του Ανέστη Ταρπάγκου Τεχνικές κατασκευές και εργατική αντικαπιταλιστική στρατηγική 1.1 Η εξέλιξη τον κατασκευαστικού κεφαλαίου Στην αρχή ήδη του 1996, μετά από μια παρατεταμένη εμπλοκή δύο περίπου χρόνων (από τα τέλη του 1993 μέχρι τα τέλη σχεδόν του 1995), και αντίστοιχων οικονομικών και νομοτεχνικών προπαρασκευασιών, ξεκινάει ουσιαστικά η διαδικασία κατασκευής των δημόσιων τεχνικών έργων του 2ου Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης (ΚΠΣ). Μέσα στην άνοιξη του 1995 επιτεύχθηκε ήδη από την ελληνική κυβερνητική εξουσία η απεμπλοκή της έναρξης κατασκευής του Διεθνούς Αεροδρομίου των Σπάτων από τα ευρωπαϊκά κοινοτικά όργανα. Ήδη οι εκπρόσωποι του αναδόχου γερμανικού κατασκευαστικού ομίλου της HOCHTIEF προχωρούν σε σύμπραξη με την ελληνική ΙΝΤΡΑΚΟΜ (που διαθέτει και τη θυγατρική ΙΝΤΡΑΚΟΜ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ), ενώ ταυτόχρονα διαμορφώνουν τις υπεργολαβίες με τις ελληνικές τεχνικές εταιρίες με κυρίαρχο το ρόλο της ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ, στο βαθμό που επιτυγχάνεται ήδη η κοινοβουλευτική επικύρωση της σχετικής σύμβασης. Η εξέλιξη αυτή έχει συνεπιφέρει στις σημερινές συνθήκες την επιτάχυνση των διαδικασιών ανάθεσης της κατασκευής της Λεωφόρου Ελευσίνας Σταυρού Σπάτων στην κοινοπραξία ΑΤΤΙΚΗ ΟΔΟΣ (ΕΡΓΑΣ, ΕΤΕΘ κ.ά.), γιατί προφανώς χωρίς τη λειτουργία αυτού του οδικού άξονα εξουδετερώνεται η οικονομική εκμετάλλευση του νέου αεροδρομίου από τη γερμανική κατασκευαστική εταιρία (άλλωστε και στα δύο αυτά έργα εφαρμόζεται ευρέως η αυτοχρηματοδότηση και η εφαρμογή του συστήματος BOOT). Παράλληλα, απεμπλέκεται από τους διοικητικούς μηχανισμούς της Ευρωπαϊκής Επιτροπής η εργολαβία της κατασκευής της Ζεύξης Ρίου Αντιρίου από την κοινοπραξία ΓΕΦΥΡΑ (γαλλικός κατασκευαστικός όμιλος με τις ΤΕΒ, ΠΡΟΟΔΕΥΤΙΚΗ κλπ.). Βέβαια, φαινόμενα επιβράδυνσης καταγράφονται ακόμη σε τεχνικά έργα του τύπου του Βιολογικού Καθαρισμού και του Μετρό της Θεσσαλονίκης, ωστόσο όμως πρόκειται κυρίως για διαδικαστικές οικονομικές διευθετήσεις περισσότερο, παρά για ουσιαστικές περιπτώσεις ανασκευής και ματαίωσης αυτών των κατασκευών. Άλλωστε, η κατακύρωση και συνέχιση της δημοπράτησης τμημάτων της ΠΑΘΕ (199 δισεκ. δρχ. για το 1995) και της ΕΓΝΑΤΙΑΣ, για την οποία έχει ήδη προωθηθεί η διαδικασία ανάδειξης ιδιωτικού επιχειρηματικού μάνατζμεντ (332 δισεκ. δρχ. για την προηγούμενη χρονιά), όπως εξίσου και των έργων της νέας διπλής σιδηροδρομικής γραμμής του ΟΣΕ (όπως τελευταία η Σήραγγα Τεμπών), καταδεικνύουν πλέον τη συγκεκριμένη έναρξη υλοποίησης συνολικά των μεγάλων έργων της δεύτερης πενταετίας της δεκαετίας του 1990. Αυτή η απεμπλοκή της τεχνικής κατασκευαστικής παραγωγικής δραστηριότητας, αποτέλεσμα των ενδοκαπιταλιστικών διευθετήσεων στη σημερινή περίοδο, γίνεται παράλληλα με την ολοκλήρωση της νομοθετικής εκσυγχρονιστικής αναδιάρθρωσης του θεσμικού πλαισίου των τεχνικών κατασκευών, όπως είχε διαμορφωθεί πριν μια δεκαετία. Η τελευταία διετία 199495, αποτέλεσε έτσι για το χώρο των Τεχνικών Κατασκευών, και στην προοπτική έναρξης εφαρμογής του 2ου ΚΠΣ, το πεδίο μιας πολύπλευρης νομοθετικής μεταρρύθμισης της κυβερνητικής εξουσίας του ΠΑΣΟΚ, αντίστοιχης ποιοτικά μ' εκείνη της διετίας 198485. Συγκεκριμένα θεσμοθετήθηκε ο νέος Νόμος 2229 94 σε τροποποίηση του προηγούμενου Νόμου 1418 84 για το γενικό πλαίσιο κατασκευής των έργων και για τη συγκρότηση των σχετικών εργοληπτικών επιχειρήσεων, εκδόθηκαν καινούργιες υπουργικές εγκύκλιοι του ΥΠΕΧΩΔΕ και κυρίως το Π.Δ. 368 94 (αναμόρφωσης του προηγούμενου αντίστοιχου Π.Δ. 472 85) για την κεφαλαιακή σύνθεση και τεχνική διάρθρωση των κατασκευαστικών εταιριών. Η συνολική αυτή νομοτεχνική αναδιάρθρωση υπαγορεύτηκε κατ' εξοχήν από τους όρους συσσώρευσης του τεχνικού κεφαλαίου κατά τη διάρκεια του Ιου ΚΠΣ στην προηγούμενη πενταετία (198994) και του συνεπακόλουθου οξυμένου ενδοκαπιταλιστικού ανταγωνισμού που αναπτύχθηκε με την έναρξη των πρώτων Σελίδα 1 / 12
δημοπρατήσεων του 2ου ΚΠΣ (199499). Επίσης από το σχετικό μέγεθος των μεγάλων προγραμματιζόμενων έργων και τη διευρωπαϊκή τους σημασιολόγηση, όπως τέλος από τους σχεδιασμούς και τις επιδιώξεις των ευρωπαϊκών κοινοτικών κέντρων και τις διαδικασίες γενικής ιδιωτικοποίησης στον συνολικό χώρο των κοινωφελών επιχειρήσεων, δραστηριοτήτων και έργων τεχνικής υποδομής. Μ' αυτή την έννοια και από μια γενική άποψη, ο εκσυγχρονιστικός καπιταλιστικός χαρακτήρας αυτής της κρατικής θεσμικής παρέμβασης του κατασκευαστικού πλαισίου κίνησης του τεχνικού κεφαλαίου, κυρίως επικεντρώθηκε: Στη θεσμική διαφοροποίηση και κατοχύρωση του διαμορφωμένου ήδη οικονομικά ηγεμονικού πυρήνα του τεχνικού κεφαλαίου (περί τις 35 τεχνικές εταιρίες Η ' Τάξης), και στην ώθηση του μεγάλου μημονοπωλιακού κεφαλαίου σε διαδικασίες συγχώνευσης (τρεις εργοληπτικές εταιρίες Ζ' Τάξης σε κοινοπραξία συμπληρώνουν τη δυναμικότητα μιας τεχνικής επιχείρησης Η ' Τάξης ικανής να πάρει μέρος στα δημοπρατούμενα μεγάλα έργα). Στην εφαρμογή του συστήματος ιδιωτικοποίησης των τεχνικών κατασκευών, μεταβιβάζοντας το κόστος κατασκευής και λειτουργίας στους μελλοντικούς χρήστες των έργων υποδομής και εισάγοντας σε ευρεία κλίμακα το σύστημα αυτοχρηματοδότησης (BOOT). Στην αναδιάταξη των διοικητικών τεχνικών υπηρεσιών της κρατικής γραφειοκρατίας, την εισαγωγή του «πρότζεκτ μάνατζμεντ», δηλαδή της ιδιωτικής επιχειρηματικής εποπτείας της κατασκευής και εκμετάλλευσης των υπερμεγεθών τεχνικών κατασκευών (μεταφορικών), στη λογική της αποτελεσματικότερης διαχείρισης των κατασκευών από την οπτική των συμφερόντων της συνολικής καπιταλιστικής ανάπτυξης. Στην κατάργηση της σχετικής ελαστικότητας των όρων εκτέλεσης των εργολαβιών στα διάφορα κατασκευαστικά στάδια, με στόχο τον «αυστηρότερο έλεγχο» των εργοληπτικών εταιριών και τη λειτουργικότερη ρύθμιση του ενδοκαπιταλιστικού ανταγωνισμού, χωρίς ωστόσο σοβαρά αποτελέσματα. Αν αφορμή γι' αυτές τις νομοθετικές ρυθμίσεις υπήρξαν οι υπερβολικές εκπτώσεις που είχαν εκτιναχθεί στα ύψη του 75 % για τα συγκοινωνιακά έργα, και σήμερα, παρ' όλη την εφαρμογή του καινούργιου νομοθετικού πλαισίου, το επίπεδο των εκπτώσεων στα έργα που κατακυρώνονται φτάνει σίγουρα το 60%70%. Ταυτόχρονα, ολοκληρώνεται σήμερα η επανακατάταξη των τεχνικών κεφαλαίων κυρίως με τον θεσμικό πλέον διαχωρισμό του ηγεμονικού τμήματος των τεχνικών εταιριών που εντάσσονται στην Η 'Τάξη (κατηγορία των μεγάλων έργων, των υψηλών μετοχικών κεφαλαίων και του εκτεταμένου κύκλου εργασιών). Πρόκειται για τις ήδη εισηγμένες στο Χρηματηστήριο Αξιών Αθηνών (ΧΑΑ) εργοληπτικές επιχειρήσεις (περί τις 25) και επιπρόσθετα για μια 14άδα τεχνικών κεφαλαίων που διεκδικούν το κύριο μερίδιο (και ήδη το αναλαμβάνουν με τις πραγματοποιούμενες κατακυρώσεις), χωρίς ωστόσο ορισμένες απ' αυτές (π.χ. ΕΤΕΘ, ΜΕΤΩΝ, ΠΑΝΤΕΧΝΙΚΗ) να έχουν κατ' ανάγκην ενταχθεί στις χρηματιστηριακές συναλλαγές. Παράλληλα, στην κατηγορία των μεγάλων και μεσαίων τεχνικών επιχειρήσεων μη μονοπωλιακού χαρακτήρα κατατάσσονται ήδη άλλες 200 κατασκευαστικές εταιρίες οι οποίες και ωθούνται νομοθετικά στις αντίστοιχες συγχωνεύσεις. Και βέβαια αναδεικνύονται οξείες αντιθέσεις μεταξύ των ηγεμονικών και μεγάλων τεχνικών κεφαλαίων και των μικρομεσαίων εργοληπτικών επιχειρήσεων, ωστόσο όμως επιλύονται στα πλαίσια της συνολικής ταξικής κυριαρχίας του κατασκευαστικού καπιταλισμού, και σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να αποτελέσουν το πεδίο διαμόρφωσης κοινωνικών συμμαχιών διαταξικού χαρακτήρα του εργατικού λαϊκού κινήματος. 1.2 Τα όρια τον παραδοσιακού αριστερού κινήματος Εκρηκτικό αναδεικνύεται στη νέα αυτή ιστορική συγκυρία στο χώρο του κατασκευαστικού καπιταλισμού το «έλλειμμα» του παραδοσιακού αριστερού και εργατικού κινήματος απέναντι στην αλματώδη ανάπτυξη και επέκταση του τεχνικού κεφαλαίου όλων των διαβαθμίσεων. Κατ' αρχήν στο πολιτικό επίπεδο συνεχίζει να κυριαρχεί η «παραγωγική εθνική αναπτυξιακή» φιλολογία, σε εναλλαγή με οπτικές «οικολογικής ευαισθησίας», μικροαστικού και αμυντικού τύπου (είναι εντελώς Σελίδα 2 / 12
διαφορετική η περίπτωση των οικολογικών οργανικών διαστάσεων της ριζοσπαστικής αντικαπιταλιστικής πολιτικής). «Έργα για την ανάπτυξη κι όχι λεία στα μεγάλα συμφέροντα» με στόχο την «παραγωγική ανασυγκρότηση της ελληνικής οικονομίας στα πλαίσια ενός προγράμματος ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων της χώρας κλπ.» ευαγγελίζεται το ΚΚΕ. Οι μεγάλες τεχνικές κατασκευές που πραγματοποιούνται σήμερα, εκτιμάται από τις δυνάμεις του παραδοσιακού αριστερού κινήματος ότι «δεν συμβαδίζουν με τις πραγματικές ανάγκες της χώρας και βρίσκονται στην αντίθετη κατεύθυνση μιας αναπτυξιακής πορείας σ' όφελος του τόπου». Τα μεγάλα έργα όχι μόνον δεν κατοχυρώνουν, κατ' αυτή την αντίληψη, «την κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη στη βάση ενός εθνικού σχεδιασμού», αλλά απεναντίας «κατοχυρώνουν τα υπερκέρδη των μεγάλων πολυεθνικών κατασκευαστικών συγκροτημάτων που βρίσκουν πρόσφορο έδαφος στην αύξηση του ελέγχου της ελληνικής οικονομίας». Κι αυτό τη στιγμή που το ελληνικό τεχνικό κεφάλαιο καλύπτει συντριπτικά τις μεγάλες κατασκευές και το ίδιο μάλιστα αναδεικνύει τάσεις ιμπεριαλιστικής επέκτασης. Σύμφωνα πάντα μ' αυτή τη λογική, απαιτείται «η σύνδεση αυτών των τεχνικών έργων με τις πραγματικές ανάγκες της ελληνικής κοινωνίας, με την ανάγκη της παραγωγικής, βιομηχανικής ανάπτυξης της χώρας». Και εφ' όσον γι' αυτές τις πολιτικές δυνάμεις η «συνολική τους πολιτική έχει ως βασικό της συστατικό την παραγωγική ανασυγκρότηση της ελληνικής οικονομίας», υποστηρίζεται ο προγραμματισμός των δημόσιων τεχνικών κατασκευών στην κατεύθυνση «ενός δημοκρατικού προγράμματος ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων της χώρας». Η ακραιφνώς δηλαδή αστική οικονομική λογική «των έργων που βοηθάνε την οικονομική, βιομηχανική και γεωργική ανάπτυξη της χώρας, ενισχύουν τη βιομηχανική παραγωγή και την ανάπτυξη σύγχρονων παραγωγικών μονάδων», θέτοντας έτσι στο απυρόβλητο την όποια κριτική και παρέμβαση στις καπιταλιστικές παραγωγικές σχέσεις που κυριαρχούν στις τεχνικές κατασκευές. Κι από την άλλη άποψη, πάλι του παραδοσιακού αριστερού κινήματος, συνεχίζει να είναι κυρίαρχος ο ισχυρισμός ότι με τους πόρους αυτών των έργων «δεν κλείνει η ψαλίδα της απόκλισης από τις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες της Δύσης, αφού αντί να χτυπούν τις αιτίες αυτής της απόκλισης, τις αναπαράγουν σε νέα επίπεδα». Αποτέλεσμα, κατ' αυτές τις εκτιμήσεις, «το βάθαιμα της σχετικής καθυστέρησης και εξάρτησης της οικονομίας, η ληστρική εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών κλπ.». Κι ακόμη περισσότερο, εφ' όσον διαπιστώνεται ότι μ' αυτές τις διαδικασίες καπιταλιστικής συσσώρευσης (2ο Πακέτο Ντελόρ, επενδυτική βαλκανική προέλαση) «η χώρα οδηγείται στη γενίκευση της μισθωτής εργασίας, δηλαδή στην κυριάρχηση της οικονομίας από μεγάλους μονοπωλιακούς σχηματισμούς και αριθμητική αύξηση της εργατικής τάξης», κοινωνική συνέπεια που αντιμετωπίζεται σαν δυσμενές αποτέλεσμα της καπιταλιστικής ολοκλήρωσης (καταστροφή μικρομεσαίων στρωμάτων) αντί να αναλύεται σαν όρος ενίσχυσης της εργατικής αντικαπιταλιστικής δυναμικής. Και σ' αυτή την περίπτωση, οι λογικές της «αναπτυξιακής υστέρησης και ιμπεριαλιστικής εξάρτησης» της δυναμικά εξελισσόμενης ελληνικής καπιταλιστικής οικονομίας, οδηγούν στην απώθηση της κριτικής της από την οπτική των εργατικών ριζοσπαστικών συμφερόντων. «Τα έργα δεν εντάσσονται σε μια ολοκληρωμένη στρατηγική κεφαλαιοκρατικής έστω ανάπτυξης της παραγωγικής βάσης της χώρας, η οποία, άλλωστε, είναι ανέφικτη στις συνθήκες της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης» υποστηρίζουν ορισμένες άλλες αριστερές απόψεις και μάλιστα ριζοσπαστικής απόχρωσης. Και ταυτόχρονα διαπιστώνεται, ότι τα μεγάλα έργα «διευκολύνουν την κεφαλαιοκρατική ολοκλήρωση, εξυπηρετούν τα συμφέροντα του κεφαλαίου, μετατρέπουν τη χώρα σε πεδίο ελεύθερης δράσης του μεγάλου κεφαλαίου», μ' άλλες λέξεις αντιπροσωπεύουν μια «σπατάλη πόρων που θα έπρεπε να διατεθούν για την ανάπτυξη των παραγωγικών τομέων της χώρας», αντί να οδηγούν στη μετατροπή της «σε χώρα εξυπηρετήσεων (υπηρεσιών)». Και σ' αυτή την περίπτωση, το κυρίαρχο στοιχείο αποτίμησης δεν είναι η κριτική των έργων υποδομής του 2ου Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης και των τεχνικών επιχειρήσεων που τα κατασκευάζουν από την οπτική της αναπαραγωγής των αστικών σχέσεων εξουσίας, αλλά γίνεται εξολοκλήρου από τη σκοπιά προώθησης η μη της ολοκληρωμένης εθνικής (καπιταλιστικής) ανάπτυξης. Σελίδα 3 / 12
Εξίσου, από μια άλλη άποψη, αυτή του ΣΥΝ, αναπτύσσεται ο προβληματισμός σχετικά με τα μεγάλα τεχνικά έργα και τις κατασκευαστικές επιχειρήσεις, όπως λ.χ. την Εγνατία Οδό και τους υπόλοιπους διεθνικούς μεταφορικούς διαδρόμους, από την οπτική των αποτελεσμάτων στην εθνική οικονομική ανάπτυξη της χώρας, χωρίς να τίθεται σε αμφισβήτηση ούτε ο αστικός χαρακτήρας αυτής της ανάπτυξης, ούτε η φύση της επιχειρηματικής διείσδυσης στη βαλκανική ενδοχώρα (ιμπεριαλιστική επέκταση του ελληνικού καπιταλισμού). Κάτω από ένα τέτοιο πρίσμα π.χ. προωθείται η κριτική στην κατασκευή της Οδικής Εγνατίας και προκρίνεται η υιοθέτηση της Σιδηροδρομικής Εγνατίας, με την ταυτόχρονη πύκνωση του υπάρχοντος συγκοινωνιακού δικτύου, κατεύθυνση στην οποία και εξαντλείται η όλη αυτή παραδοσιακή αριστερή κριτική. Και μάλιστα διατυπώνεται η εθνοκεντρική αστική κριτική, ότι πραγματοποιείται η κατασκευή της Εγνατίας Οδού ως μεταφορικού άξονα διείσδυσης των δυτικοευρωπαϊκών καπιταλιστικών επιχειρήσεων στη Νότια Βαλκανική - Τουρκία - Μέση Ανατολή, και δεν χρηματοδοτούνται οι κάθετοι συγκοινωνιακοί άξονες σύνδεσης των βορειοελλαδικών βιομηχανικών κέντρων με τις βαλκανικές οικονομίες, τεχνική υποδομή απαραίτητη για την επέκταση του ελληνικού κεφαλαίου στη βαλκανική ενδοχώρα. Απ' την άλλη πλευρά, στο κοινωνικό - συνδικαλιστικό πεδίο, ο συντεχνιακός κατακερματισμός, η αδρανοποίηση και οργανωτική παράλυση, ο οικονομιστικός εκφυλισμός, αποδιαρθρώνουν κάθε εργατική ριζοσπαστική ενδυνάμει συλλογικότητα και παρεμβατική δραστηριοποίηση στα τεχνικά και οικοδομικά εργοτάξια και εταιρίες. Για μια νέα φορά, ο ελληνικός καπιταλισμός συνολικά (δια μέσου των μεγάλων έργων που προωθεί σε σύγκλιση με το υπερεθνικό ευρωπαϊκό κεφάλαιο), και ο κατασκευαστικός του τομέας ειδικότερα, επιχειρούν ένα σημαντικό άλμα στην ανάπτυξη τους (αντίστοιχο σε ορισμένο βαθμό ποιοτικά μ' εκείνο των μέσων της δεκαετίας του 1960) στο τέλος του 20ου αιώνα. Αντίθετα, το ενδυνάμει αντίπαλο δέος τους (αριστερό πολιτικό και κοινωνικό κίνημα), ηγεμονεύεται καταθλιπτικά από τα αστικά και μικροαστικά ιδεολογήματα και πρακτικές, όπως εξίσου και από την συντεχνιακότητα, πολυδιάσπαση και απονεύρωση του μισθωτού παραγωγικού εργαζόμενου κόσμου. Κατεπείγουσα έτσι αναδεικνύεται η αναγκαιότητα να καταγραφεί το πολιτικό, κοινωνικό και ιδεολογικό στίγμα της εργατικής και αντικαπιταλιστικής αντίληψης στις Τεχνικές Κατασκευές, νευραλγικό τομέα προώθησης του συνολικού ελληνικού καπιταλισμού στην πενταετία 19962.000, δηλαδή στη χρονική περίοδο κατασκευής των μεγάλων έργων υποδομής του 2ου ΚΠΣ. Πέρα από οποιαδήποτε λογική αναπτυξιολογικής αντιμετώπισης του κατασκευαστικού κεφαλαίου, καθ' υπέρβαση της όποιας διαταξικής θεώρησης του εργαζόμενου πληθυσμού στις κατασκευές, μακριά από τον οποιοδήποτε μικροαστικό αμυντισμό και υπερταξικότητα. 1.3 Η αντικαπιταλιστική στρατηγική Η αριστερή ριζοσπαστική αντιμετώπιση του τεχνικού κεφαλαίου είναι η μοναδική που τελικά επιχειρεί να επικεντρωθεί στην κριτική και αντιπαλότητα στις κυρίαρχες καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής (συναίρεση τεχνικής γνώσης - εργοληπτικής ικανότηταςτεχνικού κεφαλαίου, αυστηρός ιεραρχικός καταμερισμός της εργασίας, γραφειοκρατικός ρόλος των αστικών κρατικών τεχνικών υπηρεσιών, καπιταλιστική συσσώρευση και ιδιωτική ιδιοποίηση των τεχνικών επιχειρήσεων και των καθαρών αποτελεσμάτων της παραγωγικής τους δραστηριότητας κλπ.). Μ' αυτή την έννοια, κριτική ανάλυση του κατασκευαστικού γίγνεσθαι και της εξέλιξης του εργοληπτικού κυκλώματος από τη σκοπιά ακριβώς της στρατηγικής αμφισβήτησης των αστικών παραγωγικών σχέσεων. Ταυτόχρονα, η προαγωγή της ενιαίας κλαδικής και ζωτικής εργοταξιακής (σ' όλα τα τεχνικά έργα: οικοδομικά, οδοποιίας, μετρό, αερολιμενικά, μελετών κλπ.) κοινωνικής οργάνωσης όλων των μισθωτών παραγωγικών εργαζομένων (από τους τεχνικούς και μηχανικούς παραγωγής μέχρι τους εργατοτεχνίτες κι από τους χειριστές μέχρι τους οδηγούς και μηχανοτεχνίτες) αποτελεί προτεραιότητα δίχως την οποία ο εργαζόμενος κόσμος στις κατασκευές θα συνεχίσει να παραμένει δίχως υποκειμενική συγκρότηση και λόγο, ταξική βούληση και πρακτική. Προώθηση της στρατηγικής επιδίωξης της εργατικής κοινωνικοποίησης σ' όλα τα επίπεδα της τεχνικής δομής: Λαϊκός έλεγχος των κατασκευών στη θέση της συναλλακτικής αστικής κρατικής τεχνικής εποπτείας των έργων και των ιδιωτών «πρότζεκτ μάνατζερ». - Εργατικός και τεχνικός έλεγχος στην εργοταξιακή και μελετητική Σελίδα 4 / 12
παραγωγή σ' όλα τα επίπεδα και τα στάδια των τεχνικών κατασκευών. - Προοπτική κοινωνικοποίησης του ίδιου του τεχνικού κεφαλαίου (διευθυντικής εξουσίας, μηχανολογικού δομικού εξοπλισμού κλπ.). - Ανάδειξη της καθολικής γενίκευσης της πολυτεχνικής εκπαιδευτικής διαμόρφωσης ολόκληρης της εργατικής τάξης στις κατασκευές. - Κοινωνικοποίηση της χρηματοδότησης, της σκοπιμότητας, της λειτουργίας και διαχείρισης των μεγάλων έργων υποδομής, εκτοπίζοντας τα ιδιωτικά επιχειρηματικά συμφέροντα. - Συλλογικοποίηση του εργοληπτικού κατασκευαστικού δικαιώματος για τον συλλογικό εργαζόμενο κι όχι μονοδιάστατα για μια «ανώτερη» τεχνική και ιδιοκτησιακή ταυτόχρονα κοινωνική διαστρωμάτωση. 2. Η σταθεροποίηση της αλματώδους συσσώρευσης του ελληνικού τεχνικού κεφαλαίου 2.1 Αύξηση της κερδοφορίας και τον κύκλου εργασιών Παρ' όλη την εμπλοκή στις διαδικασίες ανάθεσης και εκτέλεσης των πρώτων μεγάλων εργολαβιών του 2ου Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης σ' ολόκληρη τη διάρκεια του προηγούμενου χρόνου (ακυρώσεις των δημοπρατήσεων, νέα τεχνική νομοθεσία κλπ.), εντούτοις η πορεία ανάπτυξης του τεχνικού κεφαλαίου συνέχισε την ανοδική της τροχιά. Έτσι, το σύνολο των τεχνικών εταιριών (τόσο οι 35 ηγεμονικές επιχειρήσεις που έχουν ενταχθεί στο Χρηματιστήριο ή έχουν πάρει εργοληπτικό πτυχίο Η ' Τάξης, όσο και οι υπόλοιπες 200 τεχνικές εταιρίες Ζ'Τάξης), εμφανίζει άνοδο της καθαρής του κερδοφορίας και του κύκλου εργασιών όσο και των ιδίων τους κεφαλαίων (βάσει των πρόσφατα δημοσιευμένων τους ισολογισμών για την οικονομική χρήση του 1994), δηλαδή συνέχιση της αυξητικής τάσης που καταγράφεται σ' ολόκληρη την τελευταία πενταετία (199094). Βέβαια, το μεγάλο άλμα στην ανάπτυξη των μεγεθών του τεχνικού κεφαλαίου πραγματοποιήθηκε, όπως συμπεραίνεται από τους σχετικούς Πίνακες Οικονομικών Μεγεθών, μεταξύ 199293, δηλαδή με το τέλος της πραγματοποίησης του Ιου Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης (198993), και την κεφαλαιοποίηση των αντίστοιχων κερδών των τεχνικών επιχειρήσεων. Σ' αυτό το μεταίχμιο, η κερδοφορία και μόνον του ηγεμονικού πυρήνα του εργοληπτικού κεφαλαίου αυξήθηκε κατά) 31% (από 15,5 δισεκ. δρχ. σε 35,7 δισεκ. δρχ.), ο δε συνολικός τους κύκλος εργασιών αυξήθηκε κατά 70, 6% (από τα 116,4 δισεκ. δρχ. στα 198,5 δισεκ. δρχ.). Σε κάθε περίπτωση, και στην επόμενη οικονομική τους χρήση (1994), παρουσιάζουν σοβαρή αύξηση των καθαρών τους αποτελεσμάτων κατά 34%, ποσοστό τριπλάσιο του αντίστοιχου πληθωρισμού (από 35,7 δισεκ. δρχ. σε 47,9 δισεκ. δρχ.), ενώ ο κύκλος εργασιών τους αυξήθηκε κατά 19,2% (περνώντας από τα 198,5 δισεκ. δρχ. στα 236,6 δισεκ. δρχ.). Συνολικά ο κύκλος εργασιών των μεγάλων τεχνικών εταιριών υπερτριπλασιάστηκε στην τελευταία πενταετία, αυξανόμενος συνολικά κατά 231,6% (από 71,4 δισεκ. δρχ. σε 236,6 δισεκ. δρχ.), εμφανίζοντας μέσο όρο αύξησης 36,4%. Αθροιστικά, ο μέσος όρος της ετήσιας αύξησης της κερδοφορίας τους κατά την τελευταία πενταετία (199094) ανέρχεται στο 52% και ο μέσος όρος ετήσιας αύξησης του κύκλου εργασιών τους σε ποσοστό 36,4%. Αποτέλεσμα αυτών των επιδόσεων είναι η διατήρηση του ποσοστού του περιθωρίου των προ φόρων κερδών (λόγος κερδών προς κύκλο εργασιών), σε υψηλά επίπεδα σ' ολόκληρη την πρόσφατη πενταετία, δηλαδή σε ετήσιο μέσο όρο του επιπέδου του 23%. [Σχετικοί Πίνακες Κερδοφορίας και Κύκλου Εργασιών καθώς και των Ιδίων Κεφαλαίων των Ηγεμονικών Τεχνικών Εταιριών]. Παράλληλη στάθηκε και η αύξηση των ιδίων κεφαλαίων αυτού του καπιταλιστικού τμήματος της οικονομίας, στο μέτρο που στην περίοδο 1994 άντλησαν συνολικά 58,2 δισεκ. δρχ. από το Χ Α Α επί συνολικά αντληθέντων κεφαλαίων 258,7 δισεκ. δρχ. κατά την ίδια χρονική περίοδο, με την εισαγωγή σχεδόν μιας ολόκληρης τελικά 25άδας κατασκευαστικών εταιριών στις χρηματιστηριακές συναλλαγές. Στην πενταετία 199094 τα ίδια κεφάλαια των ηγεμονικών εργοληπτικών εταιριών πενταπλασιάστηκαν σημειώνοντας αύξηση συνολικά κατά 431,4% (από τα 35,3 δισεκ. δρχ. στα 1990 στα 187,7 δισεκ. δρχ. στα 1994). Η σημαντικότερη ενδιάμεση αύξηση κατά 88,9% καταγράφηκε μεταξύ 199394, δηλαδή με την είσοδο των μεγάλων τεχνικών επιχειρήσεων στις χρηματιστηριακές συναλλαγές, ενώ ο μέσος ετήσιος όρος αύξησης των ιδίων τους κεφαλαίων έφτασε στην τελευταία πενταετία στο 54,5%. Έτσι, σταθερή υπήρξε και η εξέλιξη της αποδοτικότητας των ιδίων κεφαλαίων του ηγεμονικού πυρήνα των τεχνικών εταιριών, η οποία κυμάνθηκε κατά μέσο όρο στο επίπεδο του 29,7%, κατά πολύ μεγαλύτερο από αυτό της μεταποιητικής παραγωγής, πλησιάζοντας προς εκείνο της εμπορικής δραστηριότητας. Σελίδα 5 / 12
Και βέβαια, οι 35 ηγεμονικές τεχνικές επιχειρήσεις αποτελούν μόνον την κορυφή της πυραμίδας του κατασκευαστικού καπιταλισμού: Ακολουθούν οι 200 εργοληπτικές επιχειρήσεις Ζ Τάξης, οι οποίες, χωρίς εξαίρεση, εμφάνισαν αντίστοιχη αύξηση των οικονομικών τους μεγεθών στην τελευταία διετία 199394, επιτυγχάνοντας πολυσήμαντες κερδοφόρες επιδόσεις. Ενδεικτικά παραδείγματα μεταξύ πολλών άλλων: ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ (Θεσσαλονίκη), με κύκλο εργασιών 2.994 και 1.753 εκατομ. δρχ. στην τελευταία διετία και καθαρά αποτελέσματα 502 και 175 εκατομ. δρχ. αντίστοιχα. - ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ (Κομοτηνή), με 1.167 και 1.664 εκατομ. δρχ. κύκλο εργασιών και καθαρή κερδοφορία 113 και 572 εκατομ. δρχ. στη διετία 199394. - ΑΛΦΑ ΤΕΧΝΙΚΗ (Αθήνα) με κύκλο εργασιών 1.374 και 1.867 εκατομ. δρχ. και καθαρά αποτελέσματα 344 και 375 εκατομ. δρχ. στην αντίστοιχη περίοδο. - ΕΝΤΕΧΝΟΣ (Αθήνα), με κύκλο εργασιών (199394) 1.542 και 1.629 εκατομ. δρχ. και κέρδη χρήσεων 242 και 289 εκατομ. δρχ. κλπ. Μ' άλλες λέξεις, τα οικονομικά μεγέθη του ηγεμονικού πυρήνα των τεχνικών εταιριών (35 εργοληπτικές εταιρίες Η ' Τάξης), διπλασιάζονται εφ' όσον συνυπολογισθούν οι αντίστοιχες οικονομικές επιδόσεις των 200 μεγάλων μημονοπωλιακών τεχνικών επιχειρήσεων (Ζ ' Τάξης) που ακολουθούν, έτσι ώστε τα συνολικά κέρδη προ φόρων να υπερβαίνουν τα 100 δισεκ. δρχ. για το 1994 και ο αντίστοιχος κύκλος εργασιών να ξεπερνά για την ίδια χρονιά τα 400 δισεκ. δρχ. Κι όλα αυτά σε πείσμα της παραδοσιακής αριστερής «αντιμονοπωλιακής θεωρίας και στρατηγικής», η οποία και μετατοπίζεται στα ιστορικά αζήτητα, στο μέτρο που στην ίδια την κοινωνική πραγματικότητα του ελληνικού καπιταλισμού (κατασκευαστικού και βιομηχανικού), επιτυγχάνεται η παράπλευρη ανάπτυξη τόσο του ηγεμονικού μονοπωλιακού όσο και του μεσαίου και μικρού κεφαλαίου, μέσα απ' τον εξοντωτικό μεταξύ τους ενδοαστικό ανταγωνισμό και την ταυτόχρονη αρραγή τους συμμαχία έναντι της εργατικής τάξης που ενιαία απασχολούν. Τα υψηλά αυτά περιθώρια της κερδοφορίας όλων των επιπέδων του κατασκευαστικού κεφαλαίου στη διάρκεια των τεχνικών έργων του Ιου ΚΠΣ και στην σημερινή αρχή του 2ου ΚΠΣ, παρ' όλες τις υπερμεγέθεις εκπτώσεις που δόθηκαν (περί το 70% προηγούμενα και περί το 60% σήμερα, ενώ υποτίθεται ότι η καινούργια νομοθεσία για τα δημόσια έργα έχει γίνει αυστηρότατη με τον Νόμο 2229 94), ερμηνεύονται προφανώς από την υπερεκμετάλλευση του εργαζόμενου μισθωτού τεχνικού και εργατικού δυναμικού. Εξηγείται επίσης από τους μηχανισμούς συναλλαγής που λειτουργούν ανεμπόδιστα μεταξύ των εργοληπτικών εταιριών και του μεγαλύτερου μέρους της κρατικής τεχνικής γραφειοκρατίας, ιδίως στα ανώτερα ιεραρχικά της κλιμάκια. Παράγοντες εξίσου ενισχυτικοί αυτής της αλματώδους κεφαλαιακής ανάπτυξης, η ταυτόχρονη αξιοποίηση της κατασκευαστικής αγοράς των ιδιωτικών έργων, πέραν των δημόσιων τεχνικών κατασκευών, όπως και η παράλληλη διακλαδική επέκταση των ηγεμονικών τεχνικών εταιριών σε άλλους παραγωγικούς κλάδους. Τέλος, η συνεχιζόμενη, και σήμερα αναβαθμιζόμενη, επέκταση του τεχνικού κεφαλαίου στις διεθνείς κατασκευαστικές αγορές, τείνοντας να φτάσουν τα επίπεδα της ιμπεριαλιστικής διεύρυνσης της δεκαετίας του 1970 (από την Αλβανία μέχρι το Λίβανο κι από τη Ρουμανία μέχρι την Ουκρανία), όπου πρωτοστατούν τεχνικά συγκροτήματα του τύπου της ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ, του ΕΡΓΑΣ, της ΑΘΗΝΑΣ, της ΜΕΤΩΝ, της ΑΤΤΙΚΑΤ, του ΣΑΡΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ κλπ. 2.2 Η ιμπεριαλιστική επέκταση τον ελληνικού κεφαλαίου Η ιμπεριαλιστική αυτή επέκταση του σημερινού τεχνικού κεφαλαίου, μια 20ετία μετά την πρώτη του δυναμική διείσδυση στις μεσανατολικές και βορειοαφρικανικές αγορές (δεκαετία του 1970), αφορά πλέον κατά κύριο λόγο τις βαλκανικές κατασκευαστικές αγορές όπως κι εκείνες της Ανατολικής Ευρώπης και δευτερογενώς τις οικονομίες της Μέσης Ανατολής. (Λ.χ. ανασυγκρότηση του λιβανικού και παλαιστινιακού κράτους με σημαντικές ευκαιρίες κατασκευαστικής καπιταλιστικής επέκτασης). Πρόκειται άλλωστε για ένα γεωοικονομικό χώρο όπου και αναδεικνύεται η σχετική ανταγωνιστική αντιπαράθεση του ελληνικού τεχνικού κεφαλαίου με τις τουρκικές κατασκευαστικές επιχειρήσεις. Έτσι, τρεις από τις μεγαλύτερες εταιρίες Η ' Τάξης (ΣΑΡΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΟΔΟΜΙΚΗ, ΜΗΧΑΝΙΚΗ), έχουν αναλάβει και διεκπεραιώνουν έργα τεχνικής υποδομής στην αλβανική οικονομία (κυρίως κατασκευή του οδικού της δικτύου), προκειμένου να διασφαλίσουν τους γενικούς τεχνικούς όρους ανάπτυξης της καπιταλιστικής παραγωγής και κυκλοφορίας. Αντίστοιχες επεκτατικές δραστηριότητες αναπτύσσονται στη βουλγαρική και ρουμανική οικονομία (κατασκευή Σελίδα 6 / 12
κτιριακών έργων, δημόσιων και ιδιωτικών), και ανάλογα στις υπόλοιπες ανατολικοευρωπαϊκές αγορές: Η ΜΗΧΑΝΙΚΗ (που συμμετέχει άλλωστε στο Ευρωεπενδυτικό Βαλκανικό Κεφάλαιο) επεκτείνεται σε οικοδομικά έργα της Ουκρανίας, ο ΕΡΓΑΣ πραγματοποιεί κτιριακές κατασκευές στην Ανατολική Γερμανία όπως εξίσου και η ΤΕΧΝΙΚΗ ΟΛΥΜΠΙΑΚΗ, η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΟΔΟΜΙΚΗ δραστηριοποιείται στην κατασκευή έργων πετροχημικών στη Μολδαβία, ενώ η ρωσική κατασκευαστική αγορά συνεχίζει να αποτελεί προνομιακό πεδίο επεκτατικής δράσης της ΜΕΤΩΝ και της ΕΤΕΠ. Στην κατεύθυνση διείσδυσης στη μεγάλη ρωσική κατασκευαστική αγορά διαμορφώνονται και οι ανάλογες συμμαχίες ελληνικού και σερβικού τεχνικού κεφαλαίου, στο μέτρο που το τελευταίο έχει διαμορφωμένες ισχυρότατες προσβάσεις, έχοντας αναλάβει την κατασκευή του 40% των τεχνικών έργων της σημερινής ρωσικής οικονομίας. Άλλωστε, η έναρξη των διαδικασιών σύνδεσης των βαλκανικών και των ανατολικοευρωπαϊκών οικονομιών με την Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς και η συνακόλουθη εφαρμογή των υποστηρικτικών οικονομικών τεχνικών προγραμμάτων βοήθειας PHARE, αναιρούν σε σημαντικό βαθμό το επιχειρηματικό ρίσκο και ακυρώνουν την πολιτικοοικονομική αβεβαιότητα για την ιμπεριαλιστική διείσδυση του ελληνικού εργοληπτικού κεφαλαίου. Απ' την άλλη πλευρά, τεχνικές εταιρίες όπως η ΕΔΡΑΣΗ και η ΑΘΗΝΑ έχουν δραστηριοποιηθεί εντατικά στη διαδικασία της κατασκευαστικής ανασυγκρότησης της λιβανικής οικονομίας: Η μεν πρώτη ίδρυσε με την τοπική γεωτεχνική εταιρία FOREX τη μικτή εταιρία θεμελιώσεων EFRADOR με συμμετοχή 50% και επίτευξη κύκλου εργασιών 1, 6 δισεκατ. δολαρίων μέσα σ' ένα εξάμηνο, η δε δεύτερη διεκδικεί τα λιμενικά έργα της Βυρηττού ενώ έχει ήδη αποπερατώσει την κατασκευή οικιστικών συγκροτημάτων στη Σαουόική Αραβία προϋπολογισμού 11 εκατομ. δολ. Σε παράλληλη τροχιά βρίσκεται και ο ΕΡΓΑΣ με την κατασκευή ολόκληρου οικισμού 350 κατοικιών στο Κουβέιτ κόστους 23 δισεκατ. δραχμών, καθώς και το συγκρότημα ΜΕΤΩΝΕΤΕΠ με συγκοινωνιακά έργα στη Λιβύη κλπ. Μ' αυτή την εξωτερική επεκτατική του διείσδυση, το ελληνικό τεχνικό κεφάλαιο διαμορφώνει τους όρους αναπαραγωγής του κυρίως για την μετά την εξάντληση του 2ου ΚΠΣ περίοδο, δηλαδή στην προοπτική της αυγής του 21ου αιώνα. Σ' αυτή του την κίνηση βρίσκεται σε αντιστοιχία με τη γενικότερη ροπή των δυναμικών τμημάτων του ελληνικού καπιταλισμού να διαδραματίσουν ηγεμονικό ρόλο στο βαλκανικό γεωοικονομικό χώρο. Άλλωστε, τόσο οι διαδικασίες εσωτερικής συσσώρευσης τεχνικού κεφαλαίου στην ελληνική οικονομία (και το κύμα εισαγωγής εργοληπτικών επιχειρήσεων Η ' Τάξης στη χρηματιστηριακή αγορά) όσο και οι δυνατότητες επίτευξης ικανοποιητικών όρων αξιοποίησης του κατασκευαστικού κεφαλαίου στις βαλκανικές και μεσανατολικές αγορές, ωθούν τον ελληνικό κατασκευαστικό καπιταλισμό «έξω απ' τα εθνικά σύνορα». Έτσι, τον καθιστούν βασικό οικονομικό παράγοντα της ιμπεριαλιστικής επέκτασης συνολικά του ελληνικού κεφαλαίου και άρα διαμόρφωσης των καινούργιων διεθνοπολιτικών συσχετισμών στην ευρύτερη λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου και των αντίστοιχων ανακατανομών επιρροής και ηγεμονίας. Σελίδα 7 / 12
Σελίδα 8 / 12
Σελίδα 9 / 12
Σελίδα 10 / 12
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΦΙΕΡΩΜΑ «Κατασκευαστικές εταιρίες: Η ώρα της αλήθειας» - «Κατασκευαστικός κλάδος: Φυσιογνωμία εταιριών», Περιοδικό ΧΡΗΜΑ θ ΑΓΟΡΑ, τεύχος 87, Απρίλιος 1995. ΑΦΙΕΡΩΜΑ «Κατασκευές» Έκδοση ΕΞΠΡΕΣ, Μάρτιος 1995, ιδιαίτερα: Πίκουλας Γ. «Η ατζέντα των έργων από τη Γ. Γ. Δημοσίων Έργων», Α. Καρέρ «Τι κατασκευάζουν οι Έλληνες σήμερα στο εξωτερικό». Ετήσια Ειδική Εκδοση: ΗΜΕΡΗΣΙΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ «Το μέλλον ανήκει στις τεχνικές εταιρίες», Νοέμβριος 1994 Ισολογισμοί Τεχνικών Εταιριών: Δημοσιεύσεις Οικονομικής Καθημερινής, ΕΞΠΡΕΣ, ICAP ετών 199095. Κάχρης Μ. «Τα μεγάλα έργα», ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, 2 Οκτώβρη 1994. Κουλούρης Β.Τσιούφος Δ. «Τεχνικές Εταιρίες», Ειδική Έκδοση Αφιέρωμα του ΕΠΕΝΔΥΤΗ, 2526 Φεβρουαρίου 1995. Κουρλιμπίνης Ν. «Ακτινογραφία εισηγμένων στο ΧΑΑ Τεχνικών Εταιριών», Περιοδικό ΧΡΗΜΑ, τεύχος 151, Νοέμβριος 1994 και τεύχος 180, Φεβρουάριος 1996. Κωστόπουλος Μ. θ Χαλβατζής Σ. «Οι θέσεις του ΚΚΕ για τα μεγάλα έργα», ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, 29 Μάρτη 1995. Λεμπέσης Β. «Το Πακέτο Ντελόρ και τα μεγάλα έργα: Μια νέα εποχή για τον ελληνικό καπιταλισμό», ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, 3 Δεκέμβρη 1995. Λίτσης Μ. «Ποιες τεχνικές εταιρίες πέρασαν τα σύνορα ή ετοιμάζονται», ΕΠΙΛΟΓΗ, οικονομική επιθεώρηση, Δεκέμβριος 1995. Μπιτσάκης Ε. «Τα μεγάλα έργα: Ιδεολογία και πράξη», ΟΥΤΟΠΙΑ τεύχος 13, Νοέμβριος Δεκέμβριος 1994. Σακελλάρη Ε. «Κατασκευαστικές εταιρίες στο Χρηματιστήριο: Ο εθισμός στο ανεβοκατέβασμα», ΕΠΙΛΟΓΗ, οικονομική επιθεώρηση, Ιανουάριος 1995. ΣΑΡΡΟΣ ΧΑΕ «Συγκριτική ανάλυση των μεγεθών δέκα τεχνικών εταιριών του ΧΑΑ», ΗΜΕΡΗΣΙΑ: ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ, Νοέμβριος 1994. Σκλαβούνος Γ. «Οδική Εγνατία και άλλοι διεθνείς μεταφορικοί άξονες», ΑΛΦΑ, τεύχος 10, Δεκέμβριος 1995. Σλάβης Λ. «Κατασκευαστικές εταιρίες: Το όραμα της ραγδαίας ανάπτυξης», ΕΠΙΛΟΓΗ, οικονομική επιθεώρηση, Ιούλιος 1994. Σλάβης Λ. «Το νέο θεσμικό πλαίσιο για τα δημόσια έργα και οι ελπίδες που στηρίζονται σ' αυτό», ΕΠΙΛΟΓΗ, Απρίλιος 1995. Ταρπάγκος Α. «Κοινωνικές τάξεις και πολιτικές στρατηγικές στον ελληνικό κατασκευαστικό καπιταλισμό», ΘΕΣΕΙΣ, Μέρος Α ', τεύχος 47 και Μέρος Β ', τεύχος 48. Σελίδα 11 / 12
Ταρπάγκος Α. «Ελληνικός κατασκευαστικός καπιταλισμός», ΠΡΙΝ 12 Δεκεμβρίου 1993, «Ιδιωτικοποίηση των τεχνικών έργων υποδομής», ΠΡΙΝ 10 Ιουλίου 1994, «Κατασκευαστικές εταιρίες: Νέοι κανόνες και πεδία μάχης σ' έναν αμείλικτο πόλεμο», ΠΡΙΝ 31 Ιουλίου 1994, «Κατασκευαστικός καπιταλισμός: Δυναμική ολοκλήρωση και βαλκανική επέκταση», ΠΡΙΝ 16 Οκτωβρίου 1994, «Η καπιταλιστική εξυγίανση και ο αστικός ανορθολογισμός στη συγκυρία των τεχνικών κατασκευών», ΠΡΙΝ 15 Ιανουαρίου 1995. Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας «Οι θέσεις του TEE για τα δημόσια έργα», Ενημερωτικό Δελτίο, τεύχος 1824,12 Σεπτέμβρη 1994. Σελίδα 12 / 12