπεριέχονται στο δικαίωμα, τις υλικές ή δικαστικές ενέργειες για την προστασία του, καθώς και τη διάθεση του δικαιώματος, που συνίσταται σε παραίτηση και μεταβίβαση. Κατ αντιστοιχία με τον πυρήνα και η περιφέρεια ταύτη τριχοτομείται. Η ικανότητα βέβαια της άσκησης διαχωρίζει την κτήση από τη άσκηση, ενώ μετά ακολουθούν οι συνθήκες άσκησης, δηλαδή ο τόπος, ο χρόνος και ο τρόπος. Τη γραμμή η οποία χαράσσει τον κύκλο της περιφέρειας διαγράφουν οι οριοθετήσεις άσκησης του δικαιώματος. Εν τέλει, η νόμιμη άσκηση του δικαιώματος είναι εκείνη που εμπεριέχεται στον κύκλο. Αυτό συνεπάγεται ότι η οποιαδήποτε εκτός του κύκλου συμπεριφορά δεν είναι τίποτα άλλο παρά παράνομη. ΟΙ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ: i. ΑΤΟΜΙΚΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Η θεωρία του status, όπως αυτή διατυπώθηκε από τον επιφανή Γερμανό νομικό Georg Jellinek (1851-1911), αποτελεί αδιαμφισβήτητα την πιο κλασική διάκριση των δικαιωμάτων. Πρόκειται για μια θεωρία η οποία προφανώς είχε άμεση σχέση και δεχόταν συγχρόνως την επιρροή του οικονομικοπολιτικού σκηνικού του 19ου αιώνα. Πάρα ταύτα διατηρήθηκε και ύστερα από την αλλαγή αυτού του σκηνικού. Κατ ουσίαν, αποτελείται από τρεις κατηγορίες. Αυτές αναφέρονται στην αποθετική κατάσταση, τη γνωστή στο νομικό χώρο ως status negativus, τη θετική κατάσταση, κοινώς status positivus, και την ενεργό κατάσταση, ευρέως διαδεδομένη ως status activus, του ατόμου και αντιστοιχούν στις ατομικές ελευθερίες, τις αξιώσεις κρατικών παροχών και τα πολιτικά δικαιώματα 12. Στο σημείο αυτό αξίζει να γίνει μια μικρή αναφορά ξεχωριστά σε καθεμία από αυτές τις κατηγορίες. Ειδικότερα, στην αποθετική κατάσταση, τη λεγόμενη status negativus, αντιστοιχούν τα αποθετικά, αρνητικά ή αμυντικά δικαιώματα, οι με άλλα λόγια αξιώσεις ελευθερίας έναντι του κράτους, οι κατεξοχήν ατομικές ελευθερίες. Το έννομο αγαθό το οποίο προστατεύουν είναι η ιδιωτική ζωή. Την προστατεύουν από τον επικείμενο κίνδυνο των κρατικών προσβολών. Ο άνθρωπος πρέπει να μπορεί να είναι ελεύθερος από το κράτος και να έχει ελεύθερη βούληση ή τουλάχιστον ορισμένη ελευθερία απόφασης και ενέργειας-δραστηριότητας. Άλλωστε, αυτή η ελευθερία, η ελευθερία της βουλήσεως του ατόμου απέναντι στο κράτος, ακόμα και σε έναν περιορισμένο βαθμό 12 Δαγτόγλου Π. Δ. Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα. Τόμος Α σελ. 53.
P a g e 15 αποτελεί έναν από τους ακρογωνιαίους λίθους κάθε συστήματος δικαίου. Απαιτεί, στην ουσία, από το κράτος να μην ενεργεί. Αποζητά και επιδιώκει χωρίς περιστροφές από αυτό αποχή, ενώ ταυτοχρόνως συνιστά και την άμυνα του ιδιώτη απέναντι στην παρεμβατική κρατική δραστηριότητα. Αποσκοπεί, λοιπόν, και επιδιώκει το διαχωρισμό του ιδιωτικού από το δημόσιο βίο. Αναφορικά με τη θετική κατάσταση, τη λατινιστί status positivus, σε αυτήν αντιστοιχούν τα κοινωνικά, τα θετικά δικαιώματα, και οι αξιώσεις των ιδιωτών για παροχή από το κράτος αγαθών και υπηρεσιών. Σε αυτήν την περίπτωση δεν γίνεται λόγος για άμυνα του ιδιώτη απέναντι στον κρατικό μηχανισμό, αλλά για την ανάγκη που έχει ο ιδιώτης για βοήθεια και προστασία. Η σύγκρουση κράτους-κοινωνίας έχει υποστεί κατ ουσίαν ενός είδους άμβλυνση και το κράτος αναλαμβάνει την υποχρέωση να διασφαλίσει για τον άνθρωπο την παροχή βασικών βιοτικών αγαθών. Με τον μηχανισμό αυτό πραγματώνεται η κοινωνική δικαιοσύνη, ενώ συγχρόνως εκφράζεται το κοινωνικό κράτος και το κράτος δικαίου. Τέλος, όσον αφορά αυτήν την τριχοτόμηση, στην ενεργό κατάσταση, ή αλλιώς στην status activus, περιλαμβάνονται όλα τα πολιτικά δικαιώματα, τα οποία εκφράζουν τη δημοκρατική αρχή. Σύμφωνα με τα δικαιώματα αυτά, ο πολίτης εκτός από την αποδοχή της κρατικής μέριμνας και παροχής διαδραματίζει ρόλο ενεργό και ουσιαστικό σε όλο το φάσμα και την έκταση της κρατικής λειτουργίας. Να τονισθεί στο σημείο αυτό, το γεγονός ότι αν και διαφέρει το εκάστοτε προστατευόμενο αγαθό των δικαιωμάτων αυτών, είναι προφανής, σαφεστάτη και αυτονόητη η μεταξύ τους αλληλεπίδραση. Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι η θεωρία του status διακρίνει τρεις κατηγορίες δικαιωμάτων με βάση ποιοτικά κριτήρια ως προς τη μορφή της πράξης της κρατικής εξουσίας. Στο πλαίσιο της σύγχρονης έννομης τάξης, όμως, η τριμερής αυτή διάκριση είναι ανεπαρκής και δεν ανταποκρίνεται στο περιεχόμενο των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Η προστατευτική λειτουργία των θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι σύνθετη και διαμορφώνει το status mixtus. Κάθε συνταγματικό δικαίωμα, ατομικό, πολιτικό ή κοινωνικό, εμπεριέχει τόσο αρνητικές - αμυντικές αξιώσεις κατά του κράτους, όσο και θετικές - προστατευτικές αλλά και διεκδικητικές-συμμετοχικές προς το κράτος αξιώσεις. Η κατάταξη, επομένως, των συνταγματικών δικαιωμάτων στις τρεις κλασικές κατηγορίες δεν είναι δυνατή, καθώς αυτά συνιστούν ενιαίο σύστημα βασιζόμενο στην ανθρώπινη αξία. ii. ΠΡΩΤΟΓΕΝΗ ΚΑΙ ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Μια εξίσου σημαντική και βασική διάκριση των συνταγματικών δικαιωμάτων είναι και η διάκρισή τους σε πρωτογενή και δευτερογενή δικαιώματα. Πρωτογενή συνταγματικά δικαιώματα είναι εκείνα των οποίων το περιεχόμενο συνίσταται σε αυτοτελή μορφή της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Αυτού του είδους τα δικαιώματα δεν «παράγονται» από άλλα δικαιώματα γενικότερου περιεχομένου 13. 13 Δημητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγματικά Δικαιώματα, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, Τ. Γ Τεύχη 1-3, β έκδοση, Σάκκουλας, 2008, σελ. 105.
P a g e 16 Δευτερογενή συνταγματικά δικαιώματα είναι εκείνα των οποίων το ουσιαστικό τους περιεχόμενο συνίσταται σε ειδικότερη εμφάνιση γενικότερης μορφής ανθρώπινης συμπεριφοράς-δραστηριότητας 14. Μεταξύ αυτών των δύο ειδών δικαιωμάτων ενυπάρχει μια «γενετική σχέση», μια σχέση γενικού προς ειδικό. Μάλιστα, το ειδικό δικαίωμα περιέχεται στο γενικό. Να αναφερθεί ότι σε κάποιες περιπτώσεις συνταγματικά κατοχυρώνεται μονάχα η γενικότερη μορφή της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις, δεδομένης της σπουδαιότητας ή και των ειδικών συνθηκών, στο Σύνταγμα κατοχυρώνονται και ειδικότερες μορφές. Για να μην υπάρξουν τυχόν παρανοήσεις πρέπει να διευκρινιστεί ότι το γεγονός πως ενδέχεται να κατοχυρώνεται μονάχα ένα πρωτογενές δικαίωμα μέσω μιας γενικής συνταγματικής διάταξης, σε καμία περίπτωση δεν συνεπάγεται μια ενδεχόμενη μηδαμινή αξία της ειδικής συνταγματικής κατοχύρωσης, καθιστώντας την υπό αυτήν την έννοια περιττή. iii. ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΔΙΑΔΙΚΑΣΤΙΚΑ-ΔΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Ουσιαστικά δικαιώματα είναι τα δικαιώματα εκείνα που ενισχύουν την ελευθερία του ατόμου, τις κρατικές παροχές προς το άτομο και τη συμμετοχή του στην άσκηση της κρατικής εξουσίας. Για το λόγο αυτό και τα περισσότερα αριθμητικά δικαιώματα είναι ουσιαστικά. Διαδικαστικά ή δικονομικά δικαιώματα είναι αυτά που εγγυώνται την πρόσβαση στην κρατική και κυρίως στη δικαστική εξουσία, ενώ θεμελιώνουν και την αξίωση της αντικειμενικής δικαστικής κρίσεως και της αντικειμενικής παροχής δικαιοσύνης. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τα ακόλουθα: Δικαίωμα παροχής έννομης προστασίας από τα δικαστήρια, δικαίωμα προηγούμενης ακρόασης του ενδιαφερομένου και δικαίωμα αναφοράς. iv. ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Είναι γεγονός ότι στις σύγχρονες νομικές ανάγκες ένας τυπολογικός διαχωρισμός των δικαιωμάτων ωσάν αυτόν, πιθανότατα και θα ενίσχυε την δημιουργία νομικοτεχνικών ζητημάτων. Τα δικαιώματά, είτε δημόσια είναι, είτε ιδιωτικά, δεν έχουν ιδιαίτερες περιοχές. Η έννομη τάξη είναι εκείνη που προστατεύει τα βασικά, πρωταρχικά αγαθά ανεξαρτήτως της εκάστοτε δύναμης που τα θέτει σε διακινδύνευση, είτε δημοσίας φύσεως, είτε ιδιωτικής. Τα θεμελιώδη δικαιώματα είναι στο κείμενο του Συντάγματος κατοχυρωμένα. Σε αυτήν τους τη συνταγματική κατοχύρωση οφείλουν και την ανωτερότητα τους σε σχέση με το κοινό δίκαιο. Το συνταγματικό δικαίωμα βρίσκει εφαρμογή και στο κοινό δίκαιο. Ο διαχωρισμός του δικαίου σε συνταγματικό και κοινό δίκαιο συνεπάγεται το διαχωρισμό των δικαιωμάτων σε συνταγματικά και κοινά. Συνταγματικά είναι τα δικαιώματα εκείνα τα οποία παρέχονται απευθείας από το Σύνταγμα. Τα δε κοινά δικαιώματα είναι εκείνα, τα 14 Δημητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγματικά Δικαιώματα, Σύστημα Συνταγματικού Δικαίου, Τ. Γ Τεύχη 1-3, β έκδοση, Σάκκουλας, 2008, σελ. 105.
P a g e 17 οποία προέρχονται από το κοινό δίκαιο. Αξίζει να διευκρινισθεί ότι ο διαχωρισμός αυτός σε καμία περίπτωση δεν ομοιάζει με το διαχωρισμό σε δημόσια και ιδιωτικά. Το συνταγματικό δίκαιο είναι η βάση για τη διαμόρφωση του κοινού δικαίου. Υπερέχει νομικά από το κοινό, το οποίο δεν μπορεί να έρθει σε σύγκρουση με το συνταγματικό, εφόσον μάλιστα αποτελεί και την εξειδίκευση αυτού. v. ΔΗΜΟΣΙΑ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Η διάκριση του δικαίου σε δημόσιο και ιδιωτικό συμπαρέσυρε και τη διάκριση των δικαιωμάτων σε δημόσια και ιδιωτικά. Το δημόσιο δικαίωμα στρέφεται κατά του κράτους και εμπεριέχει δημόσια αξίωση του δικαιούχου να εξαναγκάσει το κράτος σε πράξη ή παράλειψη. Τα θεμελιώδη δικαιώματα αποτελούν τη σημαντικότερη κατηγορία δημοσίων δικαιωμάτων. Ωστόσο, η διάκριση αυτή προκαλεί νομικοτεχνικά ζητήματα και δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες της σύγχρονης έννομης τάξης. Η υπέρβαση του δυαδισμού και η ενοποίηση της έννομης τάξης, καταργεί στην ουσία την ύπαρξη ιδιαίτερης δημόσιας περιοχής και ιδιαίτερης ιδιωτικής περιοχής, με άμεσο επακόλουθο να καταργεί και τη διάκριση των δικαιωμάτων σε δημόσια και ιδιωτικά. Η τριτενέργεια, εξάλλου, των θεμελιωδών δικαιωμάτων δεν επιτρέπει το χαρακτηρισμό τους ως δημόσια ή ιδιωτικά. Τα θεμελιώδη δικαιώματα απολυτοποιούνται, αποκτούν ενός είδους υπερδημόσιο χαρακτήρα. Είναι συνταγματικά δικαιώματα με τυπική νομική υπεροχή, τα οποία εφαρμόζονται και στο κοινό δίκαιο και προστατεύουν φυσικά τον δικαιούχο από κάθε είδους απειλή. ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΒΑΣΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΥΣ Αναφορικά με τις βάσεις για την εφαρμογή των συνταγματικών δικαιωμάτων, αξίζει να αναφέρουμε τις ακόλουθες: i. Η αρχή της βασικής ισχύος των συνταγματικών δικαιωμάτων, σύμφωνα με την οποία καταρχάς όλα τα δικαιώματα εφαρμόζονται ως προς όλο το περιεχόμενό τους σε όλες τις έννομες σχέσεις. ii. Η αρχή της καθολικής ισχύος των συνταγματικών δικαιωμάτων. Υποστηρίζει ότι τα συνταγματικά δικαιώματα εφαρμόζονται στη συνολική έννομη τάξη και προστατεύουν το άτομο από κάθε απειλή, δημοσίου ή ιδιωτικού χαρακτήρα. iii. Η διάκριση του περιεχομένου όλων των συνταγματικών δικαιωμάτων σε αμυντικό, προστατευτικό και διασφαλιστικό (διεκδικητικό / εξασφαλιστικό). Το αμυντικό και το προστατευτικό περιεχόμενο των συνταγματικών δικαιωμάτων αναγνωρίζονται από το Σύνταγμα, ενώ το διασφαλιστικό αναγνωρίζεται σε ειδικές περιπτώσεις. Το αμυντικό περιεχόμενο στρέφεται κατά πάσης απειλής, κατά της κρατικής αλλά και κατά της ιδιωτικής εξουσίας. Το προστατευτικό περιεχόμενο προκύπτει από την συνταγματική αρχή της προστασίας, στρέφεται προς την κρατική
P a g e 18 εξουσία και αξιώνει την παροχή βοήθειας στον αμυνόμενο για την απόκρουση της επίθεσης και την αποκατάσταση της προκληθείσας βλάβης. Το διασφαλιστικό περιεχόμενο στρέφεται προς το κράτος και αξιώνει την παροχή των απαραίτητων υλικών μέσων για την ακώλυτη άσκηση του δικαιώματος. Κριτήριο της διάκρισης αυτής αποτελεί η πηγή των κινδύνων. Στα δύο πρώτα ο άνθρωπος προστατεύεται από επιθετικές ενέργειες, ενώ στο τρίτο διαφυλάσσεται από την οικονομική ανάγκη. iv. Η αρχή της εφαρμογής του αμυντικού περιεχομένου των συνταγματικών δικαιωμάτων στις διαπροσωπικές σχέσεις. Τα αμυντικά δικαιώματα είναι απόλυτα δικαιώματα, «erga omnes». Στη σύγχρονη έννομη τάξη αναγνωρίζεται η αμυντική διαπροσωπική ενέργεια. Η προστατευτική ή διεκδικητική διαπροσωπική ενέργεια δεν αναγνωρίζεται στην σύγχρονη έννομη τάξη. v. Η θεσμική αντιπαράθεση, η αντιπαράθεση δηλαδή του υποκειμενικού προς το αντικειμενικό. Το αντικειμενικό στοιχείο, δηλαδή ο θεσμός, συνιστά το πλαίσιο όπου εκδηλώνονται τα υποκειμενικά στοιχεία, δηλαδή τα δικαιώματα. Η αντιπαράθεση δικαιώματος προς θεσμό προκύπτει από την προσπάθεια εντοπισμού του θεσμικού περιβάλλοντος. Η θεσμική αντιπαράθεση αποτελεί τη βάση της μεθόδου της θεσμικής εφαρμογής για την άρση των διαφόρων αντιθέσεων. vi. Τα δύο επίπεδα εφαρμογής των συνταγματικών δικαιωμάτων. Κάθε συνταγματικό δικαίωμα εφαρμόζεται είτε στο πλαίσιο της γενικής σχέσης (γενική εφαρμογή) είτε στο πλαίσιο μιας ειδικής έννομης σχέσης ή θεσμού (θεσμική εφαρμογή). vii. Η αρχή της ταυτόχρονης προστασίας δικαιωμάτων και θεσμών. Στη σύγχρονη έννομη τάξη η κατοχύρωση δικαιωμάτων συνεπάγεται και την ταυτόχρονη κατοχύρωση θεσμών. viii. Η αρχή, σύμφωνα με την οποία στο πλαίσιο της γενικής σχέσης, τα δικαιώματα υφίστανται μόνο οριοθετήσεις και όχι περιορισμούς. ix. Τα συνταγματικά δικαιώματα υφίστανται επιβαρύνσεις. Αυτές διακρίνονται σε απλές επιδράσεις, απλούς περιορισμούς και προσβολές. Οι απλές επιδράσεις προέρχονται από την άσκηση νόμιμης ανθρώπινης δραστηριότητας στον ευρύτερο πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό χώρο. Αυτή η δράση σε καμία περίπτωση δεν θίγει τον προστατευτικό κύκλο του δικαιώματος του άλλου. Ο απλός περιορισμός συνεπάγεται συρρίκνωση του γενικού περιεχομένου του δικαιώματος κατά την εφαρμογή του στο πλαίσιο μιας ειδικής σχέσης. Όμως, η ενέργεια του κρατικού οργάνου ή του ιδιώτη που προκαλεί τη συρρίκνωση αυτή επιτρέπεται από το δίκαιο, έχει νόμιμη αιτία. Οι απαγορευμένοι, αναιτιώδεις περιορισμοί με τη σειρά τους, αποτελούν προσβολές των συνταγματικών δικαιωμάτων. x. Η διάκριση περιορισμού και οριοθέτησης. Περιορισμός υπό ευρεία έννοια είναι η συρρίκνωση του νόμιμου γενικού περιεχομένου του δικαιώματος (της κτήσης ή της άσκησης). Προκαλείται από ανθρώπινη πράξη. Οριοθέτηση είναι ο καθορισμός των ανώτατων ορίων άσκησης του δικαιώματος και ο καθορισμός του περιεχομένου του στο πλαίσιο της γενικής σχέσης, μέσω διατάξεων δικαίου. Δεν περιορίζει την ελευθερία, ενώ αποτελεί μόνιμη ρύθμιση, η οποία αναφέρεται σε όλους τους φορείς δικαιωμάτων (γενική) και εφαρμόζεται σε όλα τα
P a g e 19 συνταγματικά δικαιώματα (καθολική). Αρκεί η γενική πρόβλεψη στο συνταγματικό κείμενο (γενικά προβλεπόμενη οριοθέτηση). Κάποιες φορές το γενικό περιεχόμενο ενός δικαιώματος καθορίζεται με ειδικές διατάξεις (ειδικά προβλεπόμενη οριοθέτηση). Οι γενικές οριοθετικές ρήτρες προβλέπονται στα άρθρα Σ 5 1, και Σ 25 και είναι τρεις: η ρήτρα της συνταγματικής νομιμότητας, η ρήτρα της κοινωνικότητας και η ρήτρα της χρηστότητας. xi. Η αρχή nulla nestrictio sine lege constitutionale certa, που σημαίνει «Κανένας περιορισμός χωρίς συνταγματική διάταξη ορισμένη.» xii. Η αρχή του αιτιώδους των περιορισμών, βάσει της οποίας επιτρέπονται οι αιτιώδεις και απαγορεύονται οι αναιτιώδεις περιορισμοί.
P a g e 20 ΑΤΟΜΙΚΟΣ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΑΤΟΜΙΚΟΣ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ Περί τα 200 περίπου χρόνια πριν, η σύγκρουση της αστικής τάξης με τους ευγενείς σε επίπεδο διεθνές, οδήγησε στην υποχώρηση του απολυταρχισμού και τη δημιουργία της κλασσικής φιλελεύθερης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Έκανε την εμφάνισή της μία νέα έννομη τάξη, μία νέα μορφή κράτους με ένα νέας μορφής δίκαιο το οποίο έχει ως βάση τη διδασκαλία του φυσικού δικαίου. Αυτό που κυριάρχησε, η πίστη προς τον άνθρωπο, είναι το στοιχείο εκείνο που καλλιέργησε το ατομικιστικό πνεύμα. Σε αντίθεση με το απολυταρχικό σύστημα διακυβέρνησης, το οποίο βρίσκει τον πλέον κατάλληλο χαρακτηρισμό στη ρήση του Λουδοβίκου του ΙΔ, «L Etat c est moi», στην εποχή του φιλελευθερισμού κυριαρχούν παράλληλα δύο καθοριστικές τάσεις. Αυτές είναι η δέσμευση του κράτους και η αποδέσμευση ή η ελευθερία του πολίτη. Το φιλελεύθερο κράτος δεσμεύτηκε συνταγματικά να μη θίγει τα δικαιώματα του ανθρώπου, ενώ απαλλάχθηκε από την υποχρέωση να προστατεύει τα δικαιώματα αυτά στον κοινωνικό χώρο, εκτός βασικά από τη ζωή και την ιδιοκτησία 15. Βέβαια, στην ατομικιστική αρχή βασίστηκε και το συνταγματικό πρότυπο του μεμονωμένου ατόμου. Η εύρυθμη λειτουργία μίας έννομης τάξης απαιτεί τα δύο πρότυπα να συνδυάζονται αρμονικά μεταξύ τους. Ωστόσο, αν και το κράτος από το Σύνταγμα έχει την υποχρέωση να αποδέχεται τα ατομικά δικαιώματα, τα ίδια τα ατομικά δικαιώματα δεν είναι συνταγματικά κατοχυρωμένα. Με άλλα λόγια στον νομικό ατομικισμό, το μεμονωμένο άτομο δεν είναι από το νόμο υποχρεωμένο να σέβεται και να υπολογίζει τα δικαιώματα των άλλων ανθρώπων, σε σημείο που να καθίσταται επιτρεπτή η παραβίαση των δικαιωμάτων των άλλων. Ο ισχυρότερος υπό αυτήν την έννοια δύναται να επιβάλλει τη θέλησή του. Η ελευθερία μετατρέπεται σε ελευθερία εκείνων που έχουν τη δύναμη. Τα ατομικά, λοιπόν, δικαιώματα έχουν μετατραπεί σε ατομικιστικά. Αποτελούν πλέον το λάβαρο, το «κρυφό όπλο» των ισχυρών. Από τις αντιλήψεις αυτές προέρχεται και το ζήτημα της σύγκρουσης δικαιωμάτων. Στην ατομικιστική έννομη τάξη υπάρχουν έντονες de facto συγκρούσεις και παραβιάσεις δικαιωμάτων, με την έννοια ότι οι ισχυροί επιβάλλονται στους αδύναμους. Για τις συγκρούσεις αυτές το δίκαιο αδιαφορεί. Από νομική άποψη, δεν υπάρχουν, εφόσον αναγνωρίζονται μόνο στις σχέσεις δημοσίου δικαίου και όχι στις σχέσεις κράτους-πολιτών, δηλαδή τις ιδιωτικές. Ωστόσο, διακρίνονται οι πολιτικές σκοπιμότητες που πηγάζουν από τον εν λόγω διαχωρισμό του δικαίου σε δημόσιο και ιδιωτικό,του οποίου η αποκάλυψη οφείλεται στον Leon Duguit. Ο Duguit πρεσβεύει πως η διάκριση του δικαίου σε δημόσιο και ιδιωτικό είναι αντίθετη προς την αλήθεια των γεγονότων και μάλιστα, θεωρεί ότι εν τέλει οδηγείται στο να παρέχει νομική βάση στην παντοδυναμία του κράτους. Οι συνέπειες, είναι πρόδηλο σε όλους, νομίζω, πως είναι εξαιρετικά επικίνδυνες. 15 Δημητρόπουλος Ανδρέας. Κοινωνικός ανθρωπισμός και ανθρώπινα δικαιώματα. Σελ. 34
P a g e 21 ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ Όταν κάνουμε λόγο για κοινωνικό ανθρωπισμό, στην ουσία αναφερόμαστε σε μία φιλοσοφική αλλά και οικονομική τάση. Αλλά και σε μία νομική ιδεολογία, η οποία άρχισε να διαμορφώνεται κυρίως μετά το Β παγκόσμιο πόλεμο. Χαρακτηρίζεται, μάλιστα, από την πίστη στην αξία του ανθρώπου. Στον κοινωνικό ανθρωπισμό αποτυπώθηκε η ανάγκη για την προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Ο καθηγητής Glenn Morrow απέδειξε ότι στο δυτικό κόσμο η πηγή του ανθρωπισμού είναι η κλασσική αντίληψη για τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος διαθέτει ωσάν θείο δώρο τη λογική και βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κόσμους, τον κόσμο των αισθήσεων και εκείνον του νοητού. Οι βάσεις του ανθρωπισμού είναι δύο. Είναι η τάση του ανθρώπου για αυτό-εξευγενισμό των ενστίκτων του σε συνδυασμό με τις αλτρουιστικές τάσεις της ψυχής. Φυσικά είναι γνωστό σε όλους τους ασχολούμενους με φιλοσοφικά και νομικά ζητήματα ότι και οι δύο αναπτύχθηκαν από τον Αριστοτέλη στη θεωρία του περί εντελέχειας. Σύμφωνα με τη θεωρία του Αριστοτέλη, σε όλα τα όντα ενυπάρχει μία λανθάνουσα προδιάθεση, η οποία ωθεί προς την ολοκληρωμένη ανάπτυξη και την τελειότητα. Στην σημερινή συνταγματική πραγματικότητα, ο κοινωνικός ανθρωπισμός δεν ανήκει στον κόσμο των ιδεών. Αποσκοπεί στην εξασφάλιση των υλικών μέσων προκειμένου να καταστεί εφικτή η πνευματική ανάπτυξη του ανθρώπου. Πρόκειται για τα λεγόμενα κοινωνικά δικαιώματα. Το δίκαιο παρέχει βέβαια τα θεμελιώδη δικαιώματα στον άνθρωπο, που παρουσιάζεται όχι μόνον ως άτομο, αλλά και ως μέλος του κοινωνικού συνόλου( Σύνταγμα 1975 άρθρ. Σ25 1), ενώ η αναγνώριση και η προστασία τους αποβλέπει στην πραγματοποίηση της κοινωνικής προόδου( Σ 25 2)απαγορευμένης της καταχρηστικής άσκησης των δικαιωμάτων.το άτομο υποχρεούται από το Σύνταγμα να σέβεται την ανθρώπινη αξία και να την προστατεύει, ενώ παράλληλα οφείλει να πραγματώνει το καθήκον της κοινωνικής αλληλεγγύης. Με άλλα λόγια, στον κοινωνικό ανθρωπισμό ο ανταγωνισμός μετατρέπεται σε άμιλλα και το «homo hominis lupus» αντικαθίσταται με το «homo hominis deus». Είναι προφανές ότι, η αντίληψη για τη σύγκρουση δικαιωμάτων, δε συμβιβάζεται αλλά παραμερίζεται στον κοινωνικό ανθρωπισμό και στην ανθρωπιστική αντίληψη για την άσκηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου ως κοινωνικών δικαιωμάτων.ο κοινωνικός ανθρωπισμός μπορεί να δώσει την πλέον ικανοποιητική λύση στην όποια σύγκρουση μεταξύ των συμφερόντων του ατόμου και των συμφερόντων του κράτους.
P a g e 22 ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ: ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΑΙ ΟΡΙΣΜΟΣ Οι περιορισμοί που τίθενται στο περιεχόμενο των θεμελιωδών δικαιωμάτων αφορούν μια έννοια που βρίσκεται σε εξαιρετικά σημαντική σχέση με τη σύγκρουση των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Υπό αυτήν την εννοία, κρίνεται σκόπιμο, για την καλύτερη δυνατή κατανόηση και παρουσίαση της σύγκρουσης των δικαιωμάτων, προηγουμένως να γίνει μια προσέγγιση του φαινομένου των περιορισμών των δικαιωμάτων. Όταν κάνουμε λόγο για περιορισμό, υπό την ευρύτερη έννοια του όρου, ουσιαστικά αναφερόμαστε στην με ανθρώπινη ενέργεια προκαλούμενη συρρίκνωση του νομίμου γενικού περιεχομένου του δικαιώματος, που δεν είναι άλλο παρά την κτήση του προστατευόμενου αγαθού (ικανότητα κτήσης) ή την περί τον τόπο, χρόνο και τρόπο άσκηση. Το Γερμανικό Ομοσπονδιακό Δικαστήριο δίνει και αυτό τη δική του προσέγγιση: «Περιορισμός είναι κάθε κρατική ενέργεια, που καθιστά καθ ολοκληρία ή ως προς ένα μέρος αδύνατη συμπεριφορά, που εμπίπτει στη προστατευτική περιοχή ενός θεμελιώδους δικαιώματος 16.» Επομένως ο περιορισμός είναι δυνατόν να χαρακτηρισθεί και ωσάν μια γενική και αόριστη απειλή, ή ακόμα και ως ο νομικός εχθρός του δικαιώματος. Μεταξύ, λοιπόν, των περιορισμών, ίσως ο σπουδαιότερος όλων να είναι η σύγκρουση των θεμελιωδών δικαιωμάτων, η οποία προκύπτει από την ανάγκη μιας αμοιβαίας οριοθέτησης των βιοτικών σχέσεων τις οποίες ρυθμίζουν τα δικαιώματα, αλλά και από την ανάγκη της ένταξής τους στο συνολικό πλαίσιο της συνταγματική τάξης, με απώτερο στόχο τη διασφάλιση της συστηματικής και τελολογικής ενότητας του Συντάγματος. «Σύγκρουση θεμελιωδών δικαιωμάτων διαφόρων φορέων συντρέχει, όταν η άσκηση ενός θεμελιώδους δικαιώματος ενός προσώπου αποκλείει αναγκαστικά εν όλω ή εν μέρει τη σύγχρονη άσκηση του ίδιου ή άλλου θεμελιώδους δικαιώματος άλλου ή άλλων προσώπων. 17» Άρρηκτα συνδεδεμένο είναι το φαινόμενο αυτό με το ζήτημα της σχέσεως των δικαιωμάτων μεταξύ τους, τα οποία είναι ως επί το πλείστον ανεξάρτητα μεταξύ τους. Ωστόσο, ενυπάρχουν λόγοι που δημιουργούν τις σχέσεις ανάμεσα στα διάφορα δικαιώματα. Τέτοιοι είναι μία έννομη σχέση από την οποία πηγάζουν δικαιώματα, η συγκέντρωση περισσότερων δικαιωμάτων στο ίδιο πρόσωπο και ακόμα η ύπαρξη περισσοτέρων δικαιωμάτων στο ίδιο και αυτό πρόσωπο, γεγονός το οποίο παρατηρείται στο φαινόμενο της συρροής δικαιωμάτων. Τα εκάστοτε δικαιώματα, με άλλα λόγια, ενδέχεται απλώς να τελούν μεταξύ τους σε σχέση απλής συνύπαρξης, χωρίς το ένα να επηρεάζει το άλλο. Όμως, δεν αποκλείεται να αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους 16 Δημητρόπουλος Γ. Ανδρέας. Συνταγματικά δικαιώματα. Γενικό μέρος. Σύστημα συνταγματικού δικαίου. Τόμος Γ.Ημιτόμος Ι.σελ.184. 17 Ράικος Αθανάσιος. Συνταγματικό δίκαιο τομ.2.θεμελιώδη δικαιώματα.2002.σελ.242