ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α : ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Γ. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20 Ο ΑΙΩΝΑ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α : ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Γ. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20 Ο ΑΙΩΝΑ. 1. Το αγροτικό ζήτημα Ως το 19 ο αιώνα : ο αγροτικός τομέας κυριαρχεί (παραγωγικά- κοινωνικά) Βιομηχανική επανάσταση υποχώρηση αγροτικού τομέα (στο «δυτικό κόσμο» - στην Ελλάδα αργότερα) η κατοχή γης έπαυε να είναι πηγή εξουσίας και κοινωνικού- ταξικού κύρους άνοιξαν οι δρόμοι για την αγροτική μεταρρύθμιση: κατάργηση των μεγάλων ιδιοκτησιών κατάτμηση των αξιοποιήσιμων εδαφών σε μικρές παραγωγικές μονάδες, οικογενειακού χαρακτήρα, που θα ανταποκρίνονταν καλύτερα στις νέες παραγωγικές και κοινωνικές συνθήκες Στην Ελλάδα το πρόβλημα της έγγειας ιδιοκτησίας δεν γνώρισε τις ίδιες εντάσεις με άλλα κράτη: Η διανομή των εθνικών γαιών δημιούργησε πλήθος αγροτών με μικρές ή μεσαίες ιδιοκτησίες Τα λίγα εναπομείναντα τσιφλίκια στην Αττική και στην Εύβοια δεν προκαλούσαν ιδιαίτερο πρόβλημα. Η διεύρυνση, όμως, του ελληνικού κράτους με τα Επτάνησα (1864), την Άρτα και τη Θεσσαλία (1881) έφερε στο προσκήνιο το ζήτημα της μεγάλης ιδιοκτησίας. Τα τσιφλίκια της Θεσσαλίας αγοράστηκαν από πλούσιους Έλληνες του εξωτερικού αυτοί διατήρησαν τον αναχρονιστικό θεσμό των κολίγων άσκησαν πολιτικές και κοινωνικές πιέσεις για να κερδοσκοπήσουν από την παραγωγή του σιταριού 1

επεδίωξαν δηλαδή την επιβολή υψηλών δασμών στο εισαγόμενο από τη Ρωσία σιτάρι ώστε: να μπορούν να καθορίζουν όσο το δυνατόν υψηλότερες τιμές για το εγχώριο, προκαλούσαν μερικές φορές και τεχνητές ελλείψεις. Οι πρακτικές αυτές δημιούργησαν εντάσεις και οδήγησαν στην ψήφιση νόμων το 1907: επέτρεπαν στην εκάστοτε ελληνική κυβέρνηση να απαλλοτριώνει μεγάλες ιδιοκτησίες ώστε να μπορεί να τις διανέμει σε ακτήμονες η εφαρμογή τους αποδείχτηκε δύσκολη υπόθεση και προκάλεσε συγκρούσεις (Κιλελέρ, 1910) Οι εξελίξεις προχώρησαν αργά μέχρι το τέλος των Βαλκανικών πολέμων (1913) το ζήτημα έγινε πιο περίπλοκο στα νέα όρια της χώρας υπήρχαν πλέον και μουσουλμάνοι ιδιοκτήτες μεγάλων εκτάσεων 1917: Η κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου αποφάσισε την ολοκλήρωση της αγροτικής μεταρρύθμισης. Στόχος ήταν η στήριξη και ο πολλαπλασιασμός των ελληνικών ιδιοκτησιών στις νεοαποκτηθείσες περιοχές η αποκατάσταση των προσφύγων και η πρόληψη κοινωνικών εντάσεων στον αγροτικό χώρο Η απαλλοτρίωση έγινε δυνατή στα χρόνια αμέσως μετά τον πόλεμο, όταν στο επίκεντρο του κρατικού ενδιαφέροντος βρέθηκε η ανάγκη αποκατάστασης των προσφύγων. Η αναδιανομή έφτασε στο 85% των καλλιεργήσιμων εκτάσεων στη Μακεδονία στο 68% στη Θεσσαλία στο 40% στο σύνολο της καλλιεργήσιμης γης της χώρας Ολοκλήρωση αγροτικής μεταρρύθμισης κάτω από την πίεση του προσφυγικού ζητήματος καθεστώς μικροϊδιοκτησίας 2

Νέα προβλήματα οι μικροκαλλιεργητές δυσκολεύονταν να εμπορευματοποιήσουν την παραγωγή τους και έπεφταν συχνά θύματα των εμπόρων Τρόποι αντιμετώπισης η ίδρυση της Αγροτικής Τράπεζας κρατικών οργανισμών παρέμβασης παραγωγικών συνεταιρισμών Το αγροτικό ζήτημα δεν προκάλεσε τις ίδιες εντάσεις που γνώρισαν άλλα ευρωπαϊκά κράτη. 2. Τα πρώτα βήματα του εργατικού κινήματος Ιστορικές ιδιομορφίες ελληνικής ανάπτυξης το αγροτικό και εργατικό κίνημα δεν αναπτύχθηκαν (αντίθετα με Ευρώπη-Βαλκάνια) Τέλος 19 ου αιώνα Συναντάμε στην Ελλάδα σοσιαλιστικές ομάδες και εργατικές ομαδοποιήσεις, με πολιτική και κοινωνική επιρροή όμως σαφώς μικρότερη από εκείνη που άσκησαν αντίστοιχα κινήματα σε βιομηχανικές χώρες της Δύσης αλλά και Βαλκανικές. Αίτια καθυστέρησης της ανάπτυξης του εργατικού κινήματος το 19 ο αι.: Η απουσία μεγάλων σύγχρονων βιομηχανικών μονάδων Στα μεγάλα δημόσια έργα της περιόδου: α) σημαντικό ποσοστό του εργατικού δυναμικού προερχόταν από το εξωτερικό ή β) ήταν πρόσκαιρης, βραχύχρονης απασχόλησης Πιο σταθερό εργατικό δυναμικό δούλευε στις μεταλλευτικές επιχειρήσεις, όπου και εκδηλώθηκαν οι πρώτες καθαρά εργατικές εξεγέρσεις (Λαύριο, 1896) Η επικράτηση της Μεγάλης Ιδέας εμπόδιζε την ανάπτυξη και διάδοση ιδεολογιών με κοινωνικό και ταξικό περιεχόμενο 3

Η ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα μετά τους Βαλκανικούς πολέμους αποτέλεσε ορόσημο για το εργατικό κίνημα: ήταν μια πόλη με σημαντικό βιομηχανικό υπόβαθρο και με κοσμοπολίτικο χαρακτήρα η μεγάλη πολυεθνική οργάνωση της πόλης, η Φεντερασιόν, με πρωτεργάτες σοσιαλιστές από την ανοιχτή σε νέες ιδέες εβραϊκή κοινότητα της πόλης, αποτέλεσε δίαυλο για τη διάδοση σοσιαλιστικής και εργατικής ιδεολογίας στη χώρα Περίοδος Α Παγκοσμίου Πολέμου το εργατικό και το σοσιαλιστικό κίνημα οδηγούνται σε ταχύτατη ωρίμανση. Σε αυτό συνέβαλαν: οι πιέσεις που δέχτηκε η ελληνική κοινωνία η εμπλοκή της σε διεθνείς υποθέσεις ο αντίκτυπος της ρωσικής επανάστασης Προς το τέλος του πολέμου ιδρύθηκε η Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδος (ΓΣΕΕ) και το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος (ΣΕΚΕ), που λίγο αργότερα προσχώρησε στην Τρίτη Κομμουνιστική Διεθνή και μετονομάστηκε σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος. 3.Οι οικονομικές συνθήκες κατά την περίοδο 1910-1922 1910 1922 (περίοδος συνεχούς πολεμικής ετοιμότητας) εμφάνιση του «βενιζελισμού» (νέα πολιτική αντίληψη, εκφραστής της οποίας ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος). Το ελληνικό κράτος θεωρείται ως μοχλός έκφρασης και ανάπτυξης του ελληνισμού. Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή το ελληνικό κράτος έπρεπε να επιδιώξει την ενσωμάτωση του εκτός συνόρων ελληνισμού με ενιαία εθνική και κρατική υπόσταση να διεκδικήσει τη θέση του στον τότε σύγχρονο κόσμο Αυτό προϋπέθετε 4

θεσμικό εκσυγχρονισμό που θα καθιστούσε το κράτος αποτελεσματικό και αξιόπιστο γενικότερη προσήλωση στην ιδέα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων του έθνους. Ο Βενιζέλος συσπείρωσε γύρω του μια δραστήρια αστική τάξη που φιλοδοξούσε να κυριαρχήσει και πολιτικά στο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου, όπου άπλωνε τις οικονομικές της δραστηριότητες. Ισχυρή ελληνική παρουσία υπήρχε: στα λιμάνια της Νότιας Ρωσίας στη λεκάνη του Δούναβη στο εσωτερικό της Ρουμανίας στον Πόντο στα μικρασιατικά παράλια στην Κωνσταντινούπολη στη Σμύρνη στη Θεσσαλονίκη στην Αίγυπτο στο Σουδάν στην Αλεξάνδρεια Όλος αυτός ο πλούτος μπορούσε να διασφαλιστεί μόνο μέσα από τη δημιουργία ενός ισχυρού κέντρου, μιας περιφερειακής δύναμης, ικανής να παρεμβαίνει και να προστατεύει τα συμφέροντα των πολιτών της. Εμφάνιση πολλών εθνικιστικών κινημάτων η Μεγάλη Ιδέα και οι προϋποθέσεις της- ο εκσυγχρονισμός του κράτους- αποτέλεσαν ισχυρά ερείσματα για τη διεκδίκηση της Μεγάλης Ελλάδας. Χαρακτηριστικό είναι ότι στα χρόνια της μεγάλης προσπάθειας οι προϋπολογισμοί του κράτους ήταν πλεονασματικοί (1911 έξοδα: 181.000.000 δραχμές) έσοδα: 240.000.000 δραχμές, 1910: οι πρόοδοι της εθνικής οικονομίας ήταν εμφανείς. Η υπερπόντια μετανάστευση στις Η.Π.Α. αντιμετώπισε την αγροτική κρίση 5

εκτόνωσε τις κοινωνικές εντάσεις που δημιούργησε η σταφιδική κρίση ενίσχυσε την οικονομία της υπαίθρου μέσω των πολύ σημαντικών εμβασμάτων των μεταναστών. Το κόστος των Βαλκανικών πολέμων, αν και ήταν σημαντικό, δεν κλόνισε την εθνική οικονομία. Επιπλέον, η Ελλάδα βγήκε κερδισμένη από τον πόλεμο καθώς: Ενσωμάτωσε πλούσιες περιοχές και αύξησε τα εδάφη της κατά 70% (Ήπειρος, Δυτική και Κεντρική Μακεδονία, Νησιά του Αιγαίου, Κρήτη) Ο πληθυσμός της αυξήθηκε κατά 80% Αναπτύχθηκαν νέες οικονομικές προοπτικές (τα νεοαποκτηθέντα εδάφη ήταν ως επί το πλείστον πεδινά και αρδευόμενα) Η Ελλάδα έγινε πλέον υπολογίσιμη δύναμη η εμπιστοσύνη που ενέπνεε στις αγορές χρήματος και πιστώσεων αυξήθηκε σημαντικά Πρόβλημα αποτελούσε η παρουσία ισχυρών μειονοτικών ομάδων στις νέες περιοχές Η χώρα ήταν έτοιμη ν αφιερωθεί στο δύσκολο έργο της ενσωμάτωσης των νέων περιοχών όταν ξέσπασε ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος (καλοκαίρι 1914) 4. Ο Α Παγκόσμιος πόλεμος (1914-1918) Η συμμετοχή της Ελλάδας στον Α Παγκόσμιο πόλεμο έγινε κάτω από δύσκολες και περίπλοκες συνθήκες η σύγκρουση του παλατιού με το Βενιζέλο (Διχασμός) η άσκοπη και δαπανηρή επιστράτευση του 1915 η δημιουργία της κυβέρνησης της Εθνικής Άμυνας στη Θεσσαλονίκη η διάσπαση της χώρας σε δύο, ουσιαστικά, κράτη ο συμμαχικός αποκλεισμός 6

οι συγκρούσεις που είχαν μεγάλο οικονομικό και κοινωνικό κόστος και υπονόμευσαν πολλά από τα κεκτημένα της προηγούμενης περιόδου 1917: Ενοποίηση της χώρας (με την επέμβαση των Συμμάχων) υπό τον Βενιζέλο αδύνατη η αντιμετώπιση του κόστους της συμμετοχή στον πόλεμο χωρίς εξωτερική αρωγή οι Σύμμαχοι προχώρησαν σε ένα ιδιόμορφο δανεισμό της χώρας που θα είχε οδυνηρές συνέπειες στο μέλλον. Δανείστριες χώρες Μεγάλη Βρετανία ( 12.000.000 λίρες Αγγλίας) Γαλλία (300.000.000 γαλλικά φράγκα) Η.Π.Α. (50.000.000 δολάρια) Μορφή δανεισμού τα ποσά αυτά δεν εκταμιεύτηκαν, ούτε δόθηκαν ποτέ θεωρήθηκαν κάλυμμα για την έκδοση πρόσθετου χαρτονομίσματος, με το οποίο η κυβέρνηση Βενιζέλου θα χρηματοδοτούσε την πολεμική της προσπάθεια ήταν ένα είδος αποθέματος σε χρυσό και συνάλλαγμα, που δεν βρισκόταν όμως υπό τον έλεγχο της χώρας Η Ελλάδα με τον τρόπο αυτό χρηματοδότησε την πολεμική της συμμετοχή στο μακεδονικό μέτωπο την εκστρατεία στην Ουκρανία και την Κριμαία την πρώτη φάση εμπλοκής της στη Μικρά Ασία 1918 και μετά: ο κρατικός ισολογισμός έκλεινε με παθητικό η παρουσία στην Μικρά Ασία εξελίχθηκε σε σκληρό και δαπανηρό πόλεμο Νοέμβριος 1920 η φιλοσυμμαχική κυβέρνηση του Βενιζέλου έχασε τις εκλογές την εξουσία ανέλαβαν τα φιλοβασιλικά κόμματα 7

έσπευσαν να επαναφέρουν τον ανεπιθύμητο στους συμμάχους βασιλιά Κωνσταντίνο Οι Σύμμαχοι σε αντίποινα έσπευσαν να αποσύρουν την κάλυψη του χαρτονομίσματος ένα σημαντικό τμήμα της νομισματικής κυκλοφορίας βρέθηκε χωρίς αντίκρυσμα. Μάρτιος 1922 τα δημοσιονομικά δεδομένα έφτασαν σε πλήρες αδιέξοδο, το οποίο αντιμετωπίστηκε με έναν απρόσμενο τρόπο. Λίγους μήνες πριν από την κατάρρευση του Ελληνικού Μετώπου στη Μικρά Ασία, η Κυβέρνηση προέβη σε ένα πρωτότυπο εσωτερικό αναγκαστικό δάνειο, με διχοτόμηση του χαρτονομίσματος Το αριστερό τμήμα εξακολουθούσε να κυκλοφορεί στο 50% της αναγραφόμενης αξίας, ενώ το δεξιό ανταλλάχθηκε με ομολογίες του Δημοσίου. Η επιχείρηση στέφθηκε από επιτυχία το κράτος απέκτησε 1.200.000.000 δραχμές Το πείραμα επαναλήφθηκε το 1926 Ο νομισματικός αυτός ελιγμός δεν στάθηκε ικανός να προλάβει τη μικρασιατική καταστροφή και τις συνέπειές της 5. Η οικονομική ζωή κατά την περίοδο 1922-1936 Η καταστροφή του 1922 μετέβαλε τα δεδομένα της ελληνικής κοινωνίας Άφιξη και αποκατάσταση του πολύ σημαντικού προσφυγικού ρεύματος 1.230.000 Έλληνες χριστιανοί 610.000 Τούρκοι μουσουλμάνοι 8

και 45.000 Αρμένιοι έφτασαν που κατοικούσαν στην Ελλάδα στο ελληνικό κράτος έφυγαν για την Τουρκία Εκατό χρόνια μετά την επανάσταση του 1821 το ελληνικό κράτος υποχρεώθηκε σε μια νέα αρχή. Η άφιξη των προσφύγων: αποτέλεσε μια πρωτοφανή ανθρώπινη τραγωδία λειτούργησε ως καταλύτης στη δυναμική της ελληνικής κοινωνίας Οι χρόνιες ανεπάρκειες της ελληνικής διοίκησης έπρεπε να ξεπεραστούν ταχύτατα για ν αποφευχθεί μια ολική καταστροφή Το 1923 και το 1924 οι θάνατοι από φυματίωση και ελονοσία πολλαπλασιάστηκαν, κάνοντας αναγκαίες και επείγουσες τις αποτελεσματικές παρεμβάσεις Το ζήτημα της αποτελεσματικότητας του κράτους και της διοίκησης συσκοτίζουν: η πολιτική αστάθεια τα μίση του διχασμού η ανακήρυξη της δημοκρατίας οι επεμβάσεις του στρατού οι απόπειρες πραξικοπημάτων Η αντίδραση του κρατικού μηχανισμού ήταν μάλλον επαρκής σε σχέση με το μέγεθος του προβλήματος: Αξιοποίησε με τον καλύτερο τρόπο το μόνο κεφάλαιο που διέθετε: τις μουσουλμανικές περιουσίες που υπολογίζονταν σε πέντε ως δέκα δισεκατομμύρια δραχμές. Ταυτόχρονα, η εξωτερική βοήθεια λειτούργησε συμπληρωματικά με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο 9

6. Η ελληνική οικονομία κατά την περίοδο του μεσοπολέμου Η Ελλάδα του μεσοπολέμου (1919-1939) είχε αποκτήσει μια σειρά από πλεονεκτήματα που επέτρεπαν τη θετική οικονομική της πορεία: Είχε ομογενοποιηθεί εθνικά (οι μειονότητες αντιπροσώπευαν πλέον λιγότερο του 7% του συνολικού πληθυσμού) Είχε ολοκληρώσει την αγροτική της μεταρρύθμιση Είχε προωθήσει την αστικοποίησή της (1/3 του πληθυσμού ζούσε σε μεγάλα αστικά κέντρα) Είχε βελτιώσει τις υποδομές της Είχε υιοθετήσει αναπτυξιακές πολιτικές (Είχε λύσει πολλά από τα προβλήματα που εξακολουθούσαν να ταλανίζουν τα υπόλοιπα βαλκανικά κράτη) Η ανάπτυξη της Ελλάδας ενδιέφερε πλέον όλους τους Έλληνες: Συγκέντρωση των Ελλήνων στα πλαίσια του εθνικού τους κράτους Εξάλειψη του ελληνικού κοσμοπολιτισμού που συχνά υπήρξε αιτία να αντιμετωπίζεται η Ελλάδα ως δευτερεύον πεδίο ανάπτυξης οικονομικών δραστηριοτήτων Οι πρόσφυγες είχαν φέρει μαζί τους τις γνώσεις και τον πολιτισμό τους και μία ισχυρή διάθεση για εργασία. Πέρα από τις προσπάθειες των αρχών για αποκατάσταση των ξεριζωμένων, θεμέλιο της όλης προσπάθειας ήταν η διάθεση των ανθρώπων να εργαστούν σκληρά για να ξαναδημιουργήσουν αυτά που έχασαν μέσα στην καταστροφή. 7. Οι μεγάλες επενδύσεις Οι ραγδαίες αλλαγές τις οποίες προκάλεσαν στη χώρα οι συνέπειες του μικρασιατικού πολέμου, ανέδειξαν την ανάγκη για σημαντικές επενδύσεις στις υποδομές της χώρας Επενδύσεις στην Αττική: 10

Η αμερικανική εταιρεία ΟΥΛΕΝ ανέλαβε την κατασκευή του φράγματος και της τεχνητής λίμνης του Μαραθώνα (1925) Η βρετανική εταιρεία ΠΑΟΥΕΡ ανέλαβε (την ίδια περίπου εποχή) την εγκατάσταση μονάδων παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος στην πρωτεύουσα αλλά και την εγκατάσταση ενός σύγχρονου δικτύου αστικών συγκοινωνιών βασισμένου σε ηλεκτροκίνητα τραμ και λεωφορεία Επενδύσεις έγιναν και στο τηλεφωνικό δίκτυο από γερμανικές εταιρείες, στους δρόμους και στη διευθέτηση των χειμάρρων Επενδύσεις στην υπόλοιπη Ελλάδα Εγγειοβελτιωτικά έργα, τα οποία είχαν ως συνέπεια την αύξηση των καλλιεργούμενων εδαφών 8. Η Τράπεζα της Ελλάδος 1927: Με αφορμή το αίτημα της Ελλάδας στην Κοινωνία των Εθνών για παροχή πρόσθετου δανείου, τέθηκε το ζήτημα της δημιουργίας μιας κεντρικής κρατικής τράπεζας που θα αναλάμβανε: τη διαχείριση των χρεών την έκδοση χαρτονομίσματος την ενιαία εφαρμογή της κυβερνητικής οικονομικής πολιτικής Μάιος 1927: ιδρύθηκε η Τράπεζα της Ελλάδος (παρά τις αντιδράσεις της Εθνικής Τράπεζας και κάτω από την πίεση των ξένων συμβούλων), η οποία άρχισε τη λειτουργία ένα χρόνο αργότερα Πέτυχε πολύ γρήγορα σταθερές ισοτιμίες δραχμής με ξένα νομίσματα την έκδοση χαρτονομίσματος με αποθέματα σε χρυσό και συνάλλαγμα τη μετατρεψιμότητα του νομίσματος σε χρυσό 11

Η επιτυχία αυτή οδήγησε τα δημόσια οικονομικά σε περίοδο ευφορίας βελτίωσε την πιστοληπτική ικανότητα του κράτους ενίσχυσε την εισροή συναλλάγματος και τις επενδύσεις προκάλεσε μια ισχυρή δυναμική που επέτρεψε τις σημαντικές θεσμικές, πολιτικές και οικονομικές πρωτοβουλίες της τελευταίας κυβέρνησης του Ελ. Βενιζέλου (1928-1932). Η περίοδος αυτή κράτησε μέχρι τις αρχές του 1932, οπότε και εκδηλώθηκαν στη χώρα οι συνέπειες της μεγάλης οικονομικής κρίσης, που ξεκίνησε από τη Νέα Υόρκη το 1929 9. Η κρίση του 1932 Η παγκόσμια οικονομική κρίση έφτασε στην Ελλάδα σε μια εποχή «ευημερίας» Η εμπιστοσύνη των Ελλήνων σε ένα καλύτερο οικονομικά μέλλον είχε αποκατασταθεί Οι σκοτεινές εποχές της δεκαετίας του 1920 έδειχναν να απομακρύνονται Οι πληγές έκλειναν Η φτώχεια περιοριζόταν Το ελληνικό κράτος έδειχνε να σχεδιάζει το μέλλον με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και αισιοδοξία Οι προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης να αποτρέψει την κρίση εξάντλησαν τα αποθέματα της χώρας σε χρυσό και συνάλλαγμα άνοιξη 1932: η κυβέρνηση δεν μπόρεσε να αποφύγει την αναστολή της μετατρεψιμότητας του εθνικού νομίσματος την αναστολή της εξυπηρέτησης των εξωτερικών δανείων 12

Έτσι, εγκαινιάστηκε μία περίοδος ισχυρού κρατικού παρεμβατισμού στα οικονομικά ζητήματα, ιδιαίτερα στις εξωτερικές συναλλαγές, και μια πολιτική προστατευτισμού με σκοπό την αυτάρκεια της χώρας η Ελλάδα μπήκε στο χώρο της κλειστής οικονομίας, όπου οι συναλλαγές καθορίζονταν περισσότερο από γραφειοκρατικές διαδικασίες παρά από ελεύθερες οικονομικές συμφωνίες Στο εξωτερικό εμπόριο κυριάρχησε προοδευτικά η μέθοδος διακανονισμού «κλήριγκ»: οι διεθνείς συναλλαγές δε γίνονταν με βάση το μετατρέψιμο συνάλλαγμα γίνονταν με βάση διακρατικές συμφωνίες που κοστολογούσαν τα προς ανταλλαγή προϊόντα και φρόντιζαν να ισοσκελίζουν την αξία των εισαγωγών με την αντίστοιχη των εξαγωγών, στο πλαίσιο ειδικών λογαριασμών Για μια χώρα όπως η Ελλάδα, όπου οι συναλλαγές με το εξωτερικό ήταν έντονα ελλειμματικές, η μέθοδος κλήριγκ εκτός από τα αρνητικά είχε και θετικά στοιχεία Οι πιο σημαντικές επιπτώσεις βρίσκονται στο πολιτικό πεδίο: Τα ισχυρά συγκεντρωτικά κράτη που αναδείχθηκαν προκαλούσαν την ανάδειξη και την κυριαρχία ολοκληρωτικών κινημάτων και καθεστώτων σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη Κατά τη δεκαετία του 1930, ολοένα και περισσότερα κράτη αποκτούσαν δικτατορικά ή φασιστικά καθεστώτα 4 Αυγούστου 1936: ο Ιωάννης Μεταξάς, με την ανοχή του παλατιού, προχώρησε στην κατάλυση του κοινοβουλευτικού καθεστώτος και στην επιβολή δικτατορίας. 13

Γ. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ 1. Το αγροτικό ζήτημα 1. Πώς επηρέασε η βιομηχανική επανάσταση τον αγροτικό χώρο; 2. Γιατί το πρόβλημα της έγγειας ιδιοκτησίας δεν γνώρισε στην Ελλάδα εντάσεις μέχρι την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας (1881); / Το πρόβλημα της έγγειας ιδιοκτησίας ως το 1864. 3. α)ποιοι παράγοντες επέτρεψαν τη δημιουργία τσιφλικιών στην Ελλάδα του 19 ου αιώνα; β) Ποιες ήταν οι συνέπειες της δημιουργίας των τσιφλικιών για την οικονομική και κοινωνική ζωή του τόπου; / Τι είδους προβλήματα δημιούργησε η διεύρυνση του ελληνικού κράτους (1864, 1881) 4. Οι εξελίξεις του 1907 και οι συνέπειές τους. 5. Να παρουσιάσετε τον τρόπο αντιμετώπισης εκ μέρους των ελληνικών κυβερνήσεων του προβλήματος των τσιφλικιών της Θεσσαλίας. 6. Η αγροτική μεταρρύθμιση του 1917: στόχοι, υλοποίηση, αποτελέσματα. 7. α) Να εκθέσετε το περιεχόμενο της αγροτικής μεταρρύθμισης το 1917 β) Να προσδιορίσετε τις συνέπειες της αγροτικής μεταρρύθμισης στην οικονομική ζωή της χώρας. 2. Τα πρώτα βήματα του εργατικού κινήματος 8. Ποιοι ήταν οι παράγοντες που εμπόδισαν την ανάπτυξη του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα κατά το 19ο αιώνα; 9. Ποιοι ήταν οι παράγοντες που ευνόησαν την ανάπτυξη του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους (1913); 10. Η ανάπτυξη του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα τον 19ο αι. 11. Η ανάπτυξη του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα τον 20ο αι. 12. Γιατί η ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης αποτέλεσε σταθμό για το ελληνικό εργατικό κίνημα; 13. Ποια ήταν η εξέλιξη του εργατικού κινήματος κατά τη διάρκεια και μετά τον Α Παγκόσμιο πόλεμο; 3. Οι οικονομικές συνθήκες κατά την περίοδο 1910-1922 14. Να προσδιορίσετε το περιεχόμενο του όρου «Βενιζελισμός». 15. Ποιες κοινωνικές ομάδες υποστήριξαν την πολιτική του Βενιζέλου και για ποιους λόγους; / Ποιους λόγους είχε η αστική τάξη να εμφανίζεται ως φορέας της Μεγάλης Ιδέας ; 14

16. Πώς αντιμετωπίστηκε η αγροτική κρίση στις αρχές του 20ου αιώνα; 17. Να αναφέρετε τα αίτια της μετανάστευσης των Ελλήνων κατά το τέλος του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα. 18. Ποιες ήταν οι συνέπειες των Βαλκανικών Πολέμων (1912-13) για την ελληνική οικονομία; 4. Ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος 19. Για ποιους λόγους η Ελλάδα στάθηκε αδύνατο να αναλάβει το κόστος της συμμετοχής της στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο; 20. Με ποιον τρόπο κάλυψε η Ελλάδα το κόστος της συμμετοχής της στον Α Παγκόσμιο πόλεμο; Τι γνωρίζετε για τον ιδιόμορφο δανεισμό της χώρας; 21. Ποιες επιπτώσεις είχε ο δανεισμός στα αμέσως επόμενα χρόνια; Ποιες ήταν οι οικονομικές συνέπειες της ήττας του Βενιζέλου το Νοέμβριο του 1920; 22. Πώς αντιμετώπισαν οι ελληνικές κυβερνήσεις το οικονομικό αδιέξοδο που δημιούργησαν οι δαπάνες του μικρασιατικού πολέμου; 5. Η οικονομική ζωή κατά την περίοδο 1922-1936 23. Να περιγράψετε τον τρόπο με τον οποίο ο ερχομός των Μικρασιατών προσφύγων μετέβαλε τα δεδομένα της ελληνικής κοινωνίας. 24. α) Να παρουσιάσετε τις ενέργειες στις οποίες προέβη το ελληνικό κράτος για την αντιμετώπιση του προβλήματος των προσφύγων. β) Να εκτιμήσετε την αποτελεσματικότητα του κρατικού μηχανισμού στην αντιμετώπιση του προσφυγικού προβλήματος. 6. Η ελληνική οικονομία κατά την περίοδο του μεσοπολέμου (1922-1940) 25. Ποια πλεονεκτήματα επέτρεψαν τη θετική πορεία της ελληνικής οικονομίας κατά την περίοδο του μεσοπολέμου; 7. Οι μεγάλες επενδύσεις 26. Ποιες επενδύσεις έγιναν στην Ελλάδα μετά τον Μικρασιατικό Πόλεμο και ποια προβλήματα αντιμετωπίστηκαν με αυτές; 27. Ποιες επενδύσεις έγιναν στην Αθήνα στους τομείς της υδροδότησης και της παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος μετά τη μικρασιατική καταστροφή; 15

8. Η Τράπεζα της Ελλάδος 28. Τράπεζα της Ελλάδος : α) Πότε και με ποιους στόχους ιδρύθηκε β) ποιος ο ρόλος της στην εθνική οικονομία. 9. Η κρίση του 1932 29. Πότε έφτασε η παγκόσμια οικονομική κρίση στην Ελλάδα και σε ποια κατάσταση βρισκόταν τότε η ελληνική οικονομία; 30. Πώς αντιμετώπισε η ελληνική κυβέρνηση την κρίση του 1932; 31. Πώς εκδηλώθηκε η κρίση του 1932 στην Ελλάδα και ποιες ήταν οι επιπτώσεις της στο οικονομικό επίπεδο; 32. Να προσδιορίσετε το περιεχόμενο του όρου κλήριγκ. 33. Ποιες ήταν οι πολιτικές επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης; 34. Ποιες ήταν οι συνέπειες της κρίσης του 1932 στην εθνική οικονομία, το εξωτερικό εμπόριο και το πολιτικό πεδίο; Α ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΟΡΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ 16

Αγροτική μεταρρύθμιση: Ήταν η κατάργηση των μεγάλων ιδιοκτησιών και η κατάτμηση των αξιοποιήσιμων εδαφών σε μικρές παραγωγικές μονάδες, οικογενειακού χαρακτήρα, που ανταποκρίνονταν καλύτερα στις νέες παραγωγικές και κοινωνικές συνθήκες. Ξεκίνησε στην Ελλάδα στις αρχές του 20 ου αιώνα και το αποφασιστικό βήμα για την ολοκλήρωσή της έγινε το 1917 από την κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη. Φεντερασιόν: Ήταν μεγάλη πολυεθνική εργατική οργάνωση της Θεσσαλονίκης, με πρωτεργάτες σοσιαλιστές από την ανοικτή σε νέες ιδέες εβραϊκή κοινότητα της πόλης. Αποτέλεσε σημαντικό δίαυλο για τη διάδοση σοσιαλιστικής και εργατικής ιδεολογίας στη χώρα μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα το 1912. ΓΣΕΕ: Βενιζελισμός: Η Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ελλάδας ιδρύθηκε προς το τέλος του Α' Παγκοσμίου πολέμου και συμπεριέλαβε κλαδικά και τοπικά σωματεία. Η ίδρυσή της ήταν αποτέλεσμα της ταχύτατης ωρίμανσης του εργατικού και σοσιαλιστικού κινήματος ως συνέπειας των πιέσεων που δέχτηκε η ελληνική κοινωνία στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, της εμπλοκής της σε διεθνείς υποθέσεις και του αντίκτυπου της ρωσικής επανάστασης. Στην περίοδο 1910-1922 κατά την οποία η Ελλάδα βρισκόταν σε συνεχή πολεμική ετοιμότητα, εμφανίστηκε μια νέα πολιτική αντίληψη, που εκφράστηκε με τον Ελ. Βενιζέλο και ονομάστηκε «βενιζελισμός». Στον οικονομικό τομέα φαίνεται ότι ο βενιζελισμός θεωρούσε το ελληνικό κράτος ως μοχλό έκφρασης και ανάπτυξης του ελληνισμού. Το ελληνικό κράτος δηλαδή έπρεπε να επιδιώξει την ενσωμάτωση του εκτός συνόρων ελληνισμού και, με ενιαία εθνική και κρατική υπόσταση, να διεκδικήσει την θέση του στον τότε σύγχρονο κόσμο. Αυτό προϋπέθετε όχι μόνο θεσμικό εκσυγχρονισμό, που θα καθιστούσε το κράτος αποτελεσματικό και αξιόπιστο, αλλά και γενικότερη προσήλωση στην ιδέα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων του έθνους. Διχοτόμηση του χαρτονομίσματος: Το Μάρτιο του 1922 τα δημοσιονομικά δεδομένα της Ελλάδας έφθασαν σε πλήρες αδιέξοδο, το οποίο αντιμετωπίστηκε με έναν απρόσμενο τρόπο. Λίγους μήνες πριν την κατάρρευση του Ελληνικού Μετώπου στη Μικρά Ασία, η κυβέρνηση προέβη σε ένα πρωτότυπο εσωτερικό αναγκαστικό δάνειο, με διχοτόμηση του χαρτονομίσματος. Το αριστερό τμήμα εξακολουθούσε να κυκλοφορεί στο 50% της αναγραφόμενης αξίας ενώ το δεξιό ανταλλάχθηκε με ομολογίες του Δημοσίου. Η επιχείρηση στέφθηκε από επιτυχία, το κράτος απέκτησε 1.200.000.000 δραχμές και το πείραμα επαναλήφθηκε το 1926. Φυσικά, ο 17

νομισματικός αυτός ελιγμός δεν στάθηκε ικανός να προλάβει τη μικρασιατική καταστροφή και τις βαρύτατες συνέπειες της. ΟΥΛΕΝ: ΠΑΟΥΕΡ: Οι ραγδαίες αλλαγές, τις οποίες προκάλεσαν στη χώρα οι συνέπειες του Μικρασιατικού πολέμου, ανέδειξαν την ανάγκη για σημαντικές επενδύσεις στις υποδομές της χώρας. Το πολεοδομικό συγκρότημα της Αθήνας, ξεπέρασε, με την έλευση των προσφύγων το 1.000.000 κατοίκους και, φυσικά, δεν μπορούσε πλέον να υδρεύεται με το χρονολογούμενο από τους ρωμαϊκούς χρόνους Αδριάνειο Υδραγωγείο. Τη λύση του ζητήματος ανέλαβε το 1925 η αμερικάνικη εταιρεία ΟΥΛΕΝ, με την κατασκευή του φράγματος και της τεχνητής λίμνης του Μαραθώνα. Οι ραγδαίες αλλαγές, τις οποίες προκάλεσαν στη χώρα οι συνέπειες του Μικρασιατικού πολέμου, ανέδειξαν την ανάγκη για σημαντικές επενδύσεις στις υποδομές της χώρας. Η βρετανική εταιρεία ΠΑΟΥΕΡ, την ίδια περίπου εποχή με την ΟΥΛΕΝ (1925), ανέλαβε την εγκατάσταση μονάδων παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος στην πρωτεύουσα αλλά και τη δημιουργία σύγχρονου δικτύου αστικών συγκοινωνιών, βασισμένου σε ηλεκτροκίνητα τραμ και λεωφορεία. Κλήρινγκ: Στο εξωτερικό εμπόριο της Ελλάδας, κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης του 1932, κυριάρχησε προοδευτικά η μέθοδος του διακανονισμού "κλήριγκ". Οι διεθνείς συναλλαγές δεν γίνονταν, δηλαδή, με βάση το μετατρέψιμο συνάλλαγμα αλλά με βάση διακρατικές συμφωνίες που κοστολογούσαν τα προς ανταλλαγή προϊόντα και φρόντιζαν να ισοσκελίσουν την αξία των εισαγωγών με την αντίστοιχη των εξαγωγών, στο πλαίσιο ειδικών λογαριασμών. Για μια χώρα όπως η Ελλάδα, όπου οι συναλλαγές με το εξωτερικό ήταν έντονα ελλειμματικές, η διαδικασία αυτή, πέρα από τα αρνητικά, είχε και θετικά στοιχεία. Α ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ 18

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ Ως τον 19 ο αι. κυριαρχεί ο αγροτικός χώρος στο σύγχρονο κόσμο 1821-1828 ο επαναστατικός αγώνας δημιουργεί πλήθος αγροτών με μικτές και μεσαίες ιδιοκτησίες 1864 ενσωμάτωση Επτανήσων 1881 ενσωμάτωση Θεσσαλίας, Άρτας 1896 (Λαύριο) πρώτες καθαρά εργατικές εξεγέρσεις Τέλος 19 ου αι. συναντάμε στην Ελλάδα σοσιαλιστικές ομάδες και εργατικές ομαδοποιήσεις 1907 ψήφιση νόμων που επιτρέπουν απαλλοτρίωση μεγάλων ιδιοκτησιών 1910 Συγκρούσεις στο χωριό Κιλελέρ εμφανής πρόοδος της οικονομίας σχετιζόμενη με τη μετανάστευση 1910-1922 η Ελλάδα βρίσκεται σε συνεχή πολεμική ετοιμότητα 1911 τα έσοδα του προϋπολογισμού ήταν 240 εκ. τα έξοδα 181 εκ παρά τις στρατιωτικές δαπάνες. 1913 Τέλος Βαλκανικών Πολέμων 1914 στην Ήπειρο υπήρχαν 166.000 Έλληνες και 38.000 μουσουλμάνοι κυρίως αλβανικής καταγωγής. Καλοκαίρι 1914: ξεσπά ο Α Π. Π. 1915 άσκοπη και δαπανηρή επιστράτευση, Διχασμός 1917 ενοποίηση της χώρας υπό το Βενιζέλο με επέμβαση των Συμμάχων η κυβέρνηση Βενιζέλου αποφασίζει ολοκλήρωση της μεταρρύθμισης 1918 κ.εξ. ο κρατικός ισολογισμός κλείνει με παθητικό 1919 1939 Μεσοπόλεμος 1920 Νοέμβριος: ο Βενιζέλος χάνει τις εκλογές, αναλαμβάνουν τα φιλοβασιλικά κόμματα 1922 Μάρτιος: τα δημοσιονομικά δεδομένα σε πλήρες αδιέξοδο, διχοτόμηση χαρτονομίσματος, το κράτος αποκτά 1.200 εκ δρχ Μικρασιατική καταστροφή 1923-1924 θάνατοι από λιμούς κάνουν αναγκαίες τις παρεμβάσεις του κράτους 1925 η αμερικανική ΟΥΛΕΝ κατασκευάζει την τεχνητή λίμνη και το φράγμα στο Μαραθώνα 19

1926 επανάληψη διχοτόμησης της δραχμής 1927 αίτημα Ελλάδας στην ΚΤΕ για πρόσθετο δάνειο ίδρυση της Τράπεζας της Ελλάδος 1928 Έναρξη της λειτουργίας της Τράπεζας της Ελλάδος 1928 1932 τελευταία διακυβέρνηση Βενιζέλου με σημαντικές πρωτοβουλίες πολιτικές, οικονομικές και θεσμικές. 1929 ξεσπά στη Ν. Υόρκη η οικονομική κρίση 1932 Αρχές: εκδηλώνονται οι συνέπειες της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα Άνοιξη: η κυβέρνηση αναστέλλει τη μετατρεψιμότητα της δραχμής και την εξυπηρέτηση των εξωτερικών δανείων 1936 επιβολή δικτατορίας από τον Ιωάννη Μεταξά ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β : Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1936) 20

Β. ΧΕΙΡΑΦΕΤΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ (1844-1880) 1. Το σύνταγμα του 1844 Η επανάσταση της 3 ης Σεπτεμβρίου 1843 έδρασε καταλυτικά στη διαμόρφωση των πολιτικών κομμάτων οι πολιτικές και ιδεολογικές αντιλήψεις των κομμάτων εκφράστηκαν με μεγαλύτερη σαφήνεια τα κόμματα άρχισαν να παίζουν ενεργότερο ρόλο στην πολιτική ζωή της χώρας κατά τη διάρκεια των συζητήσεων πάντως, και τα τρία κόμματα για το σύνταγμα έγιναν σαφέστερες τάχθηκαν υπέρ του συντάγματος οι μεταξύ τους διαφορές Το ζητούμενο κατά τη διαδικασία διαμόρφωσης του συντάγματος ήταν ο περιορισμός των εξουσιών του βασιλιά Οι ηγέτες των τριών κομμάτων διηύθυναν τις εργασίες της εθνοσυνέλευσης κατά το 1843-1844 απέφυγαν τις ακραίες θέσεις επιβλήθηκαν στις ριζοσπαστικές ομάδες των κομμάτων τους πήραν από κοινού αποφάσεις για τις συνταγματικές ρυθμίσεις Οι κομματικές παρατάξεις συμφώνησαν στην ανάγκη να κατοχυρωθούν συνταγματικά ορισμένα θεμελιώδη δικαιώματα, ώστε να προστατευθούν από τις αυθαιρεσίες της κρατικής εξουσίας ισότητα απέναντι στο νόμο απαγόρευση της δουλείας απαραβίαστο του οικογενειακού ασύλου ελευθερία γνώμης ελευθερία τύπου 21

προστασία της ιδιοκτησίας δωρεάν εκπαίδευση ΟΜΩΣ: δεν κατοχυρώθηκε συνταγματικά το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι αυτό μπορούσε να φέρει εμπόδια στη συγκρότηση κομματικών μηχανισμών Στο σύνταγμα καθορίστηκαν και οι βασιλικές εξουσίες. Μεταξύ των σπουδαιότερων ήταν η συμμετοχή του βασιλιά στην άσκηση της νομοθετικής εξουσίας η αρχηγία του κράτους η αρχηγία του στρατού ΟΜΩΣ: καμία πράξη του δεν είχε ισχύ χωρίς την προσυπογραφή του αρμόδιου υπουργού α) κατοχυρωνόταν με ελάχιστους περιορισμούς το δικαίωμα της καθολικής ψηφοφορίας για τους άνδρες, ρύθμιση που αποτελούσε παγκόσμια πρωτοπορία β) οριζόταν η εκλογική διαδικασία, σύμφωνα με την οποία οι εκλογείς μπορούσαν να δώσουν θετική ψήφο σε όσους υποψηφίους ήθελαν, συμπληρώνοντας ψηφοδέλτια ακόμα και διαφορετικών συνδυασμών γ) προβλέπονταν η ύπαρξη βουλής και γερουσίας. Οι γερουσιαστές θα διορίζονταν από το βασιλιά και θα διατηρούσαν το αξίωμά τους ισόβια ΟΜΩΣ: συνταγματική πρόβλεψη για τα κόμματα δεν υπήρξε ο κανονισμός της βουλής προέβλεπε ότι η σύνθεση των κοινοβουλευτικών επιτροπών θα γινόταν με κλήρωση αυτό αναγκαστικά οδηγούσε τις παρατάξεις σε διαβουλεύσεις ή και σε συναίνεση 22

Το δικαίωμα της καθολικής ψηφοφορίας δημιούργησε νέους όρους για την πολιτική και κομματική δράση ανοίχτηκε ευρύ πεδίο για τη συμμετοχή κομμάτων και πολιτών στο δημόσιο βίο διευκολύνθηκε η διεκδίκηση συμφερόντων ΙΣΩΣ: οι φιλελεύθερες πολιτικές διαδικασίες να ήταν προϊόν μιας μικρής πολιτικής ηγετικής ομάδας, να μην ανταποκρίνονταν στις ανάγκες της ελληνικής κοινωνίας να αναπτύχθηκαν κατά μίμηση δυτικών προτύπων ΟΜΩΣ: ο κοινοβουλευτισμός στην Ελλάδα ρίζωσε και ακολούθησε δικούς του δρόμους για να ανταποκριθεί στις ανάγκες, τα προβλήματα και τα αιτήματα της ελληνικής κοινωνίας. Τα κόμματα αποτελούσαν αναγκαιότητα της εποχής και ανταποκρίνονταν στις ανάγκες των ανθρώπων που τα συγκρότησαν. Πάντως, δεν μπορούν να χαρακτηριστούν με σημερινούς όρους (αριστερά-δεξιά, προοδευτικάσυντηρητικά) 2. Η παρακμή των ξενικών κομμάτων κατά την περίοδο της συνταγματικής μοναρχίας Τα πολιτικά κόμματα μέσα στο νέο συνταγματικό καθεστώς έδειξαν συμπτώματα στασιμότητας δεν ανταποκρίθηκαν στις νέες ανάγκες τελικά οδηγήθηκαν στην παρακμή 23

Στην περίοδο μεταξύ των δύο συνταγμάτων (1844-1864) ουσιαστικά ικανοποιήθηκαν όλα τα αιτήματα του ρωσικού κόμματος. Τα οποία είχαν σχέση με την ορθόδοξη εκκλησία τα μεγάλα εκκλησιαστικά ζητήματα είχαν λυθεί όλοι οι πολιτικοί πρέσβευαν το ορθόδοξο δόγμα το ρωσικό κόμμα δεν είχε λόγο ύπαρξης, αφού δεν είχε θέσεις για πιο επίκαιρα θέματα ο Κωλέττης ως αρχηγός του γαλλικού κόμματος επεδίωκε μια κυβερνητική πολιτική που θα ενίσχυε το ρόλο του βασιλιά, υπονομεύοντας έτσι τον κοινοβουλευτισμό δε δίσταζε να χρησιμοποιεί βία και νοθεία για να τρομοκρατήσει τους εκλογείς, ώστε να ψηφίζουν υπέρ του κόμματός του το 1846/1847 κατείχε πέντε από τα επτά υπουργεία της κυβέρνησής του, δεν παρουσιαζόταν όμως σχεδόν καθόλου στο κοινοβούλιο έτσι καθιστούσε αδύνατο τον έλεγχο της εκτελεστικής εξουσίας επέβαλε ένα είδος κοινοβουλευτικής δικτατορίας Μετά το θάνατο του Κωλέττη (1847),το γαλλικό κόμμα πέρασε σε φάση παρακμής, καθώς επικράτησε διαμάχη για τη διαδοχή Η τακτική του Όθωνα να προσπαθεί να ενισχύσει τους κυβερνητικούς υποψηφίους στις εκλογές οδήγησε τα κόμματα της αντιπολίτευσης σε διαρκή σύγκρουση με την αυλή σε μια περίοδο που οι διαφωνίες τους είχαν απαλυνθεί. Κατά την περίοδο του Κριμαϊκού πολέμου 24

το αγγλικό και γαλλικό κόμμα έχασαν την εμπιστοσύνη των οπαδών τους, μετά τη βίαιη συμπεριφορά της Αγγλίας και της Γαλλίας απέναντι στην Ελλάδα με το ναυτικό αποκλεισμό της χώρας είχε προηγηθεί και η υπόθεση Πατσίφικο, η οποία είχε δυσχεράνει τις σχέσεις των χωρών το ρωσικό κόμμα είχε κάποια προσωρινά κέρδη η ήττα όμως της Ρωσίας συνέβαλε στην αποδυνάμωση του κόμματος, το οποίο σταδιακά εξαφανίστηκε από την πολιτική σκηνή 3. Η «νέα γενιά» Η παρακμή των ξενικών κομμάτων συμπίπτει με την ανάδειξη μιας νέας γενιάς ανθρώπων με εντελώς διαφορετική νοοτροπία και καταβολές οι ηγετικές προσωπικότητες των ξενικών κομμάτων είχαν βιώσει την Επανάσταση και η νοοτροπία τους, τα ιδανικά τους, οι απόψεις τους, είχαν διαμορφωθεί στην προεπαναστατική περίοδο για την επόμενη γενιά, η Επανάσταση ανήκε στην ιστορία. Η γενιά αυτή βίωνε ραγδαίες αλλαγές λόγω των συχνών πολιτικών μεταβολών της οικονομικής και τεχνικής ανάπτυξης Η οικονομική και κοινωνική μεταβολή είχαν ως συνέπεια τη μεταβολή της αντίληψης για τη ζωή αυξήθηκε ο αστικός πληθυσμός, ο οποίος βρισκόταν πιο κοντά στα κέντρα λήψης αποφάσεων και είχε μεγαλύτερη δυνατότητα ενημέρωσης για τις εξελίξεις 25

μειώθηκε το ποσοστό των αναλφάβητων στον ανδρικό πληθυσμό η διάδοση της παιδείας αύξησε τις κοινωνικές εντάσεις οι απαιτήσεις των ανθρώπων αυξήθηκαν ακόμα και οι ημιμαθείς άρχισαν να επικρίνουν τις δυσλειτουργίες του κράτους και την καθυστέρηση σε σχέση με τις χώρες της Δύσης εντάθηκε η επιθυμία για συμμετοχή στα πολιτικά πράγματα η νέα γενιά δεν είχε τις εμπειρίες της προηγούμενης αποστασιοποιήθηκε από τις αντιπαραθέσεις που κυριαρχούσαν στην προηγούμενη γενιά και από τα κόμματα που τις εξέφραζαν ασκούσε έντονη κριτική στους παλαιότερους φρονούσε ότι το συνταγματικό πολίτευμα δεν μπορούσε να αναπτυχθεί, καθώς το εμπόδιζε η Αυλή και ο ίδιος ο βασιλιάς, τον οποίο θεωρούσε πολιτικά ατάλαντο Περί τα τέλη της δεκαετίας του 1850 έγινε φανερή μια συνολική δυσαρέσκεια μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού λόγω της οικονομικής δυσπραγίας και της δυσλειτουργίας του πολιτικού συστήματος συγκροτήθηκαν αντιπολιτευτικοί όμιλοι με εκσυγχρονιστικά κατά κύριο λόγο αιτήματα ελεύθερες εκλογές φορολογική μεταρρύθμιση, με στόχο την ελάφρυνση των αγροτών 26

κρατικές επενδύσεις σε έργα υποδομής ίδρυση αγροτικών τραπεζών απλούστερη διοίκηση τα αιτήματα αυτά εξέφρασε σε μεγάλο βαθμό με την πολιτική του δράση ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος Φεβρουάριος 1862: η δυσαρέσκεια κατέληξε σε επανάσταση, με αίτημα την απομάκρυνση του βασιλιά. Σε αυτήν συμμετείχαν κατά κύριο λόγο αξιωματικοί άνεργοι απόφοιτοι πανεπιστημίου που δεν ήθελαν να εργαστούν στους κλάδους της αγροτικής και βιοτεχνικής παραγωγής και ένιωθαν κοινωνικά αδικημένοι πολλά άτομα ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, τα οποία απαιτούσαν ενεργότερη συμμετοχή στα πολιτικά πράγματα 12 Οκτωβρίου 1862: ο Όθων αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη χώρα 4. Η εθνοσυνέλευση του 1862-1864 Νοέμβριος 1862: εκλογές αντιπροσώπων για την εθνοσυνέλευση, η οποία θα ψήφιζε νέο σύνταγμα η πλειονότητα των αντιπροσώπων που εκλέχθηκαν προερχόταν από τοπικά ψηφοδέλτια, χωρίς κομματικές παρεμβάσεις τα "ξενικά" κόμματα είχαν χρεοκοπήσει Στην εθνοσυνέλευση συγκροτήθηκαν οι πυρήνες των δύο μεγάλων παρατάξεων πεδινοί ορεινοί 27

οι Πεδινοί είχαν ως ηγέτη το Δημήτριο Βούλγαρη, ο οποίος υπονόμευε τους κοινοβουλευτικούς θεσμούς με παρεμβάσεις στο στρατό επεδίωκε τη δημιουργία σώματος πραιτωριανών για να εξασφαλίσει την παραμονή του στην εξουσία εμπόδιο στις επιδιώξεις του στάθηκαν πολιτικές ομάδες και θεσμοί έβρισκε οπαδούς ανάμεσα σε εκείνους που είχαν διοριστεί στο στρατό ή το δημόσιο παράνομα και φοβούνταν μη χάσουν τη θέση τους σε περίπτωση επικράτησης συνθηκών κοινοβουλευτικής νομιμότητας, σε άνεργους πτυχιούχους στους μικροκαλλιεργητές οι Ορεινοί απαρτίστηκαν από διάφορες ομάδες (υπό τον Δ. Γρίβα και τον Κ. Κανάρη) με κοινό στόχο την αντίσταση στην πολιτική των πεδινών. Βρήκαν υποστηρικτές μεταξύ: των μικροκαλλιεργητών, των κτηνοτρόφων, των εμπόρων, των πλοιοκτητών Μικρότερη απήχηση είχαν άλλοι πολιτικοί σχηματισμοί το «Εθνικόν Κομιτάτον», υπό τον Επαμεινώνδα Δεληγιώργη υποστήριζε την ανάπτυξη του κοινοβουλευτισμού τον εκσυγχρονισμό της χώρας την οικονομική ανάπτυξη μεταρρυθμίσεις στη διοίκηση και στο στρατό πολιτισμική εξάπλωση στην Οθωμανική αυτοκρατορία 28

οι «Εκλεκτικοί»: ετερόκλητη παράταξη εξεχόντων πολιτικών, λογίων και αξιωματικών, με μετριοπαθείς θέσεις προσπαθούσαν να μεσολαβούν μεταξύ των άλλων παρατάξεων και να υποστηρίζουν σταθερές κυβερνήσεις Εθνοσυνέλευση 1862/64: ψηφίστηκε σύνταγμα ως πολίτευμα ορίστηκε η βασιλευομένη δημοκρατία (αντί της συνταγματικής μοναρχίας) κατοχυρώθηκε η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας η άμεση, μυστική και καθολική (για τους άνδρες) ψήφος με σφαιρίδια η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης η ελευθερία του «συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι», η οποία άνοιγε το δρόμο για ελεύθερη συγκρότηση κομμάτων θεωρήθηκαν απαραίτητα για την έκφραση της βούλησης της κοινής γνώμης, με το επιχείρημα ότι η εναλλακτική λύση είναι οι συνωμοτικοί κύκλοι ή οι βιαιοπραγίες επέβαλε την αρχή να προέρχεται η κυβέρνηση από την κοινοβουλευτική πλειοψηφία (παρά την αντίδραση του βασιλιά Γεωργίου Α ) ΟΜΩΣ: δεν ορίστηκε με σαφήνεια ότι ο βασιλιάς όφειλε να δώσει την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης σε βουλευτή του κόμματος που είχε την εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας της Βουλής ο Γεώργιος εκμεταλλεύτηκε αυτήν την ασάφεια για να διορίζει κυβερνήσεις της αρεσκείας του, μέχρι την ψήφιση της «αρχής της δεδηλωμένης» (1875) η ιδέα ανήκε στον νέο, τότε, πολιτικό Χαρίλαο Τρικούπη 29

υποστήριξε ότι η μόνη λύση στο πρόβλημα της πολιτικής αστάθειας ήταν η συγκρότηση δύο κομμάτων εξουσίας, κατά τα πρότυπα της Αγγλίας για να καταστεί κάτι τέτοιο δυνατό, έπρεπε ο βασιλιάς να αναθέτει την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης μόνο σε πολιτικό ο οποίος είχε σαφώς τη «δεδηλωμένη» εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας των βουλευτών. Κάτι τέτοιο: θα στερούσε από τα κόμματα μειοψηφίας τη δυνατότητα να σχηματίζουν κυβέρνηση θα τα ωθούσε σε συνένωση με τα μεγάλα κόμματα θα είχε ως αποτέλεσμα σταθερότερες κυβερνήσεις πλειοψηφίας ο βασιλιάς, υπό την πίεση της αντιπολίτευσης και του επαναστατικού αναβρασμού του λαού, υιοθέτησε τελικά την άποψη του Τρικούπη 30

Β. ΧΕΙΡΑΦΕΤΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΜΟΡΦΩΣΗ (1844-1880) 1. Το σύνταγμα του 1844 1. Πώς επηρέασε τη φυσιογνωμία των κομμάτων η επανάσταση της 3 ης Σεπτεμβρίου 1843; Ποια η θέση τους στο θέμα του συντάγματος; 2. Ποια θεμελιώδη δικαιώματα κατοχυρώθηκαν με το σύνταγμα του 1844; 3. Ποιες βασικές συνταγματικές διατάξεις ψηφίστηκαν από την Εθνοσυνέλευση; 4. Να αναλύσετε τη σημασία της καθιέρωσης ως συνταγματικής αρχής του δικαιώματος της καθολικής ψηφοφορίας για τους άνδρες στην πολιτική ζωή της Ελλάδας. 5. Ποιες ήταν οι πολιτικές συνέπειες της ψήφισης του συντάγματος 1844; 2. Η παρακμή των ξενικών κομμάτων κατά την περίοδο της συνταγματικής μοναρχίας 6. Ποια η πορεία του ρωσικού κόμματος την περίοδο 1844-1864; 7. Ποια η πορεία του γαλλικού κόμματος μέχρι και μετά το 1847; 8. Να προσδιορίσετε τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες που συνέβαλαν στην παρακμή του αγγλικού κόμματος. 9. Να προσδιορίσετε τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες που συνέβαλαν στην παρακμή του γαλλικού κόμματος. 10. Να προσδιορίσετε τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες που συνέβαλαν στην παρακμή του ρωσικού κόμματος. 11. Ποια η σχέση των κομμάτων της αντιπολίτευσης με την αυλή; 12. Πώς επηρέασε τα κόμματα ο Κριμαϊκός πόλεμος; 3. Η «νέα γενιά» 13. Μέσα σε ποιες συνθήκες διαμορφώθηκε η "νέα γενιά" ; 14. Να περιγράψετε το πολιτικό κλίμα που προετοίμασε την επανάσταση του 1862. 15. Ποιες οι εξελίξεις κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1850; 31

16. Η επανάσταση του 1862: κύριο αίτημα, υποστηρικτές, κατάληξη. 4. Η εθνοσυνέλευση του 1862-1864 17. Οι εκλογές του 1862 18. Ποιοι οι στόχοι των Πεδινών και των Ορεινών και από ποιες κατηγορίες του πληθυσμού αντλούσαν τους οπαδούς τους; 19. Τι γνωρίζετε για το Εθνικόν Κομιτάτον και τους Εκλεκτικούς; 20. Ποιες βασικές αρχές κατοχυρώθηκαν με το σύνταγμα του 1864; 21. Πώς εκμεταλλεύτηκε ο Γεώργιος ο Α την ασάφεια του νέου συντάγματος; 22. Η αρχή της δεδηλωμένης 32

Γ. ΔΙΚΟΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ 1. Η εδραίωση του δικομματισμού 1875-1880: μεταβατική περίοδος Στις εκλογές του 1875 και του 1879 κανένα κόμμα δεν κέρδισε την κοινοβουλευτική πλειοψηφία 1884: τα δύο μεγάλα κόμματα, του Τρικούπη και του Δηλιγιάννη, έλεγχαν το 92,2% των εδρών στο Κοινοβούλιο. Το κοινοβουλευτικό σύστημα και ο δικομματισμός εδραιώθηκαν 1875: το τρικουπικό κόμμα παρουσίασε ένα συστηματικό πρόγραμμα εκσυγχρονισμού της χώρας, αρκετά κοντά στις αντιλήψεις του Κουμουνδούρου. Προέβλεπε: Συγκρότηση κράτους δικαίου Εξορθολογισμό της διοίκησης κυρίως με τον καθορισμό των προσόντων των δημοσίων υπαλλήλων ώστε να περιοριστεί η ευνοιοκρατία Ανάπτυξη της οικονομίας και κυρίως ενίσχυση της γεωργίας Βελτίωση της άμυνας και της υποδομής, κατά κύριο λόγο, του συγκοινωνιακού δικτύου της χώρας Για την υλοποίηση του προγράμματος ακολούθησε δύο δρόμους 1. Οργανωτικές μεταβολές και βελτίωση των οικονομικών του κράτους με την αύξηση των φόρων και τη σύναψη δανείων 2. Παροχή κινήτρων στην ιδιωτική πρωτοβουλία για επενδύσεις Αποτέλεσμα: Εξάντληση των φορολογουμένων Υπερβολική επιβάρυνση του προϋπολογισμού 33

1893: Το κράτος κήρυξε πτώχευση Μέχρι τη δεκαετία του 1870 το κράτος αποτελούσε τον κύριο εργοδότη Εξασφάλιζε θέσεις εργασίας στο δημόσιο και δυνατότητα κοινωνικής ανέλιξης Στους ανώτατους λειτουργούς του προσέφερε εισόδημα που σχεδόν ξεπερνούσε το εισόδημα όλων των άλλων μελών της κοινωνίας Μεγάλος αριθμός ανθρώπων απευθύνονταν στο κράτος για την κατοχή μιας θέσης στο δημόσιο Με τις νέες συνθήκες όμως που προέκυψαν από τον εκχρηματισμό της οικονομίας, δημιουργήθηκαν κοινωνικά στρώματα που δεν ζητούσαν διορισμό αλλά τη λήψη μέτρων που θα ευνοούσαν την προώθηση των συμφερόντων τους Φορέας των αιτημάτων αυτών ήταν ο Χαρίλαος Τρικούπης Οι αντίθετοι με την πολιτική του Τρικούπη βουλευτές συσπειρώθηκαν γύρω από τον Θ. Δηλιγιάννη Λειτούργησε ως αντίποδας του Τρικούπη Δεν αποδεχόταν το χωρισμό των εξουσιών Στόχευε στη συγκέντρωση και τον έλεγχό τους από το κόμμα Ο Τρικούπης και το κόμμα του Θεωρούσαν το κράτος ως μοχλό της οικονομικής ανάπτυξης Επιδίωκαν τον εκσυγχρονισμό με κάθε κόστος Στα εδάφη της Θεσσαλίας υποστήριζαν τους μεγαλογαιοκτήμονες Ο Δηλιγιάννης και το κόμμα του Προέβαλλαν το αίτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης με τη μείωση των φόρων και την παροχή ευκαιριών στους προστατευόμενούς του για κατάληψη δημοσίων θέσεων Στη Θεσσαλία προσπάθησαν, χωρίς τελικά να το κατορθώσουν, να 34

χορηγήσουν γη στους αγρότες και έλαβαν κάποια μέτρα για τη βελτίωση της θέσης τους Επέκριναν το κοινωνικό κόστος του εκσυγχρονισμού και υποστήριζαν ένα κράτος κοινωνικής αλληλεγγύης Απεχθάνονταν το τυχοδιωκτικό χρηματιστικό κεφάλαιο και υποστήριζαν μια αργή οικονομική ανάπτυξη που θα βασιζόταν σε παραδοσιακές παραγωγικές δραστηριότητες 2. Η οργάνωση των κομμάτων κατά το τελευταίο τέταρτο του 19 ου αιώνα Δεκαετία του 1880: τα κόμματα ήταν πιο συγκροτημένα απ' ό,τι στο παρελθόν δεν είναι βέβαιο ότι μετά το θάνατο του ηγέτη τους αναγκαστικά διαλύονταν στοιχεία που τους επέτρεπαν να επιβιώσουν ήταν η θέση που είχαν στην πολιτική ζωή της χώρας και η τακτική που ακολουθούσαν. Η βάση των κομμάτων εξακολουθούσε να μην έχει τυπική οργάνωση σημαντικό ρόλο στην κινητοποίηση των οπαδών έπαιζαν η οικογενειοκρατία, οι πελατειακές σχέσεις και η εξαγορά ψήφων η επιλογή των εκλογέων, όσον αφορά τα δύο μεγάλα κόμματα, βασιζόταν κατά κύριο λόγο 1. στην κρίση τους για την πολιτική των κομμάτων 2. στις επιδράσεις που αυτά ασκούσαν κατά περιοχές 3. στα συμφέροντα κάθε κοινωνικής ομάδας Για την επιλογή των υποψήφιων βουλευτών έπαιζε ρόλο το αν είχαν ένα δικό τους τοπικό κύκλο οπαδών, ο οποίος επηρεαζόταν από πελατειακές σχέσεις και 35

εξυπηρετήσεις Το εκλογικό σύστημα δεν επέβαλλε να ψηφίζει κανείς μόνο ένα κόμμα, αλλά έδινε τη δυνατότητα να ψηφίζονται όλοι οι υποψήφιοι θετικά ή αρνητικά μετά το 1882 παρουσιάζεται το φαινόμενο, οι εκλογείς να ψηφίζουν με κομματικά κριτήρια και να περιορίζεται η συνήθεια να ψηφίζονται θετικά και πολιτικοί άλλων κομμάτων τη δεκαετία του 1890 οι εκλογείς συνήθιζαν να ψηφίζουν πολιτικούς με επιρροή, μόνο εφόσον είχαν δηλώσει με σαφήνεια την κομματική τους τοποθέτηση. Ακόμα και η εκλογή ανεξάρτητων τοπικών προσωπικοτήτων άρχισε να περιορίζεται παρουσιάζεται το φαινόμενο να περιλαμβάνονται σε κομματικά ψηφοδέλτια ανεξάρτητοι υποψήφιοι ο ρόλος δηλαδή των κομμάτων ενισχύθηκε Oι υποψήφιοι βουλευτές προέρχονταν σχεδόν αποκλειστικά από τα μεσαία και τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα Tα κομματικά μέλη προέρχονταν και από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα Η οργάνωση των κομμάτων ήταν εμφανής μόνο στο επίπεδο της ηγεσίας. Τη σημαντικότερη θέση μετά τον αρχηγό είχε η κοινοβουλευτική ομάδα οι βουλευτές είχαν σημαντική θέση, διότι μπορούσαν να ασκήσουν μεγάλη πίεση στην κομματική ηγεσία, εξαιτίας της αναγκαιότητας της παρουσίας τους, ώστε να έχει η βουλή απαρτία και να παίρνει αποφάσεις έτσι η κεντρική οργάνωση του κόμματος δεν είχε τη δυνατότητα να αρνηθεί στους βουλευτές την εκπλήρωση επιθυμιών Οι κυβερνήσεις πλέον δε χρησιμοποιούσαν συστηματικά μεθόδους εξαναγκασμού για να πείσουν τους εκλογείς Αυτόν τον κανόνα παραβίαζαν δημόσιοι υπάλληλοι ή φανατικοί οπαδοί στα 36

χωριά Σπάνια ακούγονταν κατηγορίες για εξαγορά ψήφων. Πάντως η πατρωνία, και η συστηματική διαφθορά μέσω του διοικητικού μηχανισμού, αποτελούσαν συχνό φαινόμενο Στο τελευταίο τέταρτο του αιώνα δεν προέκυψαν στην Ελλάδα ταξικά κόμματα πολλές κοινωνικοοικονομικές αντιθέσεις αμβλύνονταν μέσω των πελατειακών σχέσεων και της κοινωνικής κινητικότητας τα δύο μεγάλα κόμματα δεν προσπάθησαν να δώσουν ένα τοπικό ή κοινωνικό- ταξικό στίγμα παρατηρείται σχετική αυτονομία της πολιτικής ελίτ από την κοινωνία όλα τα κόμματα όμως απευθύνονταν ιδιαίτερα στους αγρότες, που αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος του ενεργού πληθυσμού 3. Από τη χρεοκοπία στο στρατιωτικό κίνημα στο Γουδί (1893-1909) Το όραμα του Χαρίλαου Τρικούπη για ένα σύγχρονο κράτος, οικονομικά ανεπτυγμένο και ισχυρό στη διεθνή σκηνή, δεν πραγματοποιήθηκε, αφού το κράτος οδηγήθηκε σε πτώχευση Αποτέλεσμα: αστοί και διανοούμενοι: απογοητεύονταν από τη γενικότερη κατάσταση και αναποτελεσματικότητα του κράτους, το οποίο χαρακτηριζόταν από μία βραδυκίνητη γραφειοκρατία δεν έβλεπαν την επιθυμητή οικονομική ανάπτυξη διαπίστωναν ότι μεγάλωνε η απόσταση από τα ευρωπαϊκά κράτη ανάλογη δυσαρέσκεια και σε μεγάλο μέρος των μικροκαλλιεργητών οι αξιωματικοί του στρατού ήταν επίσης δυσαρεστημένοι εκτιμούσαν ότι λόγω οικονομικής αδυναμίας, ο στρατός θα ήταν 37

αναποτελεσματικός σε περίπτωση πολέμου Όλα αυτά οδήγησαν σε κρίση εμπιστοσύνης προς τα κόμματα οι άνθρωποι πίστευαν ότι τα κόμματα και οι θεσμοί δεν ήταν ικανά να υλοποιήσουν τις επιθυμίες τους 1893-1897: τα δύο μεγάλα κόμματα προσπάθησαν να υλοποιήσουν το πολιτικό τους πρόγραμμα, χωρίς όμως επιτυχία το δηλιγιαννικό κόμμα δεν μπόρεσε, ελλείψει χρημάτων, να τηρήσει την υπόσχεση του για λιγότερους φόρους το τρικουπικό κόμμα δεν μπόρεσε να συνεχίσει το εκσυγχρονιστικό του πρόγραμμα δημιουργήθηκε η εντύπωση ενός γενικού αδιεξόδου 1897 (ελληνοτουρκικός πόλεμος): ολοκληρωτική ήττα της Ελλάδας επέτεινε το πολιτικό αδιέξοδο έδωσε στο Γεώργιο την ευκαιρία να επιβληθεί στο κοινοβούλιο και να ασκεί προσωπική πολιτική Όσες μεταρρυθμίσεις έγιναν ως το 1909 ήταν διοικητικού χαρακτήρα (π.χ. αποκέντρωση) το μοναδικό νέο πολιτικό στοιχείο έως το 1909 ήταν η κοινοβουλευτική ομάδα των Ιαπώνων, υπό τον Δ. Γούναρη (1906). Επίκεντρο της κριτικής του ήταν η αδυναμία του πολιτικού συστήματος να προσαρμοστεί στις εξελίξεις της κοινωνίας. Η ομάδα διαλύθηκε το 1908 1909: τομή στην πολιτική ιστορία της Ελλάδας. Στις 15 Αυγούστου 1909 εκδηλώθηκε κίνημα στο Γουδί από τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο, μια μυστική ένωση στρατιωτικών. Τα αιτήματα τους αφορούσαν μεταρρυθμίσεις στο στρατό 38

τη διοίκηση τη δικαιοσύνη την εκπαίδευση τη δημοσιονομική πολιτική Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος δεν εγκαθίδρυσε δικτατορία αλλά προώθησε τα αιτήματά του μέσω της βουλής 14 Σεπτεμβρίου: μεγάλη διαδήλωση των επαγγελματικών σωματείων της πρωτεύουσας. Οι διαδηλωτές υποστήριξαν το διάβημα του Στρατιωτικού Συνδέσμου υπέβαλαν ψήφισμα στο παλάτι με το οποίο ζητούσαν την επίλυση σειράς οικονομικών αιτημάτων Αποτέλεσμα: η βουλή ψήφισε μεγάλο αριθμό νόμων που επέφεραν ριζικές αλλαγές Φεβρουάριος 1910: η Βουλή αποφάσισε την αναθεώρηση ορισμένων άρθρων του συντάγματος. Έτσι προκηρύχθηκαν εκλογές, από τις οποίες προήλθε αναθεωρητική βουλή 15 Μαρτίου 1910: ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος διαλύθηκε, έχοντας επιτύχει τις επιδιώξεις του 39

Γ. ΔΙΚΟΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ 1. Η εδραίωση του δικομματισμού 1. Οι εξελίξεις κατά την περίοδο 1875 1884 2. Τι προέβλεπε το πρόγραμμα του τρικουπικού κόμματος το 1875; 3. Ποιοι δρόμοι ακολουθήθηκαν για την υλοποίηση του προγράμματος και ποιο το αποτέλεσμα; 4. Ποιος ο ρόλος του κράτους στον εργασιακό τομέα μέχρι τη δεκαετία του 1870; Ποιες αλλαγές επήλθαν αργότερα; 5. Ποιες οι βασικές διαφορές του δηλιγιαννικού κόμματος με το τρικουπικό; 2. Η οργάνωση των κομμάτων κατά το τελευταίο τέταρτο του 19 ου αιώνα 6. Η συγκρότηση των κομμάτων σε σχέση με το παρελθόν 7. Ποια ήταν η οργάνωση της βάσης των κομμάτων; Ποιοι παράγοντες επηρέαζαν την επιλογή των υποψήφιων βουλευτών; 8. Τι δυνατότητες παρείχε το νέο εκλογικό σύστημα; Ποιες οι εξελίξεις από το 1882 και μετά; 9. Ποια η κοινωνική προέλευση των βουλευτών και των κομματικών μελών; 10. Ποια η θέση των κοινοβουλευτικών ομάδων στα κόμματα; 11. Μέθοδοι εξαναγκασμού και πατρωνία./ Ποιες μεθόδους προσέλκυσης ψηφοφόρων χρησιμοποιούσαν οι κυβερνήσεις; 12. Για ποιους λόγους δεν δημιουργήθηκαν ταξικά κόμματα στην Ελλάδα; 3. Από τη χρεοκοπία στο στρατιωτικό κίνημα στο Γουδί 13. Τι προβλήματα δημιουργήθηκαν κατά την περίοδο της διακυβέρνησης του Τρικούπη; 14. Πώς πολιτεύθηκαν τα δύο μεγάλα κόμματα την περίοδο 1893-1909; 15. Η κοινοβουλευτική ομάδα των Ιαπώνων 16. Το στρατιωτικό κίνημα στο Γουδί και οι συνέπειές του 40

Δ. ΑΝΑΝΕΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΧΑΣΜΟΣ 1. Το κόμμα των Φιλελευθέρων Φορείς των νέων ιδεών μέχρι τις εκλογές της 8 ης Αυγούστου 1910 υπήρξαν ανεξάρτητοι υποψήφιοι, είτε κατά μόνας είτε μαζί με άλλους, σε ανεξάρτητα ψηφοδέλτια με το γενικό σύνθημα της «ανόρθωσης» διεκδικούσαν (ανάλογα με την περιοχή στην οποία ήταν υποψήφιοι και τον πληθυσμό που απευθύνονταν): την υλοποίηση των αιτημάτων των συντεχνιών όπως εκφράστηκαν στα συλλαλητήρια του 1909 ή την επίλυση του αγροτικού ζητήματος με την παροχή γης στους αγρότες Εμφανίζεται για πρώτη φορά η σοσιαλδημοκρατική «Κοινωνιολογική Εταιρεία» Αποτελέσματα εκλογών 8 ης Αυγούστου 1910: τα παλαιά κόμματα Συμμετείχαν στις εκλογές ως συνασπισμός Κέρδισαν τις περισσότερες έδρες στη βουλή (211 από τις 362) 29 έδρες κέρδισαν ανεξάρτητοι που ανήκαν στον πολιτικό χώρο των παλαιών κομμάτων 122 έδρες κέρδισαν ανεξάρτητοι εκσυγχρονιστές Οι εκσυγχρονιστές συσπειρώθηκαν γύρω από τον Κρητικό πολιτικό Ελευθέριο Βενιζέλο, ο οποίος εξελέγη χωρίς να συμμετέχει στην πολιτική αναμέτρηση 5 Σεπτεμβρίου 1910: πρώτη δημόσια εμφάνιση του Βενιζέλου ως ελλαδίτη πολιτικού, σε ομιλία στην πλατεία Συντάγματος, όπου έκανε προγραμματικές δηλώσεις και υποστήριξε μετριοπαθείς μεταρρυθμίσεις. Στόχοι του προγράμματός του Εκσυγχρονισμός του πολιτικού συστήματος Εξισορρόπηση συμφερόντων των κοινωνικών στρωμάτων 41