Τµήµα Πολιτική Επιστήµης Πανεπιστήµιο Κρήτης Όψεις πολιτικοθεσµικού εκσυγχρονισµού: Πολιτικές και δυνάµεις και κοινοβουλευτικό σύστηµα στην Ελλάδα τον 20 αιώνα ιδάσκων: Παπαβλασόπουλος Ευθύµης epapavlasop@pol.soc.uoc.gr Ι. Αντικείµενο και σκοπός του µαθήµατος Το µάθηµα επισκοπεί διαχρονικά τις διαδικασίες διαµόρφωσης και εξέλιξης του ελληνικού κοινοβουλευτικού συστήµατος. Στη συνάφεια αυτή καταγράφει τα ίχνη της σύνθετης και αντιφατικής πορείας συγκρότησης και µετεξέλιξης των εγχώριων πολιτικών θεσµών, από την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους έως και στις µέρες µας. Είναι αυτονόητο ότι ένα µάθηµα για το ελληνικό πολιτικό σύστηµα από τη σκοπιά της Πολιτικής Επιστήµης, σε διαχρονική προοπτική, εστιάζει το ενδιαφέρον του όχι τόσο στις θεσµικές του κρυσταλλώσεις και στις ιστορικές του διακυµάνσεις, όσο στις πολυσήµαντες κοινωνικές και πολιτικές διεργασίες που διαπλάθουν τις σχέσεις πολιτικής κυριαρχίας και ιδεολογικής ηγεµονίας. Έτσι παρά την διεπιστηµονική του πρόθεση - κάτι άλλωστε που προκύπτει και από την βιβλιογραφία που το υποστηρίζει και η οποία ερανίζει τίτλους από ποικίλα επιστηµονικά πεδία (Συνταγµατική Ιστορία και Θεωρία, Πολιτειολογία, Οικονοµική, Κοινωνική και πολιτική Ιστορία)- το µάθηµα επιµένει στην µελέτη των µετασχηµατισµών του κοινοβουλευτικού µας συστήµατος γεγονός που θα µας δώσει την ευκαιρία να παρακολουθήσουµε και να κατανοήσουµε κριτικά την πολυκύµαντη και θεµελιώδη σχέση κράτους και κοινωνίας. Το µάθηµα αρθρώνεται σε έξι θεµατικές ενότητες στη βάση κυρίως χρονολογικών κριτηρίων. Ειδικότερα: Η πρώτη ενότητα αποτελεί µια συνοπτική εισαγωγή στην θεωρία και την πράξη του κοινοβουλευτικού συστήµατος όπως αυτό αναδύθηκε στην Ευρώπη σύµφωνα µε το γενετικό πρότυπο του αγγλικού κοινοβουλευτισµού. Παράλληλα επισηµαίνονται οι µεγάλοι µετασχηµατισµοί του στη στροφή του 19 ου αιώνα και κυρίως µετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο. Αν και παρουσιάζονται συστηµατικά τα βασικότερα πολιτικοθεσµικά γνωρίσµατα του εν λογω συστήµατος, στόχος µας είναι να καταδείξουµε ότι δεν υφίσταται ένας ιδεότυπος του κοινοβουλευτισµού πολλώ δε µάλλον ένας ιδανικός τύπος- αφού οι θεσµοί και οι λειτουργίες του υφίστανται ριζικές πολλές φόρες αλλοιώσεις και µεταµορφώσεις ενώ ακολουθούν διαφορετικές διαδροµές από χώρα σε χώρα. Στη δεύτερη ενότητα εξετάζεται συνοπτικά η διαδικασία συγκρότησης του ελληνικού κοινοβουλευτισµού υπό το πρίσµα των θεωρητικών διαµαχών και των πολιτικών ανταγωνισµών που συνόδευαν το εγχείρηµα αυτό σε ολόκληρο τον 19 αιώνα. Εξετάζονται επίσης, µέσα από την επισκόπηση της επίκαιρης πολιτικής κριτικής και των σύγχρονων θεωρήσεων, οι αντιφάσεις του συστήµατος που συµπυκνώθηκαν στην πολιτική και ηθικά καταγγελία του λεγόµενου παλαιοκοµµατισµού, οι οποίες ήδη από τα τέλη του 19 ου

κατέδειξαν την αδυναµία του να διαχειριστεί την πρόκληση του εκσυγχρονισµού του. Η τρίτη ενότητα εκκινά από τον εντοπισµό των κοινωνικοοικονοµικών µετασχηµατισµών και των δυσεπίλυτων αντιφάσεων που κατέστησαν αναγκαία την πολιτική και θεσµική επαναδιευθετηση του συστήµατος διακυβέρνησης. Στη συνάφεια αυτή εξετάζει κριτικά τις µείζονες θεσµικές επιλογές καθώς και τη σηµασία τους όπως αυτές αποτυπώθηκαν στο αίτηµα και στο πρόγραµµα της Ανόρθωσης της περιόδου 1909-1915. Στη συνέχεια έµφαση δίνεται στην ανάδειξη των παραγόντων που συνέβαλαν στην θεσµική αλλοίωση και την πολιτική στρέβλωση του κοινοβουλευτικού συστήµατος µε την εισαγωγή και την εφαρµογή έκτακτων θεσµών ( κατάσταση πολιορκίας, ιδιώνυµο, έκτακτη νοµοθεσία) αλλά και µε την πρακτική θεσµικών και εξωθεσµικών κέντρων Σκοπός µας είναι να δείξουµε ότι αυτή η επώδυνη και αντιφατική κίνηση δεν αποτελεί µια ακόµη ελληνική ιδιαιτερότητα αλλά εντάσσεται σε ένα ευρύτερο ρεύµα µετασχηµατισµών που σαρώνει τα ευρωπαϊκά πολιτικά συστήµατα και το οποίο εγκαινιάζεται µε την εκλογίκευση του κοινοβουλευτισµού για να εκβάλει ενιοτε στην επιβολή αυταρχικών και ολοκληρωτικών καθεστώτων. Η τέταρτη ενότητα επισκοπεί το µεταπολεµικό πολιτικό σύστηµα όπως αυτό διαµορφώνεται υπό την επιρροή κρίσιµων ενδογενών(εµφύλιος πόλεµος) και εξωγενών παραγόντων(ψυχρός πόλεµος). Στο πλαίσιο αυτό επιχειρούνται οι εµφανείς συσχετισµοί και καταγράφονται οι συνέχειες µε την αυταρχική κληρονοµιά του παρελθόντος, όπως αυτή εντατικοποιείται και συστηµατοποιείται µέσα από το λεγόµενο παρασυνταγµα. Παράλληλα αναδεικνύεται η σηµασία της δυναµικής που εκλύει το κοινωνικό πεδίο και σχολιάζονται οι ατελέσφορες απόπειρες διαχείρισης της, όπως εκφραστήκαν µέσα από τις προτάσεις «βαθείας τοµής» και το κεντρώο πρόγραµµα εκδηµοκρατισµού και φιλελευθεροποίησης του πολιτικού συστήµατος. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στη στάση των µειζόνων πολιτικών δυνάµεων απέναντι στις προκλήσεις που απευθύνει το κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον. Η θεµατική ολοκληρώνεται µε την ιχνηλάτηση των λόγων που οδήγησαν, για µια ακόµη φορά, στην αυταρχική διαχείριση των αντιφάσεων και της κρίσης του ελληνικού κοινοβουλευτισµού. Η πέµπτη ενότητα προσεγγίζει κριτικά τη διαδικασία µετάβασης από το αυταρχικό καθεστώς σε ένα σχετικά φιλελεύθερο και δηµοκρατικό σύστηµα διακυβέρνησης. Ειδικότερα παρουσιάζονται οι θεσµικές επιλογές αλλά και οι πολιτικές πρακτικές που διέπλασαν τα βασικά γνωρίσµατα της Γ Ελληνικής ηµοκρατίας. Στο πλαίσιο αυτό αναλύονται τα πολιτικοθεσµικά γνωρίσµατα του µεταπολιτευτικού κοινοβουλευτισµού καθώς και οι συνέχειες και οι τοµές σε σχέση µε την µετεµφυλιακή περίοδο. Σχολιάζεται η σηµασία και οι συνέπειες της ενίσχυσης της εκτελεστικής εξουσίας και της σταδιακής υποβάθµισης του ρόλου του κοινοβουλίου. Επίσης αποτιµάται η επιρροή των πολιτικών κοµµάτων στην λειτουργία του κοινοβουλευτικού συστήµατος αλλά και η επιρροή του συστήµατος αυτού στη φυσιογνωµία και τον ρόλο των κοµµάτων προοπτικά. Τέλος εντοπίζονται οι παράγοντες που αποδιοργανώνουν βραδυφλεγώς την µεταπολιτευτική διευθέτηση και εγκαινιάζουν µια µακρά περίοδο σοβούσας πολυπρισµατικής κρίσης. Το µάθηµα ολοκληρώνεται µε ορισµένες καταρχήν σκέψεις αναφορικά µε τους ριζικούς µετασχηµατισµούς στο αξιακό σύστηµα και στους θεσµούς της κοινοβουλευτικής δηµοκρατίας στον ορίζοντα της λεγόµενης

παγκοσµιοποίησης. Οι προβληµατισµοί αυτοί αποτελούν αφετηρία για τον εντοπισµό των κρίσιµων θεσµικών µετατοπίσεων και των λειτουργικών µεταµορφισµών του πολιτικού µας συστήµατος όπως αυτοί αποτυπώνονται στα προγράµµατα της διακυβέρνησης. Στόχος του µαθήµατος είναι να προκαλέσει ένα κριτικό αναστοχασµό αναφορικά µε τη µορφολογία, τη διαχείριση και τις εκβάσεις της τρέχουσας κρίσης υπό το φως της ιστορικής εµπειρίας. Η µακρά περίοδος πολιτικής σταθερότητας και κοινωνικοοικονοµικής ανάπτυξης είχε σαν αποτέλεσµα να απωθηθούν από το συλλογικό πολιτικό φαντασιακό οι σκοτεινές όψεις και οι κρισιακές στιγµές της κοινοβουλευτικής δηµοκρατίας. Σήµερα που στο πολιτικό επιστηµονικό λεξιλόγιο διαρρέουν µε υπερκανονιστικές αξιώσεις όροι και έννοιες σχεδόν ξεχασµένες όπως κατάσταση εκτάκτου ανάγκης, αποµείωση της κυριαρχίας, κάµψη της δηµοκρατικής νοµιµότητας, κρίση νοµιµοποίησης τα πολιτικά υποκείµενα αλλά και ο κοινωνικός επιστήµονας υποχρεώνονται, εκ των πραγµάτων, να πιάσουν το νήµα της ιστορίας από την αρχή. ΙΙ. Το σχέδιο του µαθήµατος 1. Το κοινοβουλευτικό σύστηµα: Ιστορική διαµόρφωση, πολιτικοθεσµικά γνωρίσµατα και σύγχρονες τάσεις Η γένεση του κοινοβουλευτισµού : Κοινωνικές, οικονοµικές, πολιτικές και ιδεολογικές προϋποθέσεις Θεωρίες του κοινοβουλευτισµού: µια σύνοψη Τα θεσµικά χαρακτηριστικά και η πολιτική λογική του κοινοβουλευτικού συστήµατος Το κοινοβουλευτικό σύστηµα µετά τον εύτερο Παγκόσµιο πόλεµο: «ο µεγάλος µετασχηµατισµός» 2. Οι απαρχές του ελληνικού κοινοβουλευτισµού: ιδεολογικοπολιτικές διαµάχες και θεσµικές κρυσταλλώσεις κατά τον 19 ο αιώνα Ιδεολογικά ρεύµατα και θεωρητικές διαµάχες Οι πολιτικές δυνάµεις και η πρόκληση της ηµοκρατίας Οι θεσµικές διαδροµές: από το Σύνταγµα του 1844 στην αρχή της δεδηλωµένης Η κρίση του παλαιοκοµµατισµού και η κριτική του κοινοβουλευτισµού 3. Από την εκλογίκευση στην κρίση του κοινοβουλευτικού συστήµατος: 1909-1936 Κοινωνικοοικονοµικοί µετασχηµατισµοί και πολιτικές αντιφάσεις Η πολιτικοθεσµική διευθέτηση: το «πρόγραµµα της ανόρθωσης» και η εκλογίκευση του κοινοβουλευτισµού Πολιτικές ρήξεις και θεσµικές κρίσεις: πολιτικές δυνάµεις και πολιτικοί θεσµοί την περίοδο του εθνικού διχασµού Η υπονόµευση του κοινοβουλευτισµού και η επινόηση του εσωτερικού εχθρού Όταν «η βία γράφει τον επίλογο»: Το «Νέον Κράτος» και δικτατορία

της 4 ης Αυγούστου 4. «Καχεκτική δηµοκρατία» και «κηδεµονευόµενος και προκρούστειος κοινοβουλευτισµός»: 1945-1967 Το κοινωνικό υπέδαφος και οι ιδεολογικές ορίζουσες: οι επιδράσεις του εµφυλίου πολέµου Τυπικές δοµές και άτυπες µορφές πολιτικής κυριαρχίας: Σύνταγµα και παρασύνταγµα Η εξάντληση της µετεµφυλιακής διευθέτησης και οι απόπειρες επαναδιευθέτησης: από την «πρόταση βαθειάς τοµής» στο «κεντρώο διάλειµµα» Τα ιουλιανά και οι δυσεπίλυτες αντιφάσεις του µετεµφυλιακού συστήµατος Για µια ακόµη φορά οι αντιφάσεις επιλύονται µε βία: από τον Ι ΕΑ στη στρατιωτική δικτατορία της 21 ης Απριλίου 5. Η Μεταπολίτευση Η «κληρονοµιά» της δικτατορίας και τα φορτία της µεταπολίτευσης Πολιτικά διακυβεύµατα και θεσµικές επιλογές: Η ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας και η δηµοκρατία των κοµµάτων Θεσµικοί µετασχηµατισµοί και πολιτικές αλλοιώσεις του µεταπολιτευτικού κοινοβουλευτισµού Το τέλος της µεταπολίτευσης; 6. ηµοκρατία και κοινοβουλευτισµός στην εποχή της παγκοσµιοποίησης και της διακυβέρνησης ΙΙΙ. Βιβλιογραφία 1. Βασική Αλιβιζάτος.Ν. (1983), Οι πολιτικοί θεσµοί σε κρίση, Αθήνα, Θεµέλιο Αναστασιάδης, Γ. (1981), Ο διορισµός και η παύση των κυβερνήσεων στην Ελλάδα. Από την «αρχή της δεδηλωµένης» στο Σύνταγµα του 1975, University Studio Press, Θεσσαλονίκη. Βούλγαρης Γ. (2001), Η Ελλάδα της µεταπολίτευσης 1974-1990: Σταθερή δηµοκρατία σηµαδεµένη από τη µεταπολεµική ιστορία, Αθήνα: Θεµέλιο K. Featherstone (επιµ.), (2007) Πολιτική στην Ελλάδα. Η πρόκληση του Εκσυγχρονισµού, Αθήνα, Οκτώ Hering, G. (2004), Πολιτικά κόµµατα στην Ελλάδα, 1821 1936, Αθήνα, Μ. Ι. Ε. Τ., Μάνεσης, Α., (1980), «Η κρίση των θεσµών της φιλελεύθερης δηµοκρατίας και το Σύνταγµα», Σύγχρονα Θέµατα, τχ. 8, Ιούλιος 80. Meynaud, J. Π. Μερλόπουλος Γ. Νοταράς, (2002), Πολιτικές υνάµεις στην Ελλάδα 1946-1965, Α τόµος, Αθήνα, Σαββάλας. Μουζέλης, Ν. (1987) Κοινοβουλευτισµός και Εκβιοµηχάνιση στην Ηµι-περιφέρεια. Ελλάδα, Βαλκάνια, Λατινική Αµερική, Θεµέλιο, Αθήνα,,

Ξηρός, Α. Θ. (2008), Κηδεµονευόµενος και προκρούστειος κοινοβουλευτισµός. Από το Σύνταγµα του 1952 στη δικτατορία των συνταγµαταρχών, Αθήνα, Σαββάλας Χαραλάµπης,. (1985), Στρατός και Πολιτική Εξουσία. Η δοµή της εξουσίας στην µετεµφυλιακή Ελλάδα, Αθήνα, Εξάντας. 2. Ειδική Αλιβιζάτος, Ν. (1981) Εισαγωγή στην Ελληνική Συνταγµατική Ιστορία. Σηµειώσεις Πανεπιστηµιακών Παραδόσεων, Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα Κοµοτηνή Αλιβιζάτος, Ν., (1988) «Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο συνταγµατικός εκσυγχρονισµός της χωράς» σε Γ. Μαυρογορδάτος Χ. Χατζηιωσήφ, (επιµ.), Βενιζελισµός και αστικός εκσυγχρονισµός, Ηράκλειο, Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης, Αλιβιζάτος, Ν., (1980), «Ο εκδηµοκρατισµός σήµερα: σύγχρονες διαστάσεις ενός παλιού αιτήµατος», Σύγχρονα Θέµατα, τχ. 8. Βεργόπουλος, Κ. (1978) Κράτος και Οικονοµική Πολιτική στον 19 ο αιώνα, Εξάντας, Αθήνα Βερέµης, Θ. (1977) Οι επεµβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική 1916-1936, Εξάντας, Αθήνα Βεντήρης, Γ., (1970) Η Ελλάς του 1910-1920, ιστορική µελέτη, 2 τόµοι, Ίκαρος, Αθήνα Βερναρδάκης, Χ. - Μαυρής, Γ. (1991), Κόµµατα και κοινωνικές συµµαχίες στην προδικτατορική Ελλάδα. Οι προϋποθέσεις της µεταπολίτευσης. Αθήνα, Εξάντας. Βούλγαρης, Γ., κ.α (2009) Ελληνική Πολιτική Ιστορία 1950-2004, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα αφνής, Γ., (1997) Η Ελλάς µεταξύ δυο πολέµων 1923-1940, 2 τόµοι, Κάκτος Αθήνα. αφνής, Γ. (1961), Τα ελληνικά πολιτικά κόµµατα, Γαλαξίας, Αθήνα ερτιλής, Γ. (2006) Ιστορία του Ελληνικού Κράτους, 1830-1920, 2 τόµοι, Εστία, Αθήνα, ιαµαντούρος, Ν. (1983) «Η εγκαθίδρυση του κοινοβουλευτισµού στην Ελλάδα και η λειτουργία του κατά τον 19 ο αιώνα», σε. Γ. Τσαούσης (επιµ.), Όψεις της ελληνικής κοιννωίας του 19 ου αιώνα, Εστία, Αθήνα. ρόσος, Γ. (1996 ) οκίµιο Ελληνικής Συνταγµατικής Θεωρίας, Αθήνα Κοµοτηνή, Αντ. Ν. Σάκκουλα, Κιτροµηλίδης. Π., «Ιδεολογικά ρεύµατα και πολιτικά συστήµατα: Προοπτικές από τον έλληνικό 19ο αιώνα», περ. Ο Πολίτης, τευχ. 57-58 Καζάζης, Ν., (1910) Ο κοινοβουλευτισµός εν Ελλάδι. Πολιτική ψυχολογία, Εν Αθήναις,, Κούµαρος Ν.. Γ. Α. Μαντζούφας, (1937) «Αι θεµελιώδεις συνταγµατικαί αρχαί του Νέου Κράτους», σε Νεο Κράτος, Μανεσης. Α., (1956) Αι Εγγυήσεις τηρήσεως του συντάγµατος, Θεσ/νίκη,, Μάνεσης, Α., (1986), «Η εξέλιξη των πολιτικών θεσµών στην Ελλάδα: αναζητώντας µια δύσκολη νοµιµοποίηση» σε Α. Μάνεσης, κ.α., Η Ελλάδα σε εξέλιξη, Εξάντας, Αθήνα, σελ. 15-60. Μαρκέτος, Σ. (2006) Πως φίλησα τον Μουσσολίνι. Τα πρώτα βήµατα του ελληνικού φασισµού, Βιβλιόραµα, Αθήνα Μαρωνίτη, Ν. (2009), Πολιτική εξουσία και εθνικό ζήτηµα στην Ελλάδα. 1880-1910, Αθήνα, Αλεξάνδρεια.

Μαυρογορδάτος, Γ. Θ. (1982), Μελέτες και κείµενα για την περίοδο 1909-1940, Αθήνα - Κοµοτηνή, Σάκκουλας Μαυρογορδάτος, Γ. Θ. (1996), Εθνικός διχασµός και µαζική οργάνωση, Αθήνα, Αλεξάνδρεια. Μαυροµούστακου, Η. (2000) «Η εδηλωµένη υπό το βάρος των πηγών» σε Κ. Αρώνη - Τσίχλη Λ. Τρίχα, Ο Χαρίλαος Τρικούπης και η Εποχή του. Πολιτικές Επιδιώξεις και Κοινωνικές Συνθήκες, Παπαζήσης, Αθήνα,. Μποχώτης, Α. (2003)Η ριζοσπαστική εξία, Αθήνα, Βιβλιόραµα, Μποχώτης, Θ. (2000) «Η κριτική του κοινοβουλευτισµού από τον Χαρίλαο Τρικούπη και τα εκλογικά νοµοσχέδια του 1886» σε Κ. Αρώνη - Τσίχλη Λ. Τρίχα, Ο Χαρίλαος Τρικούπης και η Εποχή του. Πολιτικές Επιδιώξεις και Κοινωνικές Συνθήκες, Παπαζήσης, Αθήνα, Νικολακόπουλος, Η. (2001), Η καχεκτική ηµοκρατία. Κόµµατα και εκλογές, 1946-1967, Αθήνα, Πατάκης Νικολόπουλος, Φ., (2003), Πολιτική ανάπτυξη και κοινωνικές δοµές στη µεταπολεµική Ελλάδα, Παππαζήσης, Αθήνα τ. Α-Β Παπαδηµητρίου,. (2006), Από το λαό των νοµιµοφρόνων στο έθνος των εθνικοφρόνων. Η συντηρητική σκέψη στην Ελλάδα 1922-1967, Αθήνα, Σαββάλας. Πολίτης, Α. (1993) Ροµαντικά χρόνια. Ιδεολογίες και νοοτροπίες στην Ελλάδα του 1830-1880, Ε.Μ.Ν.Ε. - Μνήµων, Αθήνα,. Ρήγος, Α. (1999), Η Β Ελληνική ηµοκρατία, 1924-1935. Κοινωνικές διαστάσεις της πολιτικής σκηνής, Αθήνα, Θεµέλιο. Σαρίπολος, Ν.Ν (1921) Σύστηµα κοινοβουλευτικής κυβερνήσεως, Αθήνα,. Σαρίπολος, Ν.Ν., (1903).Σύστηµα Συνταγµατικού ικαίου, Αθήνα, Σαρίπολος.Ν.Ι, (1875)Πραγµατεία Συνταγµατικού ικαίου, Αθήνισι, Τ.1&4, Σβώλος, Α., ( χ.χ, ) «Προβλήµατα της κοινοβουλευτικής ηµοκρατίας», σε Προβλήµατα του έθνους και της ηµοκρατίας τ.2, Σβώλος, Α. (1972) «Η κοινωνική κατεύθυνσις εν τη εξελίξει του σύγχρονου κράτους», σε Προβλήµατα του έθνους και της δηµοκρατίας, Στοχαστής, Αθήνα, Σταυρίδου- Πατρικίου, Ρ., (2008), Οι φόβοι ενός αιώνα, Μεταίχµιο, Αθήνα. Σωτηρέλης, Γ. Χ. (2003) Σύνταγµα και Εκλογές στην Ελλάδα, 1864-1909. Ιδεολογία και πράξη της καθολικής ψηφοφορίας, Θεµέλιο, Αθήνα, Τσουκαλάς. Κ., (1981) Κοινωνική ανάπτυξη και Κράτος, Αθήνα, Τσουκαλάς, Κ. (1987), «Η ιδεολογική επίδραση του εµφυλίου πολέµου» σε Τσουκαλάς, Κ., (1987), Κράτος, κοινωνία, εργασία στη µεταπολεµική Ελλάδα, Αθήνα, Θεµέλιο, σελ.17-52. Χαραλάµπης,. (1989) Πελατειακές σχέσεις και λαϊκισµός. Η εξωθεσµική συναίνεση στο ελληνικό πολιτικό σύστηµα, Εξάντας, Αθήνα, Χατζηιωσήφ, Χ. «Εισαγωγή», σε Χ. Χατζηιωσήφ (επιµ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, τ. Α1, Αθήνα, Βιβλιόραµα, Χατζηιωσήφ, Χ. (1993) Η γηραιά σελήνη, η βιοµηχανία στην ελληνική οικονοµία, 1830-1940, Θεµέλιο, Αθήνα,.