Ο ΣΕΒΑΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ( 2 1 Σ 1975/1086/2001)

ΕΘΝΙΚΟ & ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ NATIONAL & KAPODISTRIAN ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ UNIVERSITY OF ATHENS Π.Μ.Σ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ Καθηγητής: Α. ηµητρόπουλος Ο ΣΕΒΑΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΑΞΙΑΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ( 2 1 Σ 1975/1086/2001) Επιµέλεια: Ολυµπία Μαγγιώρου

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ I. ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 1. Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΞΙΑ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ II.ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ 1. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΙΑΤΑΞΗΣ ΚΑΙ ΙΕΘΝΗΣ ΡΥΘΜΙΣΗ 2. ΝΟΜΙΚΗ ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΙΑΤΑΞΗΣ 2 1 Σ. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΑΡΧΗ Ή ΙΚΑΙΩΜΑ; i. Γενικά για την διχογνωµία περί της νοµικής φύσης της διάταξης ii. Υπάρχουσα επιχειρηµατολογία iii. Η αρχή της αξίας του ανθρώπου ως καταστατική αρχή iv. Η αρχή της αξίας του ανθρώπου: επιτακτική αρχή v. Η αρχή της αξίας του ανθρώπου ως ερµηνευτική αρχή 3. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΙΑΤΑΞΗΣ 2 1 Σ. i. Γενικά ii. Ενεργητικό και παθητικό περιεχόµενο 4. ΦΟΡΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟ ΕΚΤΕΣ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ III.ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ 1. ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ

I. ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 1. Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΞΙΑ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ Προκειµένου να κατανοηθεί ευχερέστερα το εννοιολογικό περιεχόµενο καθώς και το προστατευόµενο αγαθό του α. 2 1 Σ δέον είναι να καθοριστεί και να διασαφηνιστεί εκ των προτέρων ο σκοπός της διάταξης. Μέσω του επιδιωκόµενου σκοπού της διάταξης είναι σαφώς πιο απροβληµάτιστη η διαπίστωση του περιεχοµένου της έννοιας, ενώ ευνόητο είναι ότι κατ αυτό τον τρόπο καθίσταται πρόδηλο και το προστατευόµενο αγαθό. Το Σύνταγµα µας στο α. 2 1 διακηρύσσει την ανθρωποκεντρική θεώρηση του Κράτους. 54 Ο άνθρωπος δεν αποτελεί αντικείµενο του Κράτους αλλά αποτελεί το πρόσωπο για χάρη του οποίου υπάρχει και λειτουργεί το Κράτος. Μάλιστα όχι µόνο ο ανώνυµος λαός αλλά και το κάθε άτοµο ξεχωριστά, ο κάθε συγκεκριµένος άνθρωπος. Το Σύνταγµα µας υιοθετεί µεν ανθρωποκεντρική θεώρηση, σε καµία περίπτωση όµως δεν προσλαµβάνει ατοµοκεντρικό χαρακτήρα. Αυτή την διάσταση της προστασίας του ατόµου απορρίπτει το Σύνταγµά µας υπέρ µιας κοινωνικής αντιλήψεως του δικαίου. Μέσω λοιπόν µιας ανθρωποκεντρικής θεώρησης του Κράτους το Σύνταγµα 1975/1986/2001 στοχεύει όχι απλά στην κατοχύρωση µιας σχέσης υποταγής, υπακοής και πειθαρχίας του ατόµου προς την «αρχή» αλλά πολύ περισσότερο σε µια σχέση σεβασµού, κατανοήσεως και ενδιαφέροντος των κρατικών οργάνων προς τον άνθρωπο. Χάριν του σκοπού αυτού έχει τεθεί η διάταξη του α. 2 1 Σ, η οποία «ανυψώνει» τον άνθρωπο σε επίκεντρο της κρατικής εν γένει δραστηριότητας. ΤΟ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΟ ΑΓΑΘΟ: Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΞΙΑ Η διάταξη του α. 2 1 του Συντάγµατος ακολουθεί την αντίστοιχη διάταξη του ισχύοντος γερµανικού συντάγµατος, του Θεµελιώδους Νόµου του 1949 το οποίο διακήρυξε το απαραβίαστο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και την υποχρέωση κάθε κρατικής εξουσίας να την σέβεται και να την προστατεύει. Σε αντίθεση όµως µε το γερµανικό Σύνταγµα, το ελληνικό Σύνταγµα αναφέρεται στην «αξία» και όχι στην 54 Π.. αγτόγλου, Γενικό ιοικητικό ίκαιο, 5 η έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2004, σελ. 71 επ.

αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Παρότι λοιπόν το ελληνικό Σύνταγµα υιοθέτησε αυτούσια την γερµανική ρύθµιση διαφοροποιείται ως προς το αντικείµενο προστασίας και πιο συγκεκριµένα προστατεύει την ανθρώπινη αξία και όχι απλά την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Οι δύο έννοιες έχουν διάφορο περιεχόµενο. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια αναφέρεται κυρίως στην κοινωνική διάσταση του ανθρώπου. Προκειµένου να προσδιοριστεί η ανθρώπινη αξιοπρέπεια νοείται αξιολογική κρίση του συγκεκριµένου ανθρώπου προς το κοινωνικό σύνολο εν γένει. Η αξιολογική αυτή κρίση δεν καθορίζεται βάσει υποκειµενικών κριτηρίων αλλά από τις κρίσεις που έχουν ήδη διαµορφωθεί στην κοινωνική συνείδηση. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια ανάγεται λοιπόν και αναφέρεται στην κοινωνική διάσταση του ατόµου και τις περισσότερες φορές σχετίζεται µε την τιµή του ανθρώπου. Σε αντίθεση µε την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η ανθρώπινη αξία ως έννοια ταυτίζεται µε την έννοια «άνθρωπος». Άνθρωπος και ανθρώπινη αξία είναι όροι συνώνυµοι. Ακριβέστερα, ο νοµικός όρος ανθρώπινη αξία ταυτίζεται και αποκτά το ακριβές περιεχόµενο του όρου «άνθρωπος». Εκ των ανωτέρω προκύπτει ότι κάθε άνθρωπος αποτελεί φορέα ανθρώπινης αξίας. Εφόσον λοιπόν η ανθρώπινη φύση είναι τρισδιάστατη και περιλαµβάνει τόσο την κοινωνική φύση, όσο και την πνευµατική και σωµατική διάσταση του ανθρώπου, έτσι και η νοµική έννοια της ανθρώπινης αξίας είναι ευνόητο ότι περικλείει και την σωµατική και την πνευµατική και την κοινωνική πλευρά κάθε ανθρώπου. εν είναι νοητό λοιπόν να θίγεται µία ανθρώπινη διάσταση εκ των ανωτέρω χωρίς να θίγεται παράλληλα και η ανθρώπινη αξία. Από τον ανωτέρω προσδιορισµό της έννοιας της ανθρώπινης αξίας προκύπτει η στενή σχέση που αποκτά η τελευταία µε την έννοια της προσωπικότητας. Συγκεκριµένα, η προσωπικότητα κάθε ανθρώπου είναι η συγκέντρωση, ο συνδυασµός των υλικών, πνευµατικών και κοινωνικών γνωρισµάτων της ανθρώπινης φύσης σε συγκεκριµένο άνθρωπο. Είναι δηλαδή η ανθρώπινη αξία κάθε συγκεκριµένου ανθρώπου, µε συγκεκριµένα πνευµατικά, κοινωνικά και σωµατικά χαρακτηριστικά. 55 Η επιλογή του όρου «ανθρώπινη αξία» έναντι του όρου «ανθρώπινη αξιοπρέπεια» από τον συντακτικό νοµοθέτη ήταν ηθεληµένη και όχι τυχαία. Κατά την συνεδρίαση της Β Υποεπιτροπής της Βουλής στις 29.01.1975 ειπώθηκε: «Είναι προτιµότερη η λέξη αξία και όχι αξιοπρέπεια γιατί η αξιοπρέπεια σηµαίνει µόνο την αξία σε σχέση 55 Ανδρέας Γ. ηµητρόπουλος, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος ΙΙΙ, Θ Έκδοση Αθήνα 2001.

µε τους άλλους, ενώ η αξία εκφράζει την ουσία, που είναι δεδοµένη χωρίς συσχετισµό µε τρίτους». 56 Παρόλα αυτά όµως υποστηρίζεται η άποψη στην θεωρία ότι ο όρος «αξιοπρέπεια» είναι ακριβέστερος και επιτυχέστερος. 57 Πιο συγκεκριµένα υποστηρίζεται ότι από τις διατάξεις που περιέχονται στα α. 7 2 και 106 2 Σ., στα οποία χρησιµοποιείται ο όρος αξιοπρέπεια, προκύπτει το γεγονός ότι θα έπρεπε να χρησιµοποιηθεί ο όρος «αξιοπρέπεια» και στην διάταξη του α. 2 1 Σ, γιατί είναι προφανές κατά την άποψη αυτή ότι οι δύο όροι χρησιµοποιούνται από το Σύνταγµα µε την ίδια έννοια. Εξάλλου επιχείρηµα της ίδιας άποψης αποτελεί το γεγονός ότι ο Έλληνας συντακτικός νοµοθέτης υιοθέτησε αµετάβλητη την διατύπωση της γερµανικής διάταξης και ειδικά την λέξη «προστασία», οπότε δεν επεδίωκε εντονότερη διατύπωση και κατά συνέπεια «εντονότερες» κρατικές υποχρεώσεις. Προς την ίδια κατεύθυνση κινείται και η άποψη ότι το Σύνταγµα δεν µπορεί να στηρίζεται σε φιλοσοφικές έννοιες (όπως η προστασία του ανθρώπου) και να τις προστατεύει. Πάντως σωστά διακρίνονται κατά την γνώµη µου οι όροι «αξία» και «αξιοπρέπεια» του ανθρώπου, καθώς ο όρος «αξία» έχει σαφώς ευρύτερο περιεχόµενο. Εξάλλου ο όρος, όπως προκύπτει και από τις Συνεδριάσεις των Επιτροπών και Υποεπιτροπών της Βουλής δεν έχει επιλεγεί τυχαία αλλά αποσκοπούσε στην ευρύτερη προστασία που παρέχεται από τον όρο. II.ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ 1.ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΙΑΤΑΞΗΣ ΚΑΙ ΙΕΘΝΗΣ ΡΥΘΜΙΣΗ Το ισχύον Σύνταγµα, στο α. 2 1, εισάγει για πρώτη φορά διάταξη, η οποία «επιβάλλει» την προστασία και τον σεβασµό της αξίας του ανθρώπου στην Πολιτεία. Τα προηγούµενα ελληνικά Συντάγµατα δεν περιείχαν παρόµοια διάταξη, προστατεύουσα την ανθρώπινη αξία. Για πρώτη φορά η προστασία της αρχής απαντάται στις διατάξεις των αµερικανικών και γαλλικών ιακηρύξεων 58, σύµφωνα 56 Γ. Α. Μαγκάκης, Πρακτικά της συνεδρίασης Β Υποεπιτροπής της Βουλής στις 29. 01. 1975. 57 Αθ. Ράικος, Συνταγµατικό ίκαιο, β τόµος, β έκδοση, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα 2002. 58 Συγκεκριµένα η Οικουµενική ιακήρυξη των ιακιωµάτων του ανθρώπου στο προοίµιο ορίζει: «Επειδή η αναγνώριση της αξιοπρέπειας, που είναι σύµφυτη σε όλα τα µέλη της ανθρώπινης οικογένειας», «Επειδή, µε τον καταστατικό Χάρτη, οι λαοί των Ηνωµένων Εθνών διακήρυξαν και πάλι την πίστη τους στα θεµελιακά δικαιώµατα του ανθρώπου, στην αξιοπρέπεια και την αξία της ανθρώπινης προσωπικότητας διακυρήσσει ότι».

µε τις οποίες τα ανθρώπινα δικαιώµατα περιλαµβάνονται στις υποχρεώσεις του Κράτους. Ως απάντηση στην φρικαλεότητα του Β Παγκοσµίου Πολέµου περιλήφθηκε διάταξη προστατευτική της ανθρώπινης αξίας στα Συντάγµατα, τα οποία ψηφίστηκαν µετά την προαναφερθείσα περίοδο. Υποδειγµατικό εν προκειµένω είναι το ισχύον Σύνταγµα της Οµοσπονδιακής ηµοκρατίας της Γερµανίας, ο Θεµελιώδης Νόµος της Βόννης. Στο α. 1 1 του Θεµελιώδους Νόµου ορίζεται: «Η αξιοπρέπεια του ανθρώπου είναι απαραβίαστη. Ο σεβασµός και η προστασία αυτής είναι υποχρέωση ολόκληρης της κρατικής εξουσίας». Τόσο δε η θέση της διατάξεως στο πρώτο άρθρο του Συντάγµατος, όσο και η ένταξή της κατά το α. 79 3 στις µη αναθεωρήσιµες διατάξεις προδήλως καταδεικνύουν την σπουδαιότητά της στην γερµανική έννοµη τάξη. Επανειληµµένα δε το Οµοσπονδιακό Συνταγµατικό ικαστήριο τόνισε την σπουδαιότητα της διάταξης και της αρχής που περιέχει χαρακτηρίζοντας την ως «καταστατική αρχή» 59, ως «υπέρτατη αξία του συστήµατος αξιών του Θεµελιώδους Νόµου» 60, ως «υπέρτατη δικαιϊκή αξία» 61. Κατά την νοµολογία δε του Ανωτάτου Συνταγµατικού ικαστηρίου «ο Θεµελιώδης Νόµος είναι µια αξιολογικά δεσµευµένη τάξη, η οποία θεωρεί την προστασία της ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ως τον υπέρτατο σκοπό όλου του δικαίου». 62 Ο Θεµελιώδης Νόµος της Βόννης του 1949 αποτέλεσε πηγή της ελληνικής διάταξης που εισήχθη στο Σύνταγµά µας µε το α. 2 1 Σ και το οποίο ορίζει ότι: «ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας», υιοθετώντας κατ αυτό τον τρόπο την ρύθµιση του α. 1 1 εδ. β του γερµανικού Συντάγµατος. Η προαναφερθείσα διατύπωση αποτελεί την τελική διαµόρφωση της διάταξης. Το α. 2 1 του Κυβερνητικού Σχεδίου Συντάγµατος όριζε ότι «ο σεβασµός της ανθρώπινης αξίας αποτελεί πρωταρχική υποχρέωση του Κράτους» και περιλαµβάνονταν στο α µέρος του Σ. για τα ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα κατά το γερµανικό πρότυπο. Το άρθρο τροποποιήθηκε από την Β Υποεπιτροπή και την Ολοµέλεια της Συνταγµατικής Επιτροπής µε την καθολική υιοθέτηση της γερµανικής διάταξης: «Ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελεί την πρωταρχική υποχρέωση της κρατικής εξουσίας». Στην τελική της διατύπωση υιοθετήθηκε η 59 BVerfGe 6, 32 Elfes, BVerfGE 45, 187 Lebenslange Freiheitsstrafe, BVerfGE 54, 148 - Eppler 60 BVerfGE 27, 1 - Mikrozensus 61 BVerfGE 45, 187 Lebenslange Freiheit 62 BVerfGE 12, 45 Kriegsdienstverweigerung I

διάταξη από την Ολοµέλεια της Βουλής, η οποία αντικατέστησε τον όρο «κρατική εξουσία» µε τον όρο «Πολιτεία», ενώ παράλληλα τοποθέτησε την διάταξη στο α µέρος του Σ. υπό τον τίτλο «Βασικές διατάξεις» και συγκεκριµένα στο α τµήµα του κεφαλαίου περί την µορφή του πολιτεύµατος. 63 ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΙΑΤΑΞΕΙΣ ιάταξη προστατευτική της ανθρώπινης αξιοπρέπειας περιέχουν και άλλα Συντάγµατα, τα οποία ψηφίστηκαν χρονικά µεταγενέστερα του ελληνικού. Ενδεικτικό είναι το α. 10 1 του ισχύοντος Συντάγµατος της Ισπανίας του 1978 κατά το οποίο «Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, τα απαραβίαστα φυσικά δικαιώµατα του ανθρώπου, η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, ο σεβασµός των Νόµων και των δικαιωµάτων των άλλων είναι η βάση της πολιτικής τάξης και της κοινωνικής ειρήνης». Αλλά και νεώτερα Ευρωπαϊκά Συντάγµατα προστατεύουν την θεµελιώδους σηµασίας για τον ανθρώπινο πολιτισµό αρχή της αξίας του ανθρώπου. Το νέο οµοσπονδιακό Σύνταγµα της Ελβετίας ειδικότερα ορίζει στο α. 7 ότι «Η αξιοπρέπεια του ανθρώπου πρέπει να γίνεται σεβαστή και να προστατεύεται», ενώ στο α. 30 του πολωνικού Συντάγµατος του 1997 η σχετική διάταξη έχει ως εξής: «Η έµφυτη και η αναπαλλοτρίωτη αξιοπρέπεια του προσώπου αποτελεί µια πηγή ελευθεριών και δικαιωµάτων των προσώπων και των πολιτών. Ο σεβασµός και η προστασία αυτής είναι υποχρέωση των δηµόσιων αρχών». Με προσανατολισµό την ανθρωποκεντρική θεώρηση της κοινωνίας θεσµοθετήθηκαν σε διεθνές επίπεδο διατάξεις προστατευτικές της αξιοπρέπειας και της αξίας του ατόµου, εξασφαλίζοντας έτσι την κεντρική θέση και τον κεντρικό ρόλο του ανθρώπου και στην διεθνή κοινότητα. Υποχρέωση τόσο των Κρατών, όσο και της διεθνούς τάξης είναι η διασφάλιση της αξιοπρέπειας κάθε ανθρώπου. Ήδη στο προοίµιο του ιεθνούς Συµφώνου για τα ατοµικά και πολιτικά δικαιώµατα διακηρύσσεται ότι «η αναγνώριση της έµφυτης αξιοπρέπειας κάθε µέλους της 63

ανθρώπινης οικογένειας αποτελεί δηµιουργία ελευθερίας, δικαιοσύνης και ειρήνης στον κόσµο». 64 Στην ίδια κατεύθυνση κινούµενος και ο Χάρτης των Θεµελιωδών ικαιωµάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης εκκινεί από την παραδοχή ότι: «Η Ένωση έχοντας επίγνωση της πνευµατικής και ηθικής κληρονοµιάς της, εδράζεται στις αδιαίρετες και οικουµενικές αξίες της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, της ελευθερίας, της ισότητας και της αλληλεγγύης ερείδεται στις αρχές της δηµοκρατίας και του κράτους δικαίου. Η Ένωση τοποθετεί τον άνθρωπο στην καρδιά της δράσης της, καθιερώνοντας την ιθαγένεια της Ένωσης και δηµιουργώντας ένα χώρο ελευθερίας, ασφάλειας και δικαιοσύνης» και εν τέλει υιοθετεί αυτούσια τις διατάξεις του 1 1 του γερµανικού Συντάγµατος: «Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι απαραβίαστη. Πρέπει να γίνεται σεβαστή και να προστατεύεται». Αξιοσηµείωτη στην περίπτωση του Ευρωπαϊκού Χάρτη των Θεµελιωδών ικαιωµάτων είναι η ρητή «εδραίωση» της κεντρικής θέσης του ανθρώπου στους στόχους και στην δραστηριότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως πολύ χαρακτηριστικά αναφέρεται στο προοίµιο του Χάρτη. Σηµειωτέον δε ότι ο Χάρτης ενσωµατώνεται αυτούσιος στο Σχέδιο του Ευρωπαϊκού Συντάγµατος. ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΑΞΗΣ ΤΟΥ 2 1 ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ Η διάταξη του 2 1 Σ. αποτελεί καινοτοµία του Συντάγµατος του 1975. Η θέση της διάταξης στο πρώτο µέρος του Συντάγµατος, ο χαρακτηρισµός της ως θεµελιώδους από το α. 110 1 Σ, η µη δυνατότητα αναθεώρησης της διάταξης, καθώς και το προστατευόµενο αγαθό καθιστούν πρόδηλη την σπουδαιότητα της διάταξης στην ελληνική έννοµη τάξη. Η διάταξη επέχει µεγαλύτερη «βαρύτητα» ακόµα και από την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, στην οποία η ανθρώπινη αξία προσδίδει και προσδιορίζει το νοηµατικό της περιεχόµενο: ιαπνεόµενος από την αρχή της ανθρώπινης αξίας ο λαός ούτε πλασµατική ενότητα, ούτε αγέλη αποτελεί. Αντίθετα µάλιστα κάθε άνθρωπος έχει την ιδιαίτερη θέση του στο κοινωνικό σύνολο και αυτό σηµαίνει ότι η έννοια «λαός» δεν απορροφά την ατοµικότητα των µελών του. Ο λαός 64 the recognition of the inherent dignity and of the equal and inalienable rights of all members of the human family is the foundation of freedom, justice and peace in the world

αποτελείται από συγκεκριµένους ανθρώπους µε ξεχωριστή προσωπικότητα και δική του αξία ο καθένας. 65 Η διαφορετικότητα αποτελεί εννοιολογικό πλέον στοιχείο της λαϊκής κυριαρχίας. Ξεχωριστή θέση στο αξίωµα της ανθρώπινης αξίας αναγνωρίζει και η νοµολογία στη χώρα µας. Συγκεκριµένα το ΣτΕ έχει νοµολογήσει ότι το α. 2 1 Σ. «καθιερώνει τον άνθρωπο ως την υπέρτατη αξία γύρω από την οποία στρέφεται η οργάνωση όλης της έννοµης τάξης». 66 Η σπουδαιότητα και «βαρύτητα» της διάταξης στην ελληνική συνταγµατική τάξη στοιχειοθετεί το έρεισµα υπάρχουσας άποψης στην θεωρία που δέχεται ότι το γερµανικό πρότυπο θα έπρεπε να υιοθετηθεί και η διάταξη να αποτελεί το πρώτο άρθρο του πρώτου µέρους του Συντάγµατος περί των θεµελιωδών δικαιωµάτων. 67 2.ΝΟΜΙΚΗ ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΙΑΤΑΞΗΣ 2 1 Σ. ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΑΡΧΗ Ή ΙΚΑΙΩΜΑ; i.γενικά για την διχογνωµία περί της νοµικής φύσης της διάταξης Το ζήτηµα της νοµικής φύσης της διάταξης που περιέχει το α. 2 1 Σ. απασχόλησε τόσο την θεωρία, όσο και την νοµολογία της χώρας µας. Αντικείµενο αµφισβήτησης αποτέλεσε η νοµική υφή της διάταξης και στην Γερµανία, από όπου εξάλλου ο Έλληνας συντακτικός νοµοθέτης υιοθέτησε την εν λόγω διάταξη. Η αµφισβήτηση που τέθηκε είναι αν η προαναφερθείσα διάταξη αποτελεί αντικειµενική αρχή του Συντάγµατος ή «εσωκλείει» υποκειµενικά δίκαια. Το ζήτηµα στην Γερµανία θεωρήθηκε ζήτηµα µεγάλου ενδιαφέροντος και εκτεταµένης σπουδαιότητας, καθώς ο χαρακτηρισµός της διάταξης ως αντικειµενικό αξίωµα ή δικαίωµα επέφερε πρακτικές επιπτώσεις και συνέπειες. Συγκεκριµένα κατά το α. 19 4 του Θεµελιώδους Νόµου της Βόννης ορίζεται ότι δικαίωµα για παροχή έννοµης προστασίας από ικαστήριο έχει κάθε πρόσωπο, του όποίου θίγονται τα «δικαιώµατά» του από την δηµόσια 65 Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, Κώστας Χ. Χρυσόγονος, Η αρχή της αξίας του ανθρώπου, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2002. 66 ΣτΕ 1460/1978 67 Συνταγµατικό δίκαιο, Αθ. Ράικος, Β Τόµος, β έκδοση, σελ. 251, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2002. Ο Αθ. Ράικος µάλιστα υποστηρίζει ότι η πρόταξη του κεφαλαίου των ανθρωπίνων δικαιωµάτων επιβάλλεται και από το περιεχόµενο της αρχής κατά το οποίο το Κράτος υπάρχει για τον άνθρωπο και όχι ο άνθρωπος για το Κράτος.

εξουσία, ιδίως µε το ένδικο βοήθηµα της συνταγµατικής προσφυγής. Αντιθέτως στην ελληνική έννοµη τάξη και σύµφωνα µε το α. 20 1 Σ. οποιοδήποτε πρόσωπο έχει το δικαίωµα παροχής δικαστικής προστασίας στην περίπτωση της προσβολής όχι µόνο των δικαιωµάτων του αλλά και των «συµφερόντων» του. Κατά τα ανωτέρω προκύπτει ότι το ζήτηµα της φύσης της διάταξης ως αντικειµενικό αξίωµα ή δικαίωµα είναι µικρής σηµασίας για την ελληνική έννοµη τάξη. Ωστόσο υποστηρίζεται στην θεωρία ότι πρακτική σπουδαιότητα και για την ελληνική έννοµη τάξη αποκτά ο χαρακτηρισµός της διάταξης, προκειµένου να καθοριστεί το κύριο (γενικό) θεµελιώδες δικαίωµα, το οποίο συµπληρώνει τα υπάρχοντα κενά στο σύστηµα προστασίας των θεµελιωδών δικαιωµάτων. 68 Για το λόγο αυτό χρήζει κατά την γνώµη µου η ανάλυση των επιχειρηµάτων που συνηγορούν υπέρ της µίας ή της άλλης άποψης. ii.επιχειρήµατα 69 Οι υποστηρικτές της άποψης ότι η διάταξη περιέχει αντικειµενική συνταγµατική αρχή και όχι δικαίωµα επικαλούνται καταρχήν την θέση της διάταξης στο συνταγµατικό κείµενο. Η τοποθέτηση λοιπόν του άρθρου στο πρώτο µέρος του Συντάγµατος υπό τον τίτλο «Βασικές διατάξεις», καθιστά πρόδηλη σύµφωνα µε την ανωτέρω άποψη την βούληση του συντακτικού νοµοθέτη να προσδώσει υφή αντικειµενικού δικαίου στην διάταξη. Ως αντίκρουση στο ανωτέρω επιχείρηµα προβάλλεται ότι θεµελιώδη δικαιώµατα µπορούν να περιλαµβάνονται και σε διατάξεις που δεν βρίσκονται στο τµήµα περί των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Επιπλέον οι οπαδοί της άποψης αυτής ισχυρίζονται ότι η ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας, σε συνδυασµό µε την γενική αρχή της ισότητας (α. 4 1Σ.) συνιστά πλήρες σύστηµα προστασίας των θεµελιωδών δικαιωµάτων και κατ αυτόν τον τρόπο καθίσταται περιττός ο χαρακτηρισµός της διάταξης ως περικλείουσα θεµελιώδες δικαίωµα. Εξάλλου το θεµελιώδες δικαίωµα της ελευθερίας ανάπτυξης της προσωπικότητας και συµµετοχής στην κοινωνική, οικονοµική και πολιτική ζωή της χώρας (α. 5 1 Σ.) συνιστά πολύ ευρύ θεµελιώδες δικαίωµα και κατά συνέπεια νοείται η συµπλήρωση κενών στο 68 Συνταγµατικό ίκαιο, Αθ. Ράικος, Β Τόµος, β έκδοση, σελ. 259, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας 2002 69 Συνταγµατικό ίκαιο, Αθ. Ράικος, Β Τόµος, β έκδοση, σελ. 259, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας 2002

σύστηµα προστασίας των ατοµικών δικαιωµάτων από αυτό. Τέλος υπέρ της φύσης της διάταξης ως αντικειµενικής αρχής συνηγορεί και η ευρύτερη προστασία που παρέχεται στο πλαίσιο της θεωρίας του αντικειµενικού συνταγµατικού δικαίου, η οποία προστασία ισχύει για το κυοφορούµενο αφενός και για το νεκρό αφετέρου. Αντιθέτως εκτός του επιχειρήµατος ότι θεµελιώδη δικαιώµατα περιλαµβάνονται και σε άλλα τµήµατα του Συντάγµατος εκτός του τµήµατος περί θεµελιωδών δικαιωµάτων, οι υποστηρίζοντες την αντίθετη άποψη θεωρούν ότι η ανθρώπινη αξία στοιχειοθετεί την πηγή όλων των ανθρωπίνων δικαιωµάτων. Και προσθέτουν ότι αφού η ανθρώπινη αξία εξειδικεύεται µε τα θεµελιώδη δικαιώµατα, αφού δηλαδή τα ανθρώπινα δικαιώµατα αποτελούν συνταγµατικά στοιχεία της ανθρώπινης αξίας, τόσο αυτά όσο και η διάταξη που περιλαµβάνεται στο α. 2 1 Σ. έχουν την ίδια φύση: την φύση του θεµελιώδους δικαιώµατος. Στην χώρα µας κρατούσα φαίνεται να είναι η άποψη που δέχεται µόνο την αντικειµενική υφή της ανθρώπινης αξίας τόσο στην θεωρία 70 71, όσο και στην νοµολογία. 72 Ωστόσο όµως η αντίθετη άποψη είναι ευνόητο ότι µπορεί να θεµελιωθεί στο γεγονός ότι το Σύνταγµα µας προστατεύει τόσο δικαιώµατα όσο και θεσµούς. Παράλληλα µε κάθε δικαίωµα προστατεύεται και ο αντίστοιχος θεσµός. Θεσµοί και δικαιώµατα προστατεύονται παράλληλα. 73 Εξάλλου το Σύνταγµα 1975/1986/2001 προβλέπει υ π ο χ ρ έ ω σ η της Πολιτείας να σέβεται και να προστατεύει την αξία του ανθρώπου, στην οποία υποχρέωση αντιστοιχεί δικαίωµα ατοµικό. Τέλος κατά την άποψη αυτή η αντίθετη ερµηνεία της διάταξης θα αντέφασκε σ αυτήν την ίδια την αξία του ανθρώπου ως φυσικού υποκειµένου δικαίου. 74 Στην προκειµένη περίπτωση λοιπόν απορρέουν και υποκειµενικά δίκαια από την διάταξη του α. 2 1 Σ. Η διάταξη 70 βλ. Συνταγµατικό δίκαιο, Αθ. Ράικος, Β Τόµος, β έκδοση, σελ. 260 Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα 2002, Επίτοµο Συνταγµατικό ίκαιο, Κων/νος Λ. Γεωργόπουλος, 12 η έκδοση, σελ. 508, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλας 2001 παρότι βέβαια δέχεται ότι συστηµατικά έπρεπε η αρχή να κατατάσσεται στο δεύτερο µέρος του Συντάγµατος περί των ατοµικών δικαιωµάτων, Ατοµικές ελευθερίες, Αριστ. Μάνεσης, σελ. 111, Το Σύνταγµα και η εκούσια αποβολή της ιθαγένειας, ΤοΣ 5 (1979), σελ. 436 επ., Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα, Κώστας Χ. Χρυσόγονος, σελ 109, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα 2002 παρότι βέβαια δέχεται ότι η λειτουργία της αρχής ως κριτήριο για την κρίση της συνταγµατικότητας µιας νοµοθετικής ρύθµισης ή κοινωνικής συµπεριφοράς προσοµοιάζει µε εκείνη ενός ατοµικού δικαιώµατος και επιπρόσθετα δέχεται την προφανή νοηµατική σύνδεσή της µε το σύνολο των ατοµικών δικαιωµάτων.. 72 βλ. ΑΠ 40/98 που χαρακτηριστικά ορίζει: «Με το άρθρο 2 παρ. 1 του Συντάγµατος ορίζεται ότι: ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας". Η διάταξη αυτή, η οποία βρίσκεται στο Τµήµα Α' του πρώτου µέρους Συντάγµατος, που φέρει τον τίτλο "Μορφή του Πολιτεύµατος", δεν θεσπίζει "ατοµικό δικαίωµα", αλλά χαρακτηρίζει το δηµοκρατικό µας πολίτευµα ως ανθρωποκεντρικό, µε θεµέλιο την αξία του ανθρώπου 73 Πρβλ. Παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου, Ανδρέας Γ. ηµητρόπουλος, Τόµος ΙΙΙ, έκδοση Θ 2001, σελ. 949 74 Π.. αγτόγλου, Ατοµικά δικαιώµατα, Β Τόµος, σελ. 1135, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα 1991

του α. 2 1 Σ. αποτελεί λοιπόν τόσο καταστατική αρχή και αξίωµα της συνολικής έννοµης τάξης όσο και ανθρώπινο δικαίωµα. iii.η Αρχή της αξίας του Ανθρώπου ως καταστατική αρχή. Οι τραγικές εµπειρίες του παρελθόντος ανήγαγαν την αρχή της ανθρώπινης αξίας σε καταστατική αρχή της έννοµης τάξης. Το γεγονός αυτό καθιστά εµφανή την ποιοτική µεταβολή στην οποία έχει περιέλθει η έννοµη τάξη: η έννοµη τάξη αποτελεί πλέον έννοµη τάξη κοινωνικού ανθρωπισµού. 75 Το Σύνταγµα µας διακηρύσσει την ανθρωποκεντρική θεώρηση της έννοµης τάξης, η οποία δεν πρέπει να συγχέεται µε τον ατοµοκεντρισµό. Το Σύνταγµά µας απορρίπτει τον ατοµοκεντρισµό υπέρ µιας κοινωνικής αντιλήψεως του δικαίου. 76 Κατά τα ανωτέρω προκύπτει ότι η αρχή της αξίας του ανθρώπου συνιστά την βάση και τον σκοπό της έννοµης τάξης. Ολόκληρο το δικαιϊκό οικοδόµηµα στηρίζεται στην αρχή που εµπεριέχεται στο α. 2 1 Σ. Το δίκαιό µας πρέπει να εναρµονίζεται µε το περιεχόµενο της καταστατικής αυτής αρχής. Η καταστατική αρχή αποτελεί λοιπόν το ανυπέρβλητο όριο δράσεως όλων των κρατικών οργάνων δηλαδή της εκτελεστικής και της νοµοθετικής εξουσίας. Παρατηρητέον δε ότι από το περιεχόµενο της αρχής δεσµεύεται και ο αναθεωρητικός νοµοθέτης. 77 Παρόλα αυτά όµως ο χαρακτηρισµός της αρχής της αξίας του ανθρώπου ως καταστατική αρχή δεν σηµαίνει σε καµία περίπτωση ότι είναι ιεραρχικά ανώτερη από τις άλλες συνταγµατικές διατάξεις. εν είναι κατά συνέπεια νοητή η κρίση του κύρους (της συνταγµατικότητας) των υπολοίπων συνταγµατικών διατάξεων βάσει της αρχής της ανθρώπινης αξίας. Ιεράρχηση των διατάξεων του Συντάγµατος δεν υφίσταται. 78 Κάθε «σύγκρουση» διατάξεων του Συντάγµατος αίρεται σύµφωνα µε την αρχή επικράτησης του ειδικότερου κανόνα. 75 Ανδρέας ηµητρόπουλος, Παραδόσεις συνταγµατικού δικαίου, Τόµος ΙΙΙ, Η ανθρώπινη αξία, σελ. 947. 76 Π.. αγτόγλου Γενικό ιοικητικό ίκαιο, 5 η έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2004, Ενδοκρατικές πηγές του διοικητικού δικαίου: το Σύνταγµα, σελ. 71-72. 77 Αθ. Ράικος, Συνταγµατικό ίκαιο, Β Τόµος, 2 η έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2002. 78 Αντίθετα στην Γερµανία κατά την κρατούσα θεωρία είναι δυνατόν να υφίστανται «αντισυνταγµατικές διατάξεις του Συντάγµατος». Κατά την θεωρία αυτή το α. 1 1 του Θεµελιώδους Νόµου αποτελεί θετικοποιηµένο κανόνα υπερθετικού δικαίου. Έτσι λοιπόν κατά τον Nipperdey όποιες διατάξεις του γερµανικού Συντάγµατος αντιβαίνουν στο α. 1 1 είναι άκυρες. Βέβαια στην πράξη δεν θεωρείται καµία διάταξη του Θεµελιώδους Νόµου αντίθετη στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Βλ. Αθ. Ράικο, Συνταγµατικό ίκαιο, Β Τόµος, 2 η έκδοση, σελ. 265, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα 2002.

iv.o επιτακτικός χαρακτήρας και η άµεση ισχύς της διάταξης Ο κανόνας δικαίου του α. 2 1 Σ. είναι εµφανές ότι θεσπίζει κανόνα δικαίου άµεσης ισχύος. Η διάταξη δεν έχει απλά προγραµµατικό ή κατευθυντήριο χαρακτήρα. Αντίθετα µάλιστα η διάταξη είναι επιτακτική. Ο επιτακτικός της χαρακτήρας ευχερώς εµφαίνεται από το περιεχόµενο της: «ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελεί πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας». Η διάταξη επιτάσσει, υποχρεώνει όλα τα κρατικά όργανα προς τήρηση της εν λόγω αρχής. Εξάλλου η άµεση ισχύς και η επιτακτική φύση της διάταξης ρητά είχαν οριστεί και κατά τις συνεδριάσεις των Επιτροπών και της Ολοµέλειας της Βουλής για την ψήφιση του Συντάγµατος. Έτσι κατά την συνεδρίαση της Β Υποεπιτροπής της Συνταγµατικής Επιτροπής της 29.01.1975 είχε ειπωθεί: «Εποµένως είναι φανερό ότι η διάταξη της παρ. 1 του άρθρου 2 δεν είναι προγραµµατική απλώς διακήρυξη, αλλά χρησιµώτατος θετικός κανών δικαίου» 79 και κατά την συνεδρίαση της Ολοµέλειας της Βουλής της 22.04.1975: «Το άρθρον αποτελεί συνεπώς συνταγµατικήν αρχήν δεσµευτικήν της κρατικής εξουσίας και όρον απαραίτητον δια την ερµηνείαν των λοιπών διατάξεων και όχι απλήν πολιτικήν διακήρυξιν» 80. Κατά τα ανωτέρω η αρχή συνιστά δεσµευτικό κανόνα για όλα τα κρατικά όργανα και δεν χρειάζεται εξειδίκευση από τον νοµοθέτη. 81 v.η ιάταξη ως ερµηνευτική αρχή στην ελληνική έννοµη τάξη. Η αρχή της αξίας του ανθρώπου συνιστά παράλληλα και ερµηνευτική αρχή στην ελληνική έννοµη τάξη. Από την ιδιότητά της ως υπέρτατη αρχή απορρέει και η ερµηνευτική φύση της αρχής. Η διάταξη του α. 2 1 Σ. θεσπίζει λοιπόν γενική ερµηνευτική αρχή. Η διάταξη του 2 1 Σ. παρουσιάζει εξαιρετική σπουδαιότητα κατά την ερµηνεία και εφαρµογή όλων των διατάξεων περί των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Βάσει της αρχής της αξίας του ανθρώπου καθορίζεται τόσο το περιεχόµενο όσο και η έκταση εφαρµογής των υπολοίπων θεµελιωδών δικαιωµάτων. Εξάλλου εξειδικεύσεις 79 Αγόρευση Γ. Α. Μαγκάκη, Συνεδρίαση της Β Υποεπιτροπής της Συνταγµατικής Επιτροπής της 29.01.1975. Πρακτικά σελ.. 80 Αγόρευση. Παπασπύρου, συνεδρίαση Ολοµέλειας της Βουλής, 22. 04. 1975, πρακτικά σελ. 81 Αντίθετη άποψη υποστηρίζει ο Αριστ. Μάνεσης...

της ανθρώπινης αξίας αποτελούν όλα τα ανθρώπινα δικαιώµατα. «Εγγύτερες» όµως εξειδικεύσεις της αρχής αποτελούν η ελευθερία (α. 5 1 Σ.) και η ισότητα (α. 4 1 Σ.). 82 Στην περίπτωση αυτή η αρχή της αξίας του ανθρώπου «συντονίζει» και επιφέρει ισορροπία µεταξύ των δύο αυτών δικαιωµάτων. 83 ιότι η ελευθερία µπορεί να οδηγήσει στην ανισότητα, ενώ από την άλλη πλευρά και η «ισοπεδωτική» ισότητα µπορεί να οδηγήσει στην ανελευθερία. Έχοντας ως γνώµονα όµως το υπέρτατο αξίωµα της ανθρώπινης αξίας ούτε η ελευθερία, αλλά ούτε και η ισότητα πρέπει να ασκούνται σε τέτοιο βαθµό ώστε να εξουδετερώνουν η µία την άλλη. Γιατί η αρχή της αξίας του ανθρώπου εδραιώνεται πάνω και στην ελευθερία και στην ισότητα και προϋποθέτει την ταυτόχρονη ύπαρξη τους. Πράγµατι εφόσον αφαιρεθεί κάποια από τις δύο αρχές δεν υπάρχει ούτε κατοχύρωση της ανθρώπινης αξίας πλέον. Σύµφωνα λοιπόν µε τα ανωτέρω η αρχή της ανθρώπινης αξίας συντονίζει κατά τέτοιο τρόπο τις δύο αρχές της ελευθερίας και της ισότητας, έτσι ώστε αφενός η ελευθερία να µην προσβάλλει την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, αφετέρου η ισότητα να µην στοιχειοθετεί ισοπεδωτική ισότητα. Ο προαναφερθείς «συντονισµός» των δύο αρχών αποτελεί κατά κάποιο τρόπο καθορισµό και οριοθέτηση του περιεχοµένου τους, δηλαδή ερµηνεία των διατάξεων αυτών βάσει της αρχής της αξίας του ανθρώπου. Επιπρόσθετα, η διάταξη που εµπεριέχεται στο α. 2 1 Σ. προσδιορίζει τον καθορισµό των συνταγµατικών και νοµοθετικών περιορισµών των ανθρωπίνων δικαιωµάτων, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις που εγείρουν αµφιβολίες. 2. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΙΑΤΑΞΗΣ 2 1 Σ. Η αξία του ανθρώπου σηµαίνει την αναγνώριση του από το δίκαιο ως «υποκείµενο δικαίου». 84 Ο προσδιορισµός βέβαια του εκάστοτε συγκεκριµένου περιεχοµένου της έννοιας και η απάντηση στο ερώτηµα πότε στοιχειοθετείται προσβολή της αρχής της ανθρώπινης αξίας είναι σχετικά δύσκολή. εδοµένου ότι όλες οι εκφάνσεις της ανθρώπινης προσωπικότητας και ζωής προστατεύονται από ειδικότερες διατάξεις του Συντάγµατος το περιεχόµενο της διάταξης 2 παρ. 1 µπορεί να προσδιοριστεί λιγότερο θετικά και περισσότερο αρνητικά. Η γερµανική επιστήµη και θεωρία δε θεωρούν ως 82 Η νοµολογία του ΣτΕ επικαλείται την διάταξη του α. 2 1 Σ µαζί µε την διάταξη του α. 5 1 Σ. και άλλες ειδικότερες διατάξεις περί θεµελιωδών δικαιωµάτων του Συντάγµατός µας κατά την κρίση της συνταγµατικότητας ενός Νόµου. βλ. ΣτΕ 2378/78, 2471/76, 395/78. 83 Α. Γ. ηµητρόπουλος, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος ΙΙΙ, Η ανθρώπινη αξία, σελ. 945, Θ έκδοση- Αθήνα 2001. 84 Π.. αγτόγλου, Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά ικαιώµατα, Τόµος β Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα1991.

τον καλύτερο δυνατό τρόπο καθορισµού του περιεχοµένου της έννοιας τον τρόπο καθορισµού που γίνεται βάσει του περιστατικού της προσβολής της. Συνακόλουθα κατά τον Dürig η ανθρώπινη αξιοπρέπεια προσβάλλεται όταν ο συγκεκριµένος άνθρωπος υποβαθµίζεται σε αντικείµενο, σ ένα απλό µέσο, σ αντικαταστατό µέγεθος. Κατά την νοµολογία δε του Οµοσπονδιακού Συνταγµατικού ικαστηρίου προσβάλλεται η αρχή στην περίπτωση που ο άνθρωπος υποβαθµίζεται σε απλό αντικείµενο της κρατικής εξουσίας 85 ενώ σε άλλη απόφασή του το Οµοσπονδιακό Συνταγµατικό ικαστήριο ορίζει ότι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια προσβάλλεται από την µεταβολή του ανθρώπου σε απλό αντικείµενο αλλά και όταν κάποια µεταχείριση του ανθρώπου θέτει σε αµφιβολία την µεταχείρισή του ως υποκειµένου. 86 Κατά τα ανωτέρω λοιπόν το περιεχόµενο της διάταξης του 2 1 και το ζήτηµα αν συνίσταται πράγµατι προσβολή της ανθρώπινης αξίας άρα και του περιεχοµένου της ανθρώπινης αξίας κρίνεται σε κάθε συγκεκριµένη περίπτωση εν όψει µιας συγκεκριµένης ενέργειας ή παραλείψεως και όχι γενικά. Ειδικότερα, όσον αναφορά στην υποχρέωση σεβασµού της προστασίας του ανθρώπου η υποχρέωση αυτή έχει αρνητικό περιεχόµενο. Προκειµένου οι φορείς της δηµόσιας εξουσίας να «ανταποκριθούν» στην συνταγµατική επιταγή αυτή του σεβασµού της ανθρώπινης αξίας οφείλουν να απέχουν από κάθε ενέργεια που µπορεί να προσβάλλει την αξία του ανθρώπου. Κάθε κρατικό όργανο οφείλει, έχει υποχρέωση να παραλείπει κάθε πράξη που θίγει την ανθρώπινη αξία. Αντίθετα, η υποχρέωση της προστασίας της ανθρώπινης αξίας έχει περιεχόµενο θετικό. Οι φορείς της δηµόσιας εξουσίας οφείλουν να προβαίνουν σε θετική συµπεριφορά, προκειµένου να προστατεύσουν την ανθρώπινη αξία από οποιαδήποτε προσβολή. Ειδικότερα, οι φορείς της δηµόσιας εξουσίας πρέπει να προβαίνουν σε όλες τις αναγκαίες ενέργειες προκειµένου να πραγµατωθεί το περιεχόµενο της αρχής. Αναµφίβολα η ανθρώπινη αξία προσβάλλεται όχι µόνο από τις επεµβάσεις των κρατικών οργάνων και των τρίτων αλλά και από την έλλειψη των βασικών υλικών αγαθών των αναγκαίων προς αξιοπρεπή διαβίωση κάθε ανθρώπου. Η οικονοµική ένδεια του ανθρώπου προσβάλλει εξίσου την ανθρώπινη αξία. Η έλλειψη αγαθών όπως τροφή, ενδυµασία και κατοικία περιάγει τον άνθρωπο σε δυσµενή θέση, σε κατάσταση που επιδρά αρνητικώς στην σωµατική και κοινωνική κυρίως υπόσταση του ανθρώπου. Κατά τ ανωτέρω το Κράτος εξασφαλίζοντας τα στοιχειώδη αγαθά 85 BVerfG 27, 1 - Mikrozensus 86 BVerfG 50, 166 Ausweisung I.

µιας αξιοπρεπούς διαβίωσης εκπληρώνει πλήρως την συνταγµατική επιταγή τόσο του σεβασµού όσο και της προστασίας της ανθρώπινης αξίας. Η Υποχρέωση της Πολιτείας προς σεβασµό και Προστασία της αξίας του Ανθρώπου Το Σύνταγµα 1975/1986/2001 ορίζει ότι ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελεί υποχρέωση της πολιτείας και µάλιστα πρωταρχική. Η πολιτεία κατά τα ανωτέρω υποχρεούται όχι µόνο να σέβεται αλλά και να προστατεύει την ανωτέρω αρχή. Επιτάσσεται λοιπόν από το Σύνταγµα η υποχρέωση του κράτους όχι µόνο να µην προσβάλλει το ίδιο αλλά και να προστατεύει την αξία του ανθρώπου από προσβολές προερχόµενες από κρατικά όργανα και από ιδιώτες. Οι υποχρεώσεις αυτές της πολιτείας συνίστανται στην λήψη των αναγκαίων νοµοθετικών και διοικητικών µέτρων καθώς και την επίδειξη συµπεριφοράς των κρατικών οργάνων, η οποία όχι µόνο δεν θα προσβάλλει αλλά όπου κρίνεται αναγκαίο θα λαµβάνει τα απαραίτητα µέτρα προς αποτροπή οποιασδήποτε προσβολής προερχόµενης είτε από κρατικά όργανα είτε και από τους ιδιώτες. Επιπλέον, κάθε άνθρωπος οφείλει να σέβεται την ανθρώπινη αξία και να µην προβαίνει σε ενέργειες, οι οποίες θίγουν την αρχή. 3. ΦΟΡΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΟ ΕΚΤΕΣ ΤΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΦΟΡΕΙΣ Από το περιεχόµενο του όρου «ανθρώπινη αξία» προκύπτει ότι αποκλειστικός φορέας της συνταγµατικά προστατευόµενης αξίας του ανθρώπου είναι ο άνθρωπος. Μόνο όµως ο άνθρωπος. Αυτό σηµαίνει ότι µόνο φυσικά πρόσωπα αποτελούν φορείς της ανθρώπινης αξίας. Συνεπώς δεν συνιστούν φορείς της ανθρώπινης αξίας ούτε τα νοµικά πρόσωπα αλλά ούτε και οι ενώσεις προσώπων χωρίς νοµική προσωπικότητα. Φορέα της ανθρώπινης αξίας αποτελεί κάθε άνθρωπος, δηλαδή όλοι οι άνθρωποι, τόσο οι Έλληνες πολίτες όσο και οι αλλοδαποί (πολίτες άλλων κρατών αλλά και αλλοδαποί). Η ανθρώπινη αξία ενυπάρχει σε κάθε άνθρωπο ανεξάρτητα από το φύλο, την εθνικότητα, τη φυλή, την γλώσσα, τις θρησκευτικές και πολιτικές αντιλήψεις του κάθε ανθρώπου. Η διάταξη του α. 2 1 Σ. προστατεύει αδιακρίτως την αξία

οποιουδήποτε ανθρώπου, ακόµα και των ανθρώπων που για διάφορους λόγους αδυνατούν να ασκήσουν το δικαίωµα της αυτοδιαθέσεως αυτοπροσώπως, όπως οι ανήλικοι, οι πνευµατικά ασθενείς και οι αναίσθητοι. Οι φορείς της ανθρώπινης αξίας δεν νοείται να παραιτηθούν από το δικαίωµα τους αυτό. εν είναι σε καµία περίπτωση επιτρεπτή η παραίτηση από το δικαίωµα στην ανθρώπινη αξία, όπως ανεπίτρεπτη είναι κατ αρχήν η παραίτηση από οποιοδήποτε θεµελιώδες δικαίωµα του ανθρώπου. Συνακόλουθα, δεν νοείται και είναι µη επιτρεπτή και η συγκατάθεση του προσώπου στην προσβολή της αξίας του, εκτός εάν εξαιρέσεις νοούνται και δικαιολογούνται είτε από το πρόδηλο συµφέρον του ενδιαφεροµένου προσώπου, είτε από το γενικότερο συµφέρον. ΑΠΟ ΕΚΤΕΣ Αποδέκτες της συνταγµατικής επιταγής του σεβασµού και της προστασίας της ανθρώπινης αξίας αποτελούν όλοι οι φορείς δηµόσιας εξουσίας. Από την διατύπωση του α. 2 1 Σ. που ορίζει ότι «ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελεί πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας» ευχερώς συµπεραίνεται ότι υποκείµενο της υποχρεώσεως προστασίας και σεβασµού της αξίας του ανθρώπου είναι αναµφίβολα κάθε φορέας της κρατικής εξουσίας. Ο όρος «Πολιτεία» περιλαµβάνει κάθε φορέα δηµόσιας εξουσίας. Η διάταξη λοιπόν δεσµεύει τόσο την νοµοθετική, την εκτελεστική και την δικαστική λειτουργία. Επιπλέον δεσµεύεται και η αναθεωρητική λειτουργία από την υποχρέωση σεβασµού και προστασίας της αξίας του ανθρώπου. Πράγµατι κατά το α. 110 1 απαγορεύεται η αναθεώρηση της διάταξης 2 1 Σ., καθώς δεν επιτρέπεται σε καµία περίπτωση ο αναθεωρητικός νοµοθέτης να περιορίζει το έννοµο αγαθό της αξίας του ανθρώπου. Η Τριτενέργεια του δικαιώµατος της ανθρώπινης αξίας. Αµφισβήτηση έχει δηµιουργηθεί για το αν η διάταξη που προστατεύει την ανθρώπινη αξία είναι δεσµευτική και για τους ιδιώτες. Η εφαρµογή του α. 25 παρ. 1 γ το οποίο ορίζει ότι: «...τα δικαιώµατα αυτά ισχύουν και στις σχέσεις µεταξύ των ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν...», εξαρτάται από την νοµική φύση της διάταξης 2 1 Σ. Ειδικότερα εφόσον γίνει δεκτό ότι η διάταξη του 2 1 Σ. κατοχυρώνει θεµελιώδες δικαίωµα τότε η ανθρώπινη αξία έχει άµεση τριτενέργεια σύµφωνα µε το

παραπάνω άρθρο. Αντίθετα εάν γίνει δεκτό ότι η διάταξη του α. 2 1 Σ. Κατοχυρώνει µόνο αντικειµενική αρχή του Συντάγµατος τότε δεν τίθεται ζήτηµα τριτενέργειας της διάταξης. Θεωρώντας ορθή την αντίληψη ότι η διάταξη 2 1 Σ. κατοχυρώνει θεµελιώδες δικαίωµα, υιοθετώ την άποψη ότι το δικαίωµα στην προστασία της αξίας του ανθρώπου αναπτύσσει τριτενέργεια, δεσµεύει δηλαδή και τους ιδιώτες στις µεταξύ τους σχέσεις. Η τριτενέργεια του δικαιώµατος αποκτά ολοένα και σηµαντικότερο ρόλο και νόηµα σήµερα που η ιοίκηση έχει ήδη αρχίσει να οργανώνεται και να λειτουργεί υιοθετώντας ιδιωτικές µορφές δράσης. Η ιοίκηση, έστω και οργανωµένη σε µορφές ιδιωτικού δικαίου, δεν παύει να είναι δηµόσια ιοίκηση. Κάθε κρατική δραστηριότητα µε οποιαδήποτε µορφή και αν ασκείται αποβλέπει στην εξυπηρέτηση του δηµόσιου συµφέροντος. Η ιδιωτική µορφή οργάνωσης λοιπόν της ιοίκησης δεν επιτρέπεται να χρησιµοποιηθεί προς αποφυγή των υποχρεώσεων και δεσµεύσεων δηµοσίου δικαίου, όπως στην προκείµενη περίπτωση ο σεβασµός της αξίας του ανθρώπου. IV.ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ Η διάταξη του α. 2 1 Σ. που αγορά την προστασία της αξίας του ανθρώπου σύµφωνα µε το α. 110 παρ. 1 Σ. δεν υπόκειται σε αναθεώρηση ούτε είναι δυνατόν να ανασταλεί κατά το α. 48 παρ.1. Επιπλέον η κατοχύρωση της αξίας του ανθρώπου δεν υπόκειται σε κανένα περιορισµό και σε καµία επιφύλαξη νόµου. Επίσης δεν επιτρέπονται εξαιρέσεις στο πλαίσιο των ειδικών εξουσιαστικών σχέσεων. Ορθότερο είναι να δεχτούµε ότι το δικαίωµα στην αξία του ανθρώπου δεν υπόκειται ούτε και στους γενικούς περιορισµούς των α. 5 παρ. 1 Σ., 25 παρ. 1 δηλαδή στους περιορισµούς που στοιχειοθετούν τα χρηστά ήθη, τα δικαιώµατα των άλλων, η απαγόρευση της καταχρηστικής άσκησης και το Σύνταγµα επειδή ακριβώς το δικαίωµα στην προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελεί το άκρο όριο οποιουδήποτε περιορισµού. Κάθε περιορισµός οποιουδήποτε δικαιώµατος συνιστά αυτοµάτως προσβολή, εφόσον αντίκειται και θίγει την ίδια την ανθρώπινη αξία.

V.ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η αρχή της αξίας του ανθρώπου θεσπίστηκε από τον Έλληνα συντακτικό νοµοθέτη κατά το γερµανικό πρότυπο της διάταξης του α. 1 1 του Θεµελιώδους νόµου της Βόννης, µε την οποία διακηρύσσεται το απαραβίαστο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ως αντίδραση στην φρικαλεότητα του Β παγκοσµίου πολέµου. Η διάταξη του 2 1 Σ, µε την οποία κατοχυρώνεται η υποχρέωση της Πολιτείας να σέβεται και να προστατεύει την ανθρώπινη αξία αποτελεί καινοτοµία του Συντάγµατος του 1975/1986/2001, καθώς παρόµοια διάταξη δεν περιλαµβάνεται στα προηγούµενα ελληνικά Συντάγµατα. Η αρχή αποτελεί παράλληλα αντικειµενική αρχή αλλά και θεµελιώδες δικαίωµα κάθε ανθρώπου, ενώ δεσµεύει τόσο τα κρατικά όργανα όσο και τους ιδιώτες. Φορέας του δικαιώµατος της ανθρώπινης αξίας είναι κάθε άνθρωπος αλλά και µόνο ο άνθρωπος. Το δικαίωµα προς σεβασµό της ανθρώπινης αξίας δεν υπόκειται σε κανέναν περιορισµό.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ i. Π.. αγτόγλου, Ατοµικά ικαιώµατα, Τόµος Β Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 1991 ii. Α. Γ. ηµητρόπουλος, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος ΙΙΙ, Θ Έκδοση Αθήνα 2001. iii. Α. Γ. Ράικος, Συνταγµατικό ίκαιο, Β Τόµος, Τα θεµελιώδη δικαιώµατα, β έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2002. iv. Π.. αγτόγλου, Γενικό ιοικητικό ίκαιο, Πέµπτη Έκδοση, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2004 v. Επίτοµο Συνταγµατικό ίκαιο, Κων/νος Λ. Γεωργόπουλος, 12 η έκδοση, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλας 2001 vi. Κ. Χ. Χρυσόγονος, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα 2002. vii. Ατοµικές Ελευθερίες, Αριστοτέλη Μάνεσης, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα