Πρόγραµµα ερευνητικών εργασιών Λεόντειο Λύκειο Πατησίων Σχολικό έτος: 2011-2012 Α Τετράµηνο ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ Υπεύθυνες καθηγήτριες: Αντωνίου Α. Γιαννοπούλου Π. Μαθήτριες/τες Βούρδα Ε. Αδάµη Αντωνόπουλος Ι. Γαλάνη Ε. Κοµµατάς. Αλιφιεράκης Σ Μαρούση Μ. Κουρούβανης Θ. Μαγγέλη Ε. Καπαρέλος Ε. Μεσολογγίτης Γ. Παπαγρηγορίου Σ. Νασιόπουλος Κ. Κάππου Χ. Μοσχίδης Σ. Παυλόπουλος Α.
Πίνακας περιεχοµένων Προλογικό σηµείωµα της συγγραφικής οµάδας και των συντελεστών... 4 Α. Σύγχρονες καταναλωτικές τάσεις... 6 A1. Ορισµός του καταναλωτισµού και παράγοντες εξάρτησης... 6 Α2. Αγοραστικές διαθέσεις και καταναλωτικό πρότυπο... 6 Α3. Μηχανισµοί κατανάλωσης... 7 Β. Τύποι ανταλλαγής αγαθών-εµπορική δραστηριότητα... 19 Β1. Εξελικτική πορεία του εµπορίου... 19 Β2. Καταναλωτικές συνήθειες και προτιµήσεις... 23 Γ. Μέσα που ωθούν στην κατανάλωση... 28 Γ1. Εισαγωγή στην έννοια της προώθησης και διάθεσης των προϊόντων (marketing)... 28 Γ2. Ορισµός στόχοι και ιστορική ανάλυση του φαινοµένου... 31 Γ3. Ευάλωτες κοινωνικές οµάδες... 33. Ηθικολογικές και περιβαλλοντικές απόρροιες του καταναλωτισµού. 35 1. Αλληλέγγυο και ηθικό εµπόριο... 35 2. Αειφόρος ανάπτυξη... 41 3. Καταναλωτισµός και οικολογία... 45 Επίλογος της συγγραφικής οµάδας και των συντελεστών- εναλλακτικός τρόπος ζωής... 51 2
Παράρτηµα 1 Ερωτηµατολόγιο... 53 Παράρτηµα 2 Ερωτήσεις συνέντευξης... 56 Παράρτηµα 3 Κόµικ... 59 Παράρτηµα 4 Φωτογραφία µακέτας... 60 Πηγές-Βιβλιογραφία... 61 3
Προλογικό σηµείωµα της συγγραφικής οµάδας και των συντελεστών Η ερευνητική εργασία Καταναλωτισµός και αντικατανάλωση στοχεύει στην κριτική προσέγγιση του καταναλωτισµού. Όπως συνήθως διαπιστώνεται µε όλα τα προϊόντα καθηµερινής χρήσης και ανάλωσης, η σχέση µας µε αυτά περιορίζεται στην εφήµερη κατανάλωσή τους, χωρίς ωστόσο να προβληµατιζόµαστε αφενός για τη µελλοντική τους απόθεση, αφετέρου για τον τρόπο παρασκευής και διάθεσης τους. Είναι γεγονός πως η κατανάλωση σπάνια εγείρει προβληµατισµούς όσον αφορά στις περιβαλλοντικές, οικονοµικές και κοινωνικές διαστάσεις του ζητήµατος. Εποµένως, µέσω της παρούσας ερευνητικής εργασίας αποσκοπούµε στην ολιστική προσέγγιση του φαινοµένου και των καταναλωτικών προϊόντων, έτσι ώστε να αναδειχθούν όλες οι παράµετροι που σχετίζονται µε την εµπορική τους διάθεση. Κατά κύριο λόγο, εξετάζουµε τη θέση της κατανάλωσης στην οικονοµία, λόγω της άρρηκτης σχέσης της µε τη στάση των καταναλωτών απέναντι στο χρήµα. Το σύγχρονο καταναλωτικό πρότυπο, οι αγοραστικές διαθέσεις σε συνδυασµό µε την κοινωνική πίεση που ασκείται στο πλαίσιο των υπηρεσιών και των επιχειρήσεων συνιστούν πρωταρχικούς παράγοντες καταναλωτικής δραστηριότητας. Παράλληλα, η εργασία εστιάζει και στους διαφορετικούς τύπους εµπορίου ως κύριας δραστηριότητας ανταλλαγής αγαθών, µε στόχο την κατανόηση της εξελικτικής πορείας του εµπορίου και µε γνώµονα τις κοινωνικές αντιλήψεις και πεποιθήσεις της εκάστοτε εποχής. Η ταξινόµησή των τύπων εµπορίου µε κριτήριο το χρόνο εµφάνισής τους και η διεξαγωγή συνεντεύξεων, συνεπικουρεί στη διαπίστωση τόσο των πλεονεκτηµάτων όσο και των ανασταλτικών παραγόντων των εµπορικών τύπων, µα συγχρόνως ενδείκνυται ως διαδικασία έκφρασης των προτιµήσεων της κοινωνίας και σκιαγράφησης των σύγχρονων καταναλωτικών επιρροών. Εξάλλου, επιδιώκοντας τη σφαιρική και ενδελεχή εστίαση του φαινοµένου, η εργασία αυτή εξετάζει τον καταλυτικό ρόλο της διαφήµισης, προώθησης και 4
διάθεσης των προϊόντων (marketing), ως µέσο επιβολής της κατανάλωσης. Αναµφισβήτητα, στοχεύει στην αποσαφήνιση των σύνθετων οικονοµικών και περιβαλλοντικών προβληµάτων που δηµιουργούνται στο πλαίσιο του καταναλωτισµού. Εστιάζοντας στον ορισµό, την ιστορία και τον τρόπο λειτουργίας της διαφήµισης και του marketing, έχουµε τη δυνατότητα να κατανοήσοµε αφενός τους µηχανισµούς της κατανάλωσης, αφετέρου τους λειτουργικούς της στόχους. Τέλος, λαµβάνοντας υπόψη τις περιβαλλοντικές και ηθικολογικές απόρροιες της υπερκατανάλωσης, ευελπιστούµε µε την παρούσα ερευνητική εργασία να αναλύσουµε αφενός τις επιπτώσεις του καταναλωτισµού στο ηθικό και αλληλέγγυο εµπόριο, αφετέρου τις συνιστώσες της οικολογικής, κοινωνικής και ανθρωπιστικής του διάστασης. Ο συσχετισµός και η αλληλεπίδραση της αειφόρου ανάπτυξης και της υπερκατανάλωσης εκθέτουν βασικά στοιχεία τόσο της ορολογίας, όσο και της ιστορικής τοποθέτησης των φαινοµένων. Ως εκ τούτου, έχοντας επισηµάνει τα προβλήµατα που συνδέονται µε το σύγχρονο αυτό φαινόµενο, παρατίθενται λύσεις έναντι του άκρατου καταναλωτισµού, και προωθείται η οικουµενική ευαισθητοποίηση και ανθρώπινη επαγρύπνηση στο πλαίσιο της αντικατανάλωτικής ενεργοποίησης. Εικόνα 9 5
Α. Σύγχρονες καταναλωτικές τάσεις A1. Ορισµός του καταναλωτισµού και παράγοντες εξάρτησης Καταρχάς ως καταναλωτισµός νοείται η σύγχρονη, ανεξέλεγκτη, αέναα αυξανόµενη χρήση προϊόντων επιζήµια τόσο για το περιβάλλον όσο και για την ευρύτερη πολιτεία. Αξίζει να σηµειωθεί πως ο καταναλωτισµός υποκινούµενος από τα σύγχρονα καπιταλιστικά µέσα και την παγκοσµιοποίηση υποδαυλίζει τη γενικότερη λειτουργία του κοινωνικού πλαισίου. Α2. Αγοραστικές διαθέσεις και καταναλωτικό πρότυπο Ως καταναλωτικό πρότυπο ορίζεται το διαδεδοµένο και ευρέως αποδεκτό πρότυπο καταναλωτικής διάθεσης και αγοραστικής δραστηριότητας. Εντούτοις, η εµπεριστατωµένη ανάλυση του σύγχρονου καταναλωτικού προτύπου καθίσταται αµφίβολη, λόγω της άµεσης εξάρτησής της από πολυδιάστατους παράγοντες τόσο φαινοµένων κοινωνικής παθογένειας, όπως η ανεργία και η συνακόλουθη αύξηση του πληθωρισµού, όσο και της (αυτό)διάθεσης των καταναλωτών έναντι του σύγχρονου χρηµατοπιστωτικού συστήµατος. Τα αίτια της εν λόγω εννοιολογικής σύγχυσης εντοπίζονται τόσο στον ταχύ ρυθµό ζωής, όσο και στην αξιοσηµείωτη αύξηση της διαφηµιστικής επιρροής. Συγχρόνως, αίτια βιοποριστικής υπόστασης και µεταβολής των ανθρώπινων απαιτήσεων και των διαπροσωπικών επαφών, αποτελούν αναµφίβολα κίνητρα όξυνσης του καταναλωτισµού, τα οποία σταδιακά οδήγησαν στην υλιστική θεώρηση του κόσµου και υπήρξαν δείγµατα τόσο αναχαίτισης της πνευµατικής αφύπνισης και της διαπροσωπικής επικοινωνίας όσο και της ταχύρυθµης εξέλιξης του καταναλωτικού προτύπου. Είναι εποµένως αυταπόδεικτο πως ο καταναλωτισµός και το σύγχρονο καταναλωτικό πρότυπο συνδέονται άρρηκτα, επιτρέποντας την κριτική ανάλυση αµφότερων των φαινοµένων. 6
Α3. Μηχανισµοί κατανάλωσης Παράµετροι που δεν επηρεάζουν την έρευνα- Όρια και περιορισµοί της έρευνας Η έρευνα περιορίστηκε στον κύκλο των τριάντα συνολικά µαθητών και τριάντα ενηλίκων. Έγινε µία φορά και σε περιορισµένο χρονικό διάστηµα, γεγονός το οποίο δηλώνει την ακρίβεια των αποτελεσµάτων. Το µόνο στοιχείο που πρέπει να σταθµιστεί για την αξιοπιστία της έρευνας είναι η συνήθης τάση καταναλωτισµού και υπερβολής που µπορεί να επηρεάσει σε κάποιο βαθµό την ειλικρίνεια των απαντήσεων. 1. Στην ερώτηση «Ελέγχετε τη χώρα προέλευσης των προϊόντων που αγοράζετε» το 58% των ερωτηθέντων έδωσε θετική απάντηση, ενώ το 42% έδωσε αρνητική απάντηση. Στην ίδια ερώτηση, 25 από τους εργαζοµένους απάντησαν πως ελέγχουν τη χώρα προέλευσης του προϊόντος, ενώ οι 6 όχι. Επίσης 10 από τους µαθητές έδωσαν θετική απάντηση, ενώ οι 19 απάντησαν ότι δεν ελέγχουν τη χώρα προέλευσης του προϊόντος που αγοράζουν. 7
2. Στην ερώτηση «Πού ξοδεύετε κυρίως τα χρήµατά σας» παρατηρούµε ότι το κύριο ενδιαφέρον εντοπίζεται στα τρόφιµα, όπου 34 από τους 60 ερωτηθέντες απάντησαν θετικά. Ακόµα 30 ερωτηθέντες έδωσαν ως επιλογές το ρουχισµό ή τη διασκέδαση. Τέλος αξιοσηµείωτο είναι ότι µόνο 2 ξοδεύουν τα χρήµατά τους στην ιατρική περίθαλψη. 3. Στην ερώτηση «Ποια είναι η πηγή εσόδων µέσα στο νοικοκυριό» το 57% των ερωτηθέντων απάντησε πως η πηγή εσόδων τους προέρχεται από την εργασία, το 40% από το χαρτζιλίκι ενώ το 3% έχει διαφορετική πηγή εσόδων. Στην ίδια ερώτηση, 29 εργαζόµενοι επέλεξαν την εργασία ως βασική πηγή εσόδων, µόλις 2 επέλεξαν άλλη πηγή εσόδων,ενώ, βεβαίως, κανένας το χαρτζιλίκι. Από τους µαθητές, 5 επέλεξαν την εργασία, 24 το χαρτζιλίκι, ενώ κανένας δεν είχε άλλη επιλογή. 8
4. Στην ερώτηση «Γιατί προβαίνετε σε αγορές» το 75% των ερωτηθέντων υποστηρίζει ότι αγοράζει για προσωπική ευχαρίστηση, το 7% από κοινωνική πίεση και το 18% δεν επέλεξε κανένα από τα παραπάνω. Στη συγκεκριµένη ερώτηση, η πλειοψηφία των εργαζοµένων, δηλαδή 17% επέλεξε την προσωπική ευχαρίστηση, οι 4 την κοινωνική πίεση, ενώ 10 αγοράζουν για άλλους λόγους. Όσον αφορά στους µαθητές, 28 µαθητές αγοράζουν για προσωπική ευχαρίστηση, ενώ µόλις 1 προβαίνει σε αγορές για διαφορετικούς λόγους. 9
Γιατί προβαίνετε σε αγορές 7% 18% 75% Προσωπική ευχαρίστηση Κοινωνική πίεση Άλλο 5. Στην ερώτηση «Οι αγορές αφορούν στον εαυτό σας για προσωπική ή για οικογενειακή χρήση» το σύνολο των ατόµων που ερωτήθηκαν σε ποιον αφορούν οι αγορές το 48% απάντησε για προσωπική χρήση, το 30% για οικογενειακή χρήση ενώ το 22%για διαφορετική χρήση πέρα από προσωπική και οικογενειακή. 10
6. Στην ερώτηση «Τα προϊόντα που αγοράζετε τα έχετε πραγµατικά ανάγκη» το 63% πιστεύει ότι οτιδήποτε αγοράζει το έχει ανάγκη. Οι εργαζόµενοι έχουν µεγαλύτερο ποσοστό βεβαιότητας για την αναγκαιότητα των αγορών τους. 11
7. Στην ερώτηση «Πόσο συχνά αγοράζετε προϊόντα» το 55% των ερωτηθέντων προβαίνει σε εβδοµαδιαίες αγορές, ενώ µόλις το 20% σε ηµερήσιες αγορές. Κυρίως οι µαθητές προβαίνουν σε εβδοµαδιαίες αγορές. 8. Στην ερώτηση αν έχει γίνει µείωση στις αγορές εν µέσω κρίσης, 86% απάντησε ναι, ενώ το 14% απάντησε όχι. Ειδικότερα, µόνο δύο στους 30 δεν έχουν µειώσει τις αγορές τους. Όσον αναφορά στους µαθητές 23 έχουν κάνει µείωση στις αγορές τους, ενώ αντίστοιχα 6 δεν έχουν µειώσει τις αγορές τους. 12
9. Στην ερώτηση «Κάθε πότε αγοράζετε προϊόντα µεγάλης αξίας» το 44% απάντησε ετησίως, το 28% εβδοµαδιαίως, το 25% µηνιαίως, ενώ το 3% απάντησε άλλο. Αξίζει να σηµειωθεί ότι κανένας εργαζόµενος, δεν αγοράζει προϊόντα µεγάλης αξίας εβδοµαδιαίως, ενώ µόλις 2 µαθητές αγοράζουν. 13
10. Στην ερώτηση «Πιστεύετε ότι θα µπορούσατε να συνεισφέρετε στη βελτίωση της τωρινής κατάστασης όσον αφορά στην υπερκατανάλωση», το 67% των ερωτηθέντων υποστηρίζει πως υπάρχει η δυνατότητα να βελτιωθεί η παρούσα κατάσταση. Οι µαθητές φαίνεται να είναι µοιρασµένοι (14 όχι, έναντι 15 ναι) για το αν µπορούν να περιορίσουν την υπερκατανάλωση. Από την άλλη πλευρά, η πλειονότητα των εργαζοµένων (81%) πιστεύει πως µπορεί να συνεισφέρει στη µείωση του υπερκατανάλωσης. 11. Στην ερώτηση εάν προτιµούν στο supermarket τις επώνυµες ή τις ιδιωτικές ετικέτες, το 74% προτιµά τις επώνυµες. Άλλωστε τόσο οι εργαζόµενοι όσο και οι µαθητές προτιµούν τις επώνυµες ετικέτες από τις ιδιωτικές. 14
12. Στην ερώτηση «Προτιµάτε ένα προϊόν που είναι σε προσφορά», η συντριπτική πλειοψηφία (90%) προτιµά τις προσφορές. Επίσης, τα προϊόντα σε προσφορά δείχνουν ιδιαίτερα ελκυστικά σε µαθητές και εργαζόµενους. Ελάχιστοι είναι αυτοί που αρνούνται ένα προϊόν σε τιµή ευκαιρίας. 15
13. Στην ερώτηση «Έχετε πάρει καταναλωτικό δάνειο», ένα πολύ υψηλό ποσοστό (85%) των ανθρώπων που έλαβαν µέρος στην έρευνα, απάντησε ότι δεν έχει πάρει καταναλωτικό δάνειο. Ωστόσο το αποτέλεσµα αυτό επηρεάζεται σηµαντικά από το µεγάλο αριθµό µαθητών που συµµετείχαν στη δειγµατική έρευνα. Από το σύνολο των εργαζοµένων που ερωτήθηκαν, µόνο το 29% έχει πάρει καταναλωτικό δάνειο 16
14. Στην ερώτηση «Κάνετε προϋπολογισµό των εξόδων σας», οι ερωτηθέντες σε ποσοστό 62% φροντίζουν να κάνουν προϋπολογισµό για να υπολογίσουν τα έξοδά τους. Πρόκειται κυρίως για εργαζόµενους, οι οποίοι στην πλειονότητά τους, περίπου 8 άτοµα στα 10 (ή 77%), κάνουν προϋπολογισµό εξόδων. Αντίθετα, οι περισσότεροι µαθητές δεν ενδιαφέρονται για αυτό. 17
15. Στην ερώτηση «Προτού πάρετε ένα καταναλωτικό δάνειο σκέφτεστε όλες τις προϋποθέσεις», οι περισσότεροι εργαζόµενοι απάντησαν πως σταθµίζουν τα υπέρ και τα κατά πριν αποφασίσουν να πάρουν ένα καταναλωτικό δάνειο. Οι µαθητές, αν και δεν έχουν προβεί σε τέτοιου είδους ενέργεια, υποστηρίζουν ότι δε θα το διερευνούσαν ενδελεχώς. Το εν λόγω αντιφατικό αποτέλεσµα δε συνιστά, σαφώς, δείκτη αγοραστικής διάθεσης, εφόσον απηχεί σε νεανικό κοινό 18
Εικόνα 10 Β. Τύποι ανταλλαγής αγαθών-εµπορική δραστηριότητα Β1. Εξελικτική πορεία του εµπορίου Είναι αδιαµφισβήτητο ότι το εµπόριο από την αρχή της εµφάνισής του κατά την αρχαιότητα υφίσταται συνεχώς αλλαγές προκειµένου να προσαρµόζεται στις ανάγκες των ανθρώπων κάθε εποχής και κάθε κοινωνίας. Η εξέλιξη αυτή έχει οδηγήσει στη δηµιουργία πολλών διαφορετικών τύπων εµπορίου. Καταρχάς, διαπιστώνουµε πρώτα την εµφάνιση των µικρών συνοικιακών καταστηµάτων, τα οποία παρουσιάζουν ακόµα και σήµερα πληθώρα πλεονεκτηµάτων. Πρώτα απ όλα η αγορά προϊόντων από µικρά καταστήµατα συµβάλλει στη βελτίωση της οικονοµικής κατάστασης των κατοίκων της γειτονιάς, διότι πίσω από αυτά κρύβεται συνήθως µία µικρή οικοτεχνία που εξασφαλίζει στους ιδιοκτήτες τα προς το ζην. Χάρη σε αυτά αποφεύγεται η αποξένωση των ανθρώπων, κυρίως των κατοίκων των µεγάλων αστικών κέντρων, καθώς οι καταναλωτές µπορούν να έχουν προσωπική επαφή µε τους πωλητές και άρα να υφίσταται ακόµη η διαπροσωπική επικοινωνία. Εικόνα 11 19
Εικόνα 12 Εν συνέχεια καθιερώθηκε στη χώρα µας, ήδη από το 1932, ο θεσµός των λαϊκών αγορών, που συνέβαλλαν στην οικονοµική ανάπτυξη τόσο των κατοίκων των πόλεων, όσο και αυτών της επαρχίας. Κατά κύριο λόγο, παρατηρούµε πως στη λαϊκή αγορά οι τιµές των προϊόντων καθίστανται ιδιαίτερα προσιτές όχι µόνο χάρη στον ανταγωνισµό µεταξύ των πωλητών, αλλά και χάρη στην απουσία µεσολαβητών. Επιπρόσθετα, σήµερα σε µία περίοδο ανησυχίας σχετικά µε την ποιότητα των προωθούµενων τροφίµων, οι καταναλωτές µπορούν να είναι σίγουροι για την ποιότητα των αγαθών διότι προέρχονται από την ελληνική ύπαιθρο και άρα δεν έχουν υποστεί χηµική επεξεργασία. Συν τοις άλλοις, όπως συµβαίνει και µε τα µικρά καταστήµατα, έτσι και στη λαϊκή αγορά προωθείται η επικοινωνία και συνεπώς εµποδίζεται η κοινωνική αποξένωση. Εικόνα 13 Έπειτα όπως διαπιστώνουµε και στο λογοτεχνικό µυθιστόρηµα Au Bonheur des dames του E.Zola, άρχισαν να εµφανίζονται τα πολυκαταστήµατα και οι υπεραγορές, τα οποία αν και συνδαύλιζαν και συνεχίζουν να συνδαυλίζουν οικονοµικά τους ιδιοκτήτες των µικρών καταστηµάτων προσφέρουν πολλά πλεονεκτήµατα στον καταναλωτή. Κάθε σούπερ-µάρκετ περιλαµβάνει µπακάλικο, αρτοποιείο, κρεοπωλείο, οπωροπωλείο ενώ κάθε πολυκατάστηµα περιλαµβάνει µαγαζιά που αφορούν στην ένδυση, στην υπόδηση και στα είδη σπιτιού. Συνεπώς καταλαβαίνουµε ότι µε µία µόνο µετακίνηση ο καταναλωτής µπορεί να βρει µία τεράστια ποικιλία προϊόντων, εξοικονοµώντας έτσι πολύτιµο χρόνο. 20
Αργότερα δηµιουργούνται τα εµπορικά κέντρα, η κυριαρχία των οποίων οφείλεται στο συνδυασµό των θετικών χαρακτηριστικών τόσο των µικρών καταστηµάτων όσο και των πολυκαταστηµάτων. Οπότε εκτός από την αφθονία αγαθών και την ανάπτυξη της κοινωνικότητας του ατόµου, πραγµατοποιείται και καλύτερη και ταχύτερη σύγκριση της ποιότητας και της τιµής των προϊόντων. Συνήθως περιλαµβάνουν και χώρους εστίασης και ψυχαγωγίας, άρα µία βόλτα στο εµπορικό κέντρο καθίσταται ικανή να καλύψει τις ανάγκες όλων των µελών µίας οικογένειας. Βέβαια τα εµπορικά κέντρα ευθύνονται και αυτά για την οικονοµική κατάρρευση των µικρών επιχειρηµατιών. Ακόµη σήµερα παρατηρείται µία ραγδαία εξέλιξη του ηλεκτρονικού εµπορίου, δηλαδή των εµπορικών συναλλαγών µε τη χρήση του διαδικτύου. Ο συγκεκριµένος τύπος εµπορίου αν και δεν είναι το ίδιο διαδεδοµένος µε τους προηγούµενους, ωστόσο βαθµιαία εξαπλώνεται σε όλο τον κόσµο λόγω των ποικίλων πλεονεκτηµάτων που προσφέρει. Πρώτα απ όλα επειδή το ηλεκτρονικό εµπόριο πραγµατοποιείται µε τη χρήση του υπολογιστή, κάθε καταναλωτής έχει τη δυνατότητα να αγοράσει τα απαραίτητα γι αυτόν προϊόντα χωρίς να χρειάζεται να µετακινηθεί, εκµηδενίζοντας έτσι τις περιττές απώλειες χρόνου. Συν τοις άλλοις αποκτά πρόσβαση σε µία τεράστια ποικιλία προϊόντων από όλο τον κόσµο, πετυχαίνοντας µετά από σύγκριση την καλύτερη δυνατή τιµή. Παρά ταύτα µε το ηλεκτρονικό εµπόριο όχι µόνο παρακάµπτεται ο ανθρώπινος παράγοντας, αλλά πάντα Εικόνα 14 Εικόνα 15 υπάρχει η πιθανότητα αποστολής λανθασµένου ή ελαττωµατικού προϊόντος. 21
Επίσης αντίστοιχα µε το ηλεκτρονικό εµπόριο, υπάρχει και το εµπόριο διά αλληλογραφίας. Παρουσιάζει τα ίδια χαρακτηριστικά µε το ηλεκτρονικό εµπόριο, µε τη διαφορά όµως ότι δεν απαιτεί τη χρησιµοποίηση του υπολογιστή, διότι η παρουσίαση των εµπορευµάτων γίνεται µε την αποστολή καταλόγων ή µε τις διαφηµίσεις τις τηλεόρασης. Εικόνα 16 Εικόνα 17 Τέλος, ένας ιδιαίτερος τύπος εµπορίου, όχι πολύ συχνός, είναι η οργάνωση και διεξαγωγή δηµοπρασιών. Πρώτα απ όλα ένα πλεονέκτηµα των δηµοπρασιών αποτελεί το γεγονός ότι τα προϊόντα τα οποία δηµοπρατούνται αφορούν σε όλους τους τοµείς της ζωής, δηλαδή ακόµα και σε σπίτια. Έτσι οι καταναλωτές εκτός από µία µεγάλη ποικιλία προϊόντων, έχουν τη δυνατότητα να τα αγοράσουν σε αρκετά χαµηλές τιµές, αναλόγως µε την αρχική τους τιµή. Επιπρόσθετα αρκετές φορές τα αγαθά είναι σπάνια αντικείµενα και αντίκες µεγάλης αξίας. Τέλος, επειδή πολλές φορές οι δηµοπρασίες γίνονται για φιλανθρωπικούς σκοπούς, κατανοούµε πως τα οφέλη που αυτές προσφέρουν δεν ικανοποιούν µόνο τις ανάγκες των καταναλωτών, αλλά και του ευρύτερου κοινωνικού πλαισίου. 22
Β2. Καταναλωτικές συνήθειες και προτιµήσεις Ευελπιστώντας να αποκρυσταλλώσουµε τις σύγχρονες καταναλωτικές τάσεις σχετικά µε τους προαναφερθέντες τύπους εµπορίου, πραγµατοποιήσαµε σχετική στατιστική έρευνα µε σκοπό την κοινωνιολογική υπόσταση του φαινοµένου. Στην έρευνα συµµετείχαν 27 άτοµα, από τους οποίους 13 ήταν εργαζόµενοι, 7 µαθητές και 7 συνταξιούχοι. Όπως προκύπτει από την πρώτη ερώτηση «Πού αγοράζετε τα προϊόντα σας» οι µισοί από τους ερωτηθέντες (49%) αγοράζουν τα προϊόντα τους από σούπερ-µάρκετ. Ακολουθούν στις προτιµήσεις τα µικρά καταστήµατα ( 22% ), ενώ το 11% προµηθεύεται τα αγαθά από πολυκαταστήµατα ή από άλλους τύπους εµπορίου. Τέλος, το 7% προτιµά τα εµπορικά κέντρα. Χαρακτηριστικά η πλειοψηφία, τόσο των µαθητών όσο και των εργαζοµένων αγοράζουν τα προϊόντα τους από τα σούπερ-µάρκετ, ενώ κανείς σχεδόν από τους συνταξιούχους δεν προµηθεύεται τα αγαθά του από πολυκαταστήµατα και εµπορικά κέντρα. 23
Πού αγοράζετε τα προϊόντα σας 6 5 Εργαζόµενοι Μαθητές 4 3 2 1 0 Συνταξιούχοι Συνταξιούχοι Εργαζόµενοι Εργαζόµενοι Εργαζόµενοι Συνταξιούχοι Μαθητές Μαθητές Εργαζόµενοι Μαθητές Μαθητές Συνταξιούχοι Συνταξιούχοι Από παντού Μικρά καταστήµατα Σούπερ-µάρκετ Πολυκαταστήµατα Εµπορικά κέντρα Εργαζόµενοι Συνταξιούχοι Μαθητές Στη δεύτερη ερώτηση «Ποιες ήταν οι προτεραιότητές σας στην κατανάλωση», όλοι οι ερωτηθέντες έθεσαν τα τρόφιµα ως προτεραιότητα( 25 ). Στη συνέχεια προτιµώνται τα είδη ένδυσης και υπόδησης, ενώ ως τρίτη επιλογή επιλέγονται τα είδη σπιτιού. Συγκεκριµένα, παρατηρούµε ότι οι εργαζόµενοι είναι εκείνοι που έχουν προτεραιότητά τους τα τρόφιµα και την ένδυση. Ποιες ήταν οι προτεραιότητές σας στην κατανάλωση 14 12 10 8 6 4 2 0 Εργαζόµενοι Συνταξιούχοι Μαθητές Εργαζόµενοι Συνταξιούχοι Εργαζόµενοι Μαθητές Μαθητές Τρόφιµα Ένδυση Είδη σπιτιού Παιχνίδια Εργαζόµενοι Συνταξιούχοι Μαθητές 24
Στην τρίτη ερώτηση για το αν γνωρίζετε νέους τρόπου αγοράς η συντριπτική πλειοψηφία ( 96%) απάντησε ΝΑΙ και µόλις το 4% των ερωτηθέντων απάντησε ΟΧΙ. Πιο συγκεκριµένα όλοι οι εργαζόµενοι και οι µαθητές καθώς και οι συνταξιούχοι απάντησαν καταφατικά, και µόνο ένας συνταξιούχος απάντησε ΟΧΙ. Γνωρίζετε νέους τρόπους αγοράς 14 12 10 8 6 4 2 0 Εργαζόµενοι Συνταξιούχοι Μαθητές Συνταξιούχοι Εργαζόµενοι Μαθητές ΝΑΙ ΟΧΙ Εργαζόµενοι Συνταξιούχοι Μαθητές Στην ερώτηση για το αν αγοράζετε προϊόντα εξ αποστάσεως περίπου οι µισοί απάντησαν ΝΑΙ ενώ οι υπόλοιποι ΟΧΙ ( 48% ). 25
Το µεγαλύτερο µέρος των εργαζοµένων απάντησε ΝΑΙ ενώ η πλειοψηφία των συνταξιούχων ΟΧΙ. Όσον αφορά στην πέµπτη ερώτηση «Θεωρείτε το Internet ως µία αξιόπιστη πηγή αγοράς» περίπου ίσος αριθµός ατόµων απάντησαν ΝΑΙ (44%) ή ΟΧΙ (37%), ενώ η µειοψηφία απάντησε πως δεν γνωρίζει (19%). Ειδικότερα οι περισσότεροι από τους εργαζοµένους υποστήριξαν την αξιοπιστία του διαδικτύου, αντίθετα οι µαθητές διαφωνούν θεωρώντας το Internet αναξιόπιστη πηγή αγοράς και τέλος η συντριπτική πλειοψηφία των συνταξιούχων δεν µπορούσαν να διαµορφώσουν άποψη. 26
Στην τελευταία ερώτηση της συνέντευξης σχετικά µε το αν η εξέλιξη των καταναλωτικών συνηθειών είναι θετική, οι µαθητές δεν ήταν δυνατό να εκφέρουν γνώµη και µόλις το 10% των ερωτηθέντων απάντησαν πως η εξέλιξη είναι αρνητική, κυρίως εξαιτίας της οικονοµικής κρίσης. Πιο συγκεκριµένα οι 12/13 εργαζοµένους και οι 6/7 συνταξιούχους υποστήριξαν πως οι καταναλωτικές τους συνήθειες παρουσιάζουν πρόοδο. Πιστεύετε ότι υπάρχει θετική εξέλιξη στις καταναλωτικές σας συνήθειες σε σχέση µε το παρελθόν 15 10 5 0 Εργαζόµενοι Συνταξιούχοι Εργαζόµενοι Συνταξιούχοι ΝΑΙ ΟΧΙ Εργαζόµενοι Συνταξιούχοι Μαθητές 27
Γ. Μέσα που ωθούν στην κατανάλωση Γ1. Εισαγωγή στην έννοια της προώθησης και διάθεσης των προϊόντων (marketing) Ορισµός Το marketing συνίσταται στην οργανωµένη προσπάθεια µίας επιχείρησης ή ενός οργανισµού να ικανοποιήσει τις ανάγκες αλλά και τις εφέσεις των καταναλωτών. Προσπάθεια δηλαδή, µε γνώµονα την έρευνα αγοράς, να αντιστοιχίσει τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες που παράγει µε τον πελάτη-στόχο που τα χρειάζεται ή τα επιθυµεί. Επεξηγηµατικά, αφού κατανοήσει τις ανάγκες και τις επιθυµίες του πελάτη, υπεισέρχεται στην κατασκευή των αντίστοιχων προϊόντων/υπηρεσιών µε τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες που ο πελάτης επιθυµεί και ακολουθεί η γνωστοποίηση στο ευρύ και ενδιαφερόµενο κοινό (διαφήµιση και προώθηση), προκειµένου να τα καταστήσει διαθέσιµα µέσα από τα κανάλια διανοµής (τα µαγαζιά και τις τοποθεσίες όπου αυτά είναι διαθέσιµα) µε την ανάλογη τιµολογιακή κατάρτιση. Ο βασικός στόχος του marketing, ειδικότερα όσον αφορά στα καταναλωτικά αγαθά, δηλαδή αυτά που απευθύνονται στους τελικούς καταναλωτές είναι οι επαναλαµβανόµενες πωλήσεις. Ιδιαίτερα τα στελέχη marketing µίας επιχείρησης ή ενός οργανισµού προσπαθούν να δηµιουργήσουν µία µακροχρόνια σχέση µε τον πελάτη προσφέροντας υψηλή αξία στα προϊόντα τους, υψηλότερη από τα αντίστοιχα προϊόντα του εµπορικού ανταγωνισµού. Μέσα από την υψηλότερη αυτή αξία επιτυγχάνεται το ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα της επιχείρησης, δηλαδή η υπεροχή της ίδιας και των προϊόντων της έναντι του ανταγωνισµού. Τα προαναφερθέντα στοιχεία επαγωγικά διασφαλίζουν την πιστότητα των πελατών και συγχρόνως επαναλαµβανόµενες πωλήσεις προϊόντων/υπηρεσιών της εν λόγω επιχείρησης. 28
Ιστορική ανάλυση του φαινοµένου Πραγµατοποιώντας µια ιστορική αναδροµή στην εξέλιξη του marketing διαπιστώνουµε τη δυναµική ανάπτυξη του σύµφωνα µε τις ανάγκες και τις επιταγές της εκάστοτε εποχής. Οι επιχειρήσεις µεταπήδησαν από πέντε ουσιαστικές φάσεις κατά τις οποίες κυρίαρχο στοιχείο υπήρξε: Προσανατολισµός στην παραγωγή (1850-1920). Ήταν αποτέλεσµα της µαζικής παραγωγής που επιτεύχθηκε από τη βιοµηχανική επανάσταση. Κατά την περίοδο αυτή οι επιχειρήσεις µέσα από τη µαζική παραγωγή προϊόντων στόχευαν στη διατήρηση χαµηλού κόστους παραγωγής. Η ποικιλία των προϊόντων ήταν περιορισµένη και τα προϊόντα σχεδιάζονταν χωρίς την ύπαρξη ιδιαίτερων ανταγωνιστικών πιέσεων. Προσανατολισµός στις πωλήσεις ( 1920-1950 ). Κατά την περίοδο αυτή οι επιχειρήσεις είχαν τεχνολογικά επιτύχει τη µαζική παραγωγή προϊόντων και ο ανταγωνισµός είχε αυξηθεί. Η περιορισµένη όµως ζήτηση δεν απορροφούσε την αυξηµένη προσφορά. Το πρόβληµα ήταν ήδη ορατό από τα τέλη του 19ου αιώνα: Επί παραδείγµατι, το θέµα που πραγµατεύεται το έργο του E. Zola Au bonheur des dames στο οποίο ο συγγραφέας γνωστοποιεί πως χρησιµοποιούνταν ευρέως πρακτικές προώθησης των προϊόντων και έλξης του καταναλωτικού κοινού της εποχής και κυρίως των γυναικών, πιστοποιεί την εξελικτική πορεία του φαινοµένου. Για την αντιµετώπιση αυτού του προβλήµατος οι επιχειρήσεις στράφηκαν προς τη δηµιουργία ειδικών τµηµάτων πωλήσεων που στόχο τους έθεταν την προώθηση των προϊόντων τους µέσω προσωπικής πώλησης, διαφηµιστικών καταχωρήσεων και γενικότερα προωθητικών ενεργειών. Παρόλο που εκείνη την περίοδο παρεχόταν µεγαλύτερη ποικιλία προϊόντων, οι καταναλωτικές ανάγκες δεν είχαν διευρυνθεί αρκετά ώστε να απορροφήσουν την προσφορά. Εικόνα 18 29
Προσανατολισµός στο marketing ως Σύστηµα (1980 µέχρι σήµερα). Μια µετεξέλιξη του marketing που εµφανίστηκε στις αρχές του 1980 είναι το marketing ως σύστηµα. Σύµφωνα µε αυτή τη διαφοροποίηση, το marketing αναβαθµίζεται περαιτέρω και τόσο οι λειτουργίες του όσο και η φιλοσοφία του διαπερνά όλες τις λειτουργίες της επιχείρησης, ενώ παράλληλα γίνεται αναπόσπαστο κοµµάτι του κάθε τµήµατος της. Στο στόχαστρο παραµένει ακόµα ο καταναλωτής αλλά ο ρόλος πια της κάθε επιχείρησης είναι η διερεύνηση τόσο των υπαρχόντων όσο και των µελλοντικών καταναλωτικών αναγκών καθώς και η επίτευξη της πλήρους ικανοποίησης τους. Προσανατολισµός στις Σχέσεις Relationship Marketing (1980 και µετά). Κατά την περίοδο την οποία διανύουµε η έµφαση του marketing έχει εστιαστεί στη δηµιουργία σχέσεων. Αυτή η νέα προσέγγιση του marketing πρωτοεµφανίστηκε το 1982 από τον Berry (1983) ο οποίος χρησιµοποίησε για πρώτη φορά το συγκεκριµένο όρο. Η διάδοση και επικράτηση του Relationship marketing δε λειτούργησε ως ο αντικαταστάτης του παραδοσιακού marketing αλλά ως το ιδανικό συµπλήρωµα του ή ως µια παράλληλη προσέγγιση του ίδιου θέµατος. Προσανατολισµός στις Εµπειρίες Experiential Marketing (2000 και µετά). Σε µια δηµιουργική σύνδεση των διάφορων εκφάνσεων του marketing στο experiential marketing ως επιχειρήσεις αναδεικνύονται οι θεατρικές σκηνές που χρησιµοποιώντας τα προϊόντα τους και τις προσφερόµενες υπηρεσίες, δηµιουργούν αξιοµνηµόνευτες εµπειρίες στους πελάτες τους, δοµώντας ταυτοχρόνως προσωπικές, χρόνιες σχέσεις. 30
Γ2. Ορισµός στόχοι και ιστορική ανάλυση του φαινοµένου ιαφήµιση ορίζεται ως η διαδικασία γνωστοποίησης και άσκησης επιρροής στο καταναλωτικό κοινό για ένα προϊόν ή µια υπηρεσία επί πληρωµή. Η διαφήµιση µπορεί να χρησιµοποιεί άλλοτε συγκινησιακά χαρακτηριστικά (επίκληση στο συναίσθηµα που συνδέουν το χρήστη µε την αγορά ή τη χρήση του προϊόντος)και άλλοτε λογικά χαρακτηριστικά (επίκληση στη λογική) όπως τεχνικά χαρακτηριστικά και πλεονεκτήµατα του προϊόντος σε σχέση µε τα ανταγωνιστικά. Κάθε διαφήµιση έχει διαφορετικό σκοπό ως προς τα αποτελέσµατα που επιθυµεί να επιτύχει. Έτσι ένα διαφηµιστικό µήνυµα µπορεί να έχει σκοπό είτε τη γνωστοποίηση της ύπαρξης ενός νέου προϊόντος ή υπηρεσίας είτε την υπενθύµιση της εν λόγω προώθησης. Παράλληλα, ο στόχος της διαφηµιστικής διεργασίας έγκειται ακόµη και σε κίνητρα προώθησης της εταιρίας κατασκευής ή επιρροής του καταναλωτικού κοινού υπέρ του προϊόντος ή της υπηρεσίας. Η διαφήµιση παραδοσιακά ανήκει στο τµήµα του marketing µίας επιχείρησης και διεκπεραιώνεται από αυτό. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια η εξέχουσα σηµασία της διαφήµισης στην επιτυχία ενός προϊόντος και την κερδοφορία µιας επιχείρησης ωθεί αρκετές εταιρίες στη λήψη εξειδικευµένων υπηρεσιών από επαγγελµατικές διαφηµιστικές εταιρίες µε µεγάλη εµπειρία οι οποίες αναλαµβάνουν την επιλογή και την εκτέλεση του µηνύµατος διαφήµισης. Όλες οι επιτυχηµένες επιχειρήσεις, χρησιµοποιούν περιοδική και σοβαρή διαφήµιση προκειµένου να επικοινωνήσουν στους καταναλωτές τους υφιστάµενους και νέους, τα προϊόντα τους, να τους γνωρίσουν την επιχείρησή τους αλλά και να καταστήσουν γνωστές τις προσφορές τους. Η ιστορία της διαφήµισης Κατά το 17 ο αιώνα, µέσα από την ανάγκη ενηµέρωσης για την παροχή και τη ζήτηση αγαθών και υπηρεσιών δηµιουργήθηκε η έντυπη διαφήµιση. Ο χαρακτήρας της ήταν καθαρά περιγραφικός και εντάχθηκε στις εφηµερίδες της εποχής. 31
Το 18 ο αιώνα και ως αποτέλεσµα της Βιοµηχανικής Επανάστασης η προσωπική επαφή µεταξύ καταναλωτή και παραγωγού ατόνησε. Οι νέοι κατασκευαστές είχαν την ανάγκη να γνωστοποιήσουν και να προωθήσουν τα προϊόντα τους στους καταναλωτές. Έτσι στράφηκαν στη διαφήµιση, µε την εφηµερίδα να είναι ο κύριος φορέας της. Το 19 ο αιώνα και µε την εξέλιξη της εκτύπωσης των εντύπων προστέθηκαν εικόνες και χρώµατα στη διαφήµιση. Χαρακτηριστικό παράδειγµα είναι αυτό του σαπουνιού Pears το οποίο προκειµένου να γίνει πιο ανταγωνιστικό χάρη στον Thomas Barratt, εισήγαγε εικόνες στη διαφήµισή του. Οι καλλιτεχνικές εικόνες αυτές απεικόνιζαν πράες µορφές παιδιών και σκοπός τους ήταν να ταυτίσουν την αγνότητα και την αθωότητα των παιδιών µε το διαφηµιζόµενο προϊόν. Εικόνα 19 Από το 1920 έως το 1940 η διαφήµιση επεκτείνεται σταδιακά στον κινηµατογράφο και το ραδιόφωνο. Από το 1950 και έπειτα, µε τις χώρες να ορθοποδούν από τα δεινά του 2 ου Παγκοσµίου πολέµου άρχισε να ανθίζει ξανά η µαζική παραγωγή προϊόντων. Επακόλουθο αυτού ήταν η αύξηση του ανταγωνισµού και η ανάγκη δηµιουργίας νέων µεθόδων προσέγγισης του καταναλωτή. Το 1957 ο κοινωνιολόγος Vince Packard δηµοσίευσε την εργασία του µε θέµα τη βιοµηχανία της διαφήµισης, The Hidden Persuaders. Σε αυτήν κατηγόρησε όλη τη βιοµηχανία της διαφήµισης για ψυχολογική χειραγώγηση του κοινού και για τη δηµιουργία ψευδών αναγκών για προϊόντα που δεν επιθυµεί και δε χρειάζεται. Επίσης υποστήριξε πως οι τεχνικές της διαφήµισης εντάχθηκαν στην πολιτική ως µέσα πειθούς υπέρ κάποιας παράταξης ή κάποιου πολιτικού προσώπου. Η δηµοσίευση του δηµιούργησε πολλές 32
αρνητικές αντιδράσεις και θεωρήθηκε αποτέλεσµα συνοµωσίας κατά της Αµερικής κατά την περίοδο του ψυχρού πολέµου. Παρόλα αυτά η εργασία αυτή από τότε στιγµάτισε ανέλπιστα τους διαφηµιστές οι οποίοι πλέον αποβλέπουν στη νοητική χειραγώγηση των καταναλωτών. Γ3. Ευάλωτες κοινωνικές οµάδες Εικόνα 20 Γενικά είναι εµφανές ότι οι σύγχρονες τεχνικές προώθησης προϊόντων επικεντρώνονται στις ευάλωτες κοινωνικές οµάδες, βασικό χαρακτηριστικό των οποίων είναι η περιορισµένη κριτική ικανότητα των καταναλωτών και κατ επέκταση η προώθηση των άκριτων αγοραστικών διαθέσεων. Χαρακτηριστικό αποτελεί το παράδειγµα επιφανούς εταιρίας κατασκευής παιχνιδιών η οποία, χρησιµοποιώντας ελκυστικές συσκευασίες τροφίµων ή παιχνιδιών, προβάλλει ουτοπικά πρότυπα ψυχαγωγίας και διασκέδασης. Κατ αυτόν τον τρόπο τα παιδιά αλλά και οι έφηβοι γίνονται στόχος των διαφηµιστών. Περισσότερο από ποτέ, οι διαφηµιστές αποσκοπούν µε τις εκστρατείες τους να προσελκύσουν τα παιδιά τα οποία διαθέτουν σηµαντική δύναµη ως καταναλωτές καθώς η επιρροή τους στις αγορές των γονέων τείνει να γίνει ανεξέλεγκτη. Επιπροσθέτως, είναι ευρέως γνωστό ότι, κατ αναλογία, επιρρεπής στις διαφηµίσεις που ωθούν στην υπερκατανάλωση είναι η σύγχρονη γυναίκα. 33
Απόδειξη αυτού αποτελούν οι διαφηµίσεις, έντυπες ή τηλεοπτικές καλλυντικών οµορφιάς οι οποίες έχουν αυξηθεί ραγδαία. Οι εν λόγω διαφηµίσεις προβάλλουν καταναλωτικά πρότυπα τα οποία επιβάλλουν την απολυτότητα στη γυναικεία οµορφιά και περιποίηση. Κατ αυτόν τον τρόπο, διεθνείς αλυσίδες επώνυµων καλλυντικών προβάλλουν την οµορφιά και την τελειότητα ως στοιχεία που πρέπει να διακρίνουν τη γυναίκα για να είναι αποδεκτή από τον κοινωνικό της περίγυρο, καθιστώντας τα απαραίτητη προδιαγραφή µίας θηλυκής παρουσίας που σέβεται τον εαυτό της. Τα παραπάνω αποτελούν τυχαία παραδείγµατα ευάλωτων κοινωνικών οµάδων που επηρεάζονται σε µεγάλο βαθµό από τις πρακτικές προώθησης προϊόντων. Έτσι συνάγεται το συµπέρασµα ότι η διαφήµιση συχνά παραπλανά και εκµαυλίζει το επιρρεπές καταναλωτικό κοινό και ασφαλώς τα ευκολότερα θύµατά της που γίνονται έρµαια των βουλών και των πρακτικών της, όπως είναι τα αδιαµόρφωτα παιδιά, η κλασσική παραδοσιακή νοικοκυρά αλλά και τα άτοµα µε σύνδροµα εθισµού. Συνεπώς καθίσταται προφανές ότι η διαφήµιση εκµεταλλεύεται την ανθρώπινη προσωπικότητα καταπατώντας πρωτίστως τα ανθρώπινα δικαιώµατα και θεµελιώδεις αρχές του ουµανισµού. Εικόνα 21 34
. Ηθικολογικές και περιβαλλοντικές απόρροιες του καταναλωτισµού 1. Αλληλέγγυο και ηθικό εµπόριο Όπως ήδη αναφέρθηκε ο καταναλωτισµός είναι ο όρος που χρησιµοποιείται για να περιγράψει την ταύτιση του ατοµικού κορεσµού µε την απόκτηση υλικών αγαθών. Συχνά, παραπέµπει ακόµη και στην κριτική έναντι της κατανάλωσης, την οποία πρώτοι εξέφρασαν οι Καρλ Μαρξ και Θόρνσταϊν Βέµπλεν. Ωστόσο, η ασύδοτη αυτή σύγχρονη συνήθεια ταυτιζόµενη µε υπηρεσίες οι οποίες εξυπηρετούν καπιταλιστικά πρότυπα παραγωγής και διάθεσης προϊόντων, εξοβελίζει αρκετές φορές τις αρχές και τις θεµελιώδεις αξίες του αλληλέγγυου και ηθικού εµπορίου. Ιστορία Οι ρίζες του ηθικού και αλληλέγγυου εµπορίου εντοπίζονται κατά κύριο λόγο σε εγχειρήµατα που ξεκίνησαν σε εκκλησίες στα τέλη του 1940. Στόχος των εν λόγω διεργασιών ήταν η ανιδιοτελής προσφορά αρωγής σε πρόσφυγες και κοινότητες ανθρώπων καταβεβληµένων από τη φτώχεια, µε τη διάθεση των χειροτεχνιών και των κατασκευαστικών τους δηµιουργιών σε αγορές του Βόρειου κόσµου. Οι οργανώσεις που υιοθέτησαν το πρότυπο του εναλλακτικού εµπορίου (γνωστές ως ΑΤΟς) προσέφεραν µεγαλύτερες απολαβές στις παραγωγές του αναπτυσσόµενου κόσµου µέσω του άµεσου και ηθικού εµπορίου και των δίκαια διαµορφωµένων τιµών. Το πρώτο αντιπροσωπευτικό κατάστηµα αλληλέγγυου εµπορίου ιδρύθηκε στις Ηνωµένες Πολιτείες Αµερικής το 1958. 35
Παράλληλα και στην Ευρώπη της δεκαετίας του 50, οργανώσεις δραστηριοποιήθηκαν στον τοµέα του ηθικού εµπορίου. Ενδεικτικά, οµάδες προερχόµενες από τον Τρίτο Κόσµο στη ανία, εµπορεύονταν βιολογική ζάχαρη από ζαχαροκάλαµο µε το σύνθηµα: «Αγοράζοντας ζάχαρη από ζαχαροκάλαµο, δίνετε µία ευκαιρία στους ανθρώπους στις φτωχές χώρες για µία θέση στον ήλιο της ευηµερίας». Κατ αυτόν τον τρόπο, καταστήµατα του Τρίτου κόσµου (ή ηθικού εµπορίου όπως συχνά αποκαλούνται παγκοσµίως) έχουν διαδραµατίσει ρυθµιστικό ρόλο στις λεγόµενες αλληλέγγυες εµπορικές συναλλαγές: όχι µόνο ενίσχυσαν την ίδρυση εθνικών σηµείων πώλησης, αλλά συγχρόνως αφύπνισαν την ανθρώπινη συνείδηση µέσω πολυσχιδών εκστρατειών. Ορολογία Το αλληλέγγυο εµπόριο ή όπως είναι παγκοίνως γνωστό Fair Trade περικλείει ένα ευρύ φάσµα αξιών και λειτουργικών αρχών. Πρόκειται στην ουσία για έναν εµπορικό συνεταιρισµό βασισµένο στο διάλογο, τη διαφάνεια και στο σεβασµό, που αναζητεί µεγαλύτερη δικαιοσύνη στο πλαίσιο του διεθνούς εµπορίου. Επιπλέον, συνεισφέρει καταλυτικά στη βιώσιµη ανάπτυξη, προβάλλοντας και διασφαλίζοντας, εν συνεχεία, τα δικαιώµατα των περιθωριοποιηµένων παραγωγών και γενικά του εργατικού δυναµικού. Οι οργανώσεις δίκαιου και αλληλέγγυου εµπορίου (υποστηριζόµενες από τους καταναλωτές) είναι πλέον ενεργά αφοσιωµένες στη στήριξη των παραγωγών, στην ενηµέρωση και την εκστρατεία για αλλαγές στους κανόνες και τις πρακτικές του διεθνούς συµβατικού εµπορίου, όπως επισηµάνθηκε από την εκπρόσωπο εταιρία της Fair Trade UK στην Ελλάδα το εκέµβριο του 2001. 36
Στόχοι Εικόνα 1 Αναφερόµενοι ωστόσο στο δίκαιο και αλληλέγγυο εµπόριο οφείλουµε να υπογραµµίσουµε και τις θεµελιώδεις αρχές του, όπως σήµερα αυτές επισηµαίνονται από την επόπτρια Παγκόσµια Οργάνωση ίκαιου Εµπορίου (WFTO), η οποία πιστοποιεί πλέον συνεταιρισµούς παραγωγών στους κόλπους των αναπτυσσόµενων εθνών και οργανώσεις στις εξελιγµένες κοινωνίες που προωθούν τις αξίες και τις αρχές του κινήµατος. Η πιστοποίηση των προϊόντων στις συγκεκριµένες περιπτώσεις πραγµατώνεται µε βάση πολυδιάστατα κριτήρια, θεµελιωµένα αφενός σε οικολογικές, αφετέρου σε οικουµενικές και κοινωνιολογικές εκφάνσεις της εν προκειµένω εµπορικής διαδικασίας. Ενδεικτικά αναφέρουµε: Η δυνατότητα αυτοσυντήρησης των παραγωγών, των κοινοτήτων και κατοίκων του αναπτυσσόµενου κόσµου µε ασταθές οικονοµικό υπόβαθρο και ιστορικό, προκειµένου να εξασφαλισθούν συνθήκες αρµονικής εργασίας, καταλυτικές για την εξάλειψη της ανθρώπινης εκµετάλλευσης Η ανάπτυξη µιας σταθερής και ανταγωνιστικής οικονοµίας µε στόχο τη βελτιστοποίηση και την αξιοποίηση των φυσικών πόρων του πλανήτη Η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, της διαβίωσης και της ευηµερίας των παραγωγών έτσι ώστε να ευοδώνεται η πρόσβαση στις αγορές, η 37
ενίσχυση αλληλέγγυων εµπορικών οργανώσεων και η παροχή κατ αυτόν τον τρόπο διάρκειας στην εµπορική συναλλακτική σχέση Η προώθηση ευκαιριών ανάπτυξης µε σκοπό τον περιορισµό της επαγγελµατικής περιθωριοποίησης (ιδιαίτερα των παραγκωνισµένων κοινωνικών οµάδων, όπως γυναίκες και άτοµα µε ειδικές ανάγκες) Η ευαισθητοποίηση των καταναλωτών και η προστασία των οικουµενικών δικαιωµάτων Η προώθηση του διαλόγου, του σεβασµού, της εµπορικής διαφάνειας και της δικαιοσύνης Η πραγµάτωση εκστρατειών για αλλαγές στους κανόνες και τις µεθόδους του συµβατικού διεθνούς εµπορίου, µε σκοπό να αποτελέσει πρακτική απάντηση στην παγκόσµια κοινωνική παθογένεια και φτώχεια Αλληλέγγυο εµπόριο και καπιταλισµός Η εννοιολογική, ωστόσο, υπόσταση του ηθικού και αλληλέγγυου εµπορίου θέτει επίσης και ζήτηµα ηθικής σχετικά µε τα ανθρώπινα δικαιώµατα στο πλαίσιο των σύγχρονων καπιταλιστικών κοινωνιών. Φαινόµενα κοινωνικής παθογένειας και περιστατικά βίας κατακλύζουν τις σύγχρονες κοινωνίες. Η βία υφίσταται και όσο υφίσταται, η οικουµενικότητα χάνει την ανθρωπιστική της διάσταση. Η διαλεκτική σχέση βίας και µη βίας και η σύνδεσή της µε την έννοια του καταναλωτισµού αποτελεί καίριο ζήτηµα συµβατότητας µεταξύ µέσων και σκοπών της ηθικοπολιτικής σκέψης. Εµβαθύνοντας στη σηµερινή φάση όξυνσης της οικονοµικής κρίσης διαπιστώνουµε επαγωγικά την άρρηκτη σύζευξή της µε την άνευ προηγουµένου επιθετική πολιτική του χρηµατοπιστωτικού κεφαλαίου. Οι επιπτώσεις δραµατικές. Κατά κύριο λόγο στην οικονοµία (πλήρης απορρύθµιση), στην κοινωνία (ανεργία, φτώχεια, κατάλυση κοινωνικού ιστού), στην προστασία του περιβάλλοντος, αλλά και στην ίδια τη δηµοκρατία, καθώς: «αυτοί που ελέγχουν την πίστωση ενός έθνους καθοδηγούν την πολιτική των κυβερνήσεων των κρατών και κρατούν στη χούφτα τους τη µοίρα των ανθρώπων», υπογραµµίζει κατηγορηµατικά ο P. Grignon στο έργο Money as debt (2006). 38
Πράγµατι, η χρονική περίοδος ύστερα από το τέλος του Β Παγκόσµιου πολέµου (1946-1975) υπήρξε η χρυσή περίοδος του καπιταλισµού, η «ένδοξη τριακονταετία». Όπως επισηµαίνει και ο J. Fourastié (Γάλλος οικονοµολόγος και συγγραφέας του Les trente glorieuses ) «ήταν χρυσή για το σύνολο της αστικής τάξης και ιδιαίτερα το τραπεζικό και χρηµατιστηριακό της τµήµα αλλά και για πλατύτερα λαϊκά στρώµατα". Το σύστηµα αυτό θεµελιώνεται στο µεγάλο µυστικό της µεγέθυνσης και όχι της ανάπτυξης: παράγουµε περισσότερο, καταναλώνουµε πιο πολύ. Η αλληλουχία µεταξύ των δύο παραπάνω εκφάνσεων της οικονοµικής ζωής γέννησε την κρίση του καπιταλιστικού συστήµατος (D. Clerc, A. Lipietz, J. Satre-Buisson, La crise, Ed. Syros, 1983). Συνοψίζοντας, έναντι της αέναης καπιταλιστικής αδηφαγίας και του αποτυχηµένου και καταρρέοντος φιλελευθερισµού το σύστηµα χρήζει πλέον µίας αποδοτικής και ρυθµιστικής, αλληλέγγυας οικονοµικής αναδιοργάνωσης. Οφείλεται να διαµορφωθούν συνθήκες που θα ευνοούν τις µεθόδους ανθρωποκεντρικού και οικουµενικού εµπορίου, θεµελιωµένες στην αξία της αλληλεγγύης µεταξύ εµπορευόµενου και πελάτη, µεταξύ εργοδότη και εργαζόµενου και τελικώς µεταξύ κεφαλαίου και πολιτειακής µονάδας. Το αλληλέγγυο εµπόριο, εγγενώς, βασισµένο στις αρχές της δικαιοσύνης, της ισότητας, της ανθρώπινης αυτονοµίας, συµβάλλει όχι µόνο στα δηµοσιονοµικά οφέλη και στην προαγωγή αξιών, αλλά και στην αισθητοποίηση του φιλοσοφικού αποστάγµατος του διαφωτιστικού πνεύµατος (Μοντεσκιέ, Ρουσσώ) σχετικά µε την απόρριψη της απολυταρχικής µοναρχίας, τη θέσπιση της ελεύθερης βούλησης και την έκφραση της λαϊκής µάζας µε την εθελούσια εκλογή µιας οµόρροπης µε τα κοινωνικά συµφέροντα εκτελεστικής κυβερνητικής εξουσίας. 39
Εικόνα 2 Εικόνα 3 Εικόνα 4 40
2. Αειφόρος ανάπτυξη Ορισµός Εικόνα 5 Η αειφόρος ανάπτυξη µε βάση τις εγκυκλοπαιδικές πηγές, ορίζεται ως η οικονοµική ανάπτυξη που σχεδιάζεται και υλοποιείται λαµβάνοντας υπόψη την προστασία του περιβάλλοντος και τη βιωσιµότητα. Γνώµονας της αειφορίας είναι η µέγιστη απολαβή των αγαθών από το περιβάλλον, χωρίς όµως να διακόπτεται η φυσική παραγωγή των προϊόντων, µε περίσκεψη για το µέλλον. Η βιώσιµη ανάπτυξη προϋποθέτει την ανάπτυξη των παραγωγικών δοµών και της οικονοµίας παράλληλα µε τη διαµόρφωση µίας ευαίσθητης στάσης απέναντι στο περιβάλλον και τα προσκείµενα σε αυτό οικολογικά προβλήµατα. Ιστορικό σηµείωµα Το ιστορικό της αειφορίας δεν απαντά σε όλες τις ιστορικές περιόδους, αλλά σε σταδιακά περάσµατα πολιτισµών. Κατά τη διάρκεια της µερκαντιλιστικής περιόδου του πρώιµου καπιταλισµού, ωρίµασε η υλιστική αντίληψη της προόδου ως βαθµιαία διαδικασία οικονοµικής µεγέθυνσης. Σύµφωνα µε αυτή η οικονοµική ευµάρεια επιτυγχάνεται µέσω της αύξησης των διαθέσιµων προς κατανάλωση προϊόντων και της αξιολόγησης του πλούτου βάση των υλικών αποθεµάτων. Η θεωρία αυτή νοµιµοποιούσε και καθοδηγούσε στην 41
επερχόµενη ευρωπαϊκή αποικιοκρατία και βασίστηκε στη συνειδητοποίηση πως µία οικονοµία µπορούσε να παράγει πλεόνασµα αγαθών που ήταν δυνατό να αξιοποιηθεί για λόγους διαφορετικούς από το βιοπορισµό και την απλή επιβίωση. Περί τα τέλη του 18 ου αιώνα η ανάδυση της οικονοµικής επιστήµης ταυτίζεται µε την αντικατάσταση του µερκαντιλισµού από τη «Σχολή των φιλελεύθερων οικονοµικών» (µε θεµελιωτή τον Άνταµ Σµιθ έναν από τους κύριους εκπροσώπους της έρευνας σχετικά µε τα αίτια και τη φύση του πλούτου των εθνών και µελετητή των ηθικών συναισθηµάτων) και την έµφαση στα πλεονεκτήµατα του ελεύθερου εµπορίου. Από αυτή την περίοδο και έπειτα η ιδέα της ανάπτυξης αποκρυσταλλώθηκε στη δυνατότητα εξέλιξης στο εσωτερικό της κοινωνίας, µε άξονα την καθολική αύξηση των οικονοµικών πόρων και την ποιοτική µεταστροφή των κοινωνικών δοµών και των τεχνικών υποδοµών, µε απώτερο στόχο την ευηµερία. Εικόνα 6 42
Στόχοι και ενότητες της αειφορίας Σε τι όµως συνίσταται η αειφόρος ανάπτυξη και ποιες οι απολαβές της στις σύγχρονες, εξελιγµένες κοινωνίες; Στο ερώτηµά µας απαντά η άρρηκτη σχέση της αειφορίας τόσο µε την οικονοµική πολιτική, όσο και µε τα οικολογικά µέσα ανέλιξης των κοινωνιών. Η βιώσιµη ανάπτυξη συνιστώντας καίριο ζήτηµα βιοπολιτικής και οικονοµικής ανάπτυξης, θεµελιώνεται σε πολυδιάστατους παράγοντες και εξυπηρετεί κατ ανάλογο τρόπο ένα ευρύ φάσµα κρατικής, διασυνοριακής και περιβαλλοντικής οργάνωσης. Αειφόρος ανάπτυξη και αγορές Οι σύγχρονες µικρού και µεσαίου µεγέθους επιχειρήσεις (γνωστές ως ΜΜΕ) αντιπροσωπεύουν το 99% όλων των επιχειρήσεων και το 57% της οικονοµικής προστιθέµενης αξίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ). Ωστόσο, η νοµοθεσία σχετικά µε τη διαφύλαξη των φυσικών πόρων και του περιβάλλοντος, συχνά δεν εφαρµόζεται και κατά συνέπεια η ενεργοποίηση στο πλαίσιο της οικολογίας αναστέλλεται σηµαντικά. Προκειµένου οι επιχειρησιακές µονάδες να αποκτήσουν βιώσιµους τρόπους παραγωγής και λειτουργικότητας, η Επιτροπή καταρτίζει πλέον προγράµµατα συνδροµής στην περιβαλλοντική νοµοθεσία συµβάλλοντας αφενός στην αύξηση της οικο-απόδοσης, αφετέρου στην ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και της καινοτόµου δράσης του. Σύµφωνα µε ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής το εν λόγω πρόγραµµα θέτει ως επιτακτικές ανάγκες τη βελτίωση της νοµοθεσίας σχετικά µε το περιβάλλον και τη διαφύλαξη των φυσικών πόρων. Τα προαναφερθέντα µέτρα σε συνδυασµό µε την προσαρµογή συστηµάτων περιβαλλοντικής διαχείρισης και την παροχή κατάλληλης και αειφόρου χρηµατοδοτικής ενίσχυσης, συνεπικουρεί αναµφίβολα τόσο την ανάπτυξη τοπικών φορέων ανάπτυξης όσο και την εξέλιξη της επικοινωνίας, κυρίως µέσω στοχοθετηµένης ενηµέρωσης. 43
Η Ευρωπαϊκή Ένωση για να επιτύχει τους σκοπούς της σε πλαίσιο τουριστικής και επιχειρησιακής υποδοµής, σύµφωνα µε ανακοίνωση της ενδέχεται να λάβει ορισµένες πρωτοβουλίες και να θεσπίσει αρχές, καταλυτικές για την αναδιοργάνωσή της στους κόλπους µίας βιώσιµης κοινωνίας. Οι στόχοι και οι ενέργειές της συνοψίζονται µε κυριότερες την προαγωγή και τη διασφάλιση της αλληλέγγυας συναλλαγής. Η επίτευξη των στόχων της Ευρωπαϊκής Ένωσης υποστηρίζεται από τη διεξαγωγή συνεδρίων και ερευνών στο πλαίσιο του βιώσιµου τουρισµού και την προάσπιση ενός ορθού ρυθµού ανάπτυξης µε σκοπό την προστασία, αφενός των πόρων των τουριστικών προορισµών, αφετέρου των αγοραστικών επιχειρήσεων. Ωστόσο, κρίνεται απαραίτητο να τονιστεί πως ο απώτερος στόχος της αειφορίας χρήζει συνεχούς παρακολούθησης και απαιτεί ενδελεχή και απρόσκοπτη εποπτεία και επαγρύπνηση. Συµπερασµατικά, τα αποτελέσµατα πρόσφατων ερευνών των Εταιρειών (Corporate Sustainability) που πραγµατοποίησε η KPMG σε συνεργασία µε το Economist Intelligence Unit την περίοδο Σεπτεµβρίου - Οκτωβρίου 2010, γνωστοποιούν ενθαρρυντικές διαπιστώσεις σχετικά µε τη στάση των επιχειρησιακών µονάδων. Ενδεικτικά το 62% των επιχειρήσεων πραγµατοποιεί ήδη κάποιο πρόγραµµα βιώσιµης ανάπτυξης, ενώ το 11% βρίσκεται σε πρώιµο στάδιο υλοποίησης παρόµοιων δραστηριοτήτων. Παράλληλα, µόλις το 5% των αγορών αρνούνται κατηγορηµατικά να υιοθετήσουν πρακτικές αειφορίας και βιώσιµης ανέλιξης. Οι λόγοι που οδηγούν τις εταιρίες στη διαµόρφωση τέτοιων προγραµµάτων αναλυτικά αναφέρονται µέσω του παρακάτω γραφήµατος: Λόγοι που οδηγούν τις εταιρίες σε πρακτικές βιώσιµης ανάπτυξης 42% 17% 41% Ενίσχυση της εταιρικής εικόνας/φήµης Συµµόρφωση µε τις απαιτήσεις των κανόνων 44
3. Καταναλωτισµός και οικολογία Ιστορική αναδροµή Πραγµατοποιώντας µια ιστορική αναδροµή διαπιστώνουµε ότι το περιβαλλοντικό ζήτηµα ξεκίνησε µε τη βιοµηχανική ανάπτυξη. Πράγµατι, οι βιοµηχανίες ήταν εκείνες που απαξίωναν την ιδέα για µια βιώσιµη ανάπτυξη. Ωστόσο, µετά το τέλος του Β παγκόσµιου πολέµου, η περιβαλλοντική αυτή καταστροφή οφείλεται κατά κύριο λόγο στους απλούς πολίτες, οι οποίοι όχι µόνο δεν έχουν κανένα οικονοµικό όφελος, αλλά λειτουργούν εις βάρος του ίδιου τους του εαυτού. Η υλιστική θεώρηση του κόσµου έχει οδηγήσει σε υπερεκµετάλλευση της γης. Για τον άνθρωπο η φύση έχει καταστεί αποκλειστικά πηγή οικονοµικής εκµετάλλευσης χωρίς να αντιµετωπίζεται µε την απαραίτητη οικολογική συνείδηση. Ουσιαστικά το µεγαλύτερο µέρος της ανάπτυξης της παγκόσµιας οικονοµίας έχει στηριχθεί στην εκµετάλλευση της φύσης. Πιο συγκεκριµένα, οι κυβερνήσεις των ανεπτυγµένων, κυρίως, χωρών έχοντας θέσει υψηλούς στόχους ως προς την οικονοµική τους µεγέθυνση συνέβαλαν στη διατάραξη των ισορροπηµένων σχέσεων µεταξύ των ανθρώπων και του περιβάλλοντος. Αίτια Αναµφίβολα οι αιτίες που ωθούν τους πολίτες στην αδιαφορία για τη βιώσιµη ανάπτυξη και στη συνεχή κατανάλωση νέων προϊόντων σε βάρος του περιβάλλοντος και της οικολογίας εντοπίζονται σε πολυδιάστατους παράγοντες κοινωνικής επιρροής και τεχνολογικής ανάπτυξης. Οι ανθρωπιστικές αξίες και οι θεµελιώδεις βιοτικές ανάγκες έχουν αντικατασταθεί πλέον από την ασύδοτη καταναλωτική δραστηριότητα. Είναι αδιαµφισβήτητο ότι η επιρροή που µας έχει ασκήσει η κοινωνία διαµορφώνει ένα σηµαντικό κοµµάτι της προσωπικότητας µας. Συνεπώς, ως άνθρωποι έχουµε απολέσει πολλές από τις αξίες µας, κάποιες εκ των οποίων αφορούν στην οικολογική µας συνείδηση και το έµπρακτο ενδιαφέρον µας 45
προς το περιβάλλον. Οι υτικές κοινωνίες δηµιούργησαν µια πολύ ελκυστική βιτρίνα και έκλεισαν µέσα σ αυτή όλες τις επιθυµίες του ανθρώπου. Ο άνθρωπος απορροφηµένος από την πληθώρα αγαθών, παραµέλησε κατά περιόδους την οικολογική του δράση και αγνόησε την περιβαλλοντική του συνείδηση. Παραδείγµατα και αποτελέσµατα Τα παραδείγµατα τα οποία πιστοποιούν τη βαρβαρότητα που έχει δείξει ο άνθρωπος τα τελευταία χρόνια στο περιβάλλον µε σκοπό την ικανοποίηση των καταναλωτικών του επιθυµιών ποικίλλουν: ιοχέτευση των αστικών λυµάτων στον υδροφόρο ορίζοντα Η Greenpeace έχει ήδη διεξαγάγει σχετικές έρευνες για τη σχέση κατανάλωσης και καταστροφής του περιβάλλοντος. Σύµφωνα µε τις έρευνες της, 15 γνωστές µάρκες διάφορων προϊόντων, τις οποίες προτιµούν οι καταναλωτές, µολύνουν µε τοξικές ουσίες τη θάλασσα, τα ποτάµια και τις λίµνες, εξαιτίας της διοχέτευσης των ουσιών αυτών στον υδροφόρο ορίζοντα µέσω των αστικών λυµάτων. Το ίδιο φαινόµενο παρατηρείται και σε γνωστές µάρκες ρούχων. Πράγµατι, εταιρίες ένδυσης σύµφωνα µε πρόσφατα δηµοσιεύµατα, κατηγορήθηκαν για σοβαρά προβλήµατα διαβίωσης στις περιοχές όπου είχαν εγκαταστήσει τις εργοστασιακές τους µονάδες. Ανεξέλεγκτη εναπόθεση των βιοµηχανικών λυµάτων στο φυσικό περιβάλλον Ο τοµέας που λειτουργεί επίσης ανασταλτικά για το περιβάλλον είναι αυτός της πληροφορικής και της τεχνολογικής ανέλιξης. Σύµφωνα µε πορίσµατα ερευνών, ακόµη ένας από τους γνωστότερους αµερικανικούς οµίλους πληροφορικής, έχει επιβαρύνει σοβαρά το περιβάλλον µε κίνδυνο ακόµα και την υγεία των ανθρώπων στις περιοχές στις οποίες έχει εγκαταστήσει τις µονάδες του. Το πιο ανησυχητικό, ωστόσο, είναι πως οι αρµόδιοι των περιβαλλοντικών οργανώσεων δεν έχουν κινηθεί εναντίον των εν λόγω εταιριών και οι ιδιοκτήτες δεν έχουν υποστεί οικονοµικές κυρώσεις. Υπερεκµετάλλευση των φυσικών πόρων 46
Εκτός από τη µόλυνση των αστικών ή βιοµηχανικών λυµάτων παρατηρείται ακόµη και υπερεκµετάλλευση των φυσικών πηγών του πλανήτη. Φαινόµενα άσκοπης υλοτοµίας και υπερεκµετάλλευσης ξυλείας διαπιστώθηκαν πρόσφατα στα τροπικά δάση του πλανήτη. Συγκεκριµένα, γνωστές εταιρίες παραγωγής µουσικών οργάνων έχουν κατηγορηθεί πως µεταχειρίζονται παράνοµα ξυλεία χωρίς µάλιστα οικονοµική επιβάρυνση ή επιβολή προστίµου από την πλευρά της πολιτείας. Η απληστία και η υπερκατανάλωση, που έχει δηµιουργήσει στον άνθρωπο η σύγχρονη κοινωνία επιβεβαιώνεται ακόµα από τα στοιχεία τα οποία προβάλλονται από το γερµανικό ντοκιµαντέρ Taste of waste. Σύµφωνα µε αυτό, οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης σπαταλούν κάθε χρόνο 90 εκατοµµύρια τόνους φαγητού και συνολικά τα ευρωπαϊκά νοικοκυριά δε χρησιµοποιούν βρώσιµα προϊόντα αξίας 100 δισεκατοµµυρίων. Εικόνα 7 47
Λύσεις έναντι του φαινοµένου Ωστόσο, παρόλο που τα προβλήµατα υπερισχύουν, µπορούµε να παραδεχτούµε ότι τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει αρκετές κινητοποιήσεις για την προστασία του περιβάλλοντος σε σχέση µε τον καταναλωτισµό. Ήδη από τη δεκαετία του 1980 άρχισε να αναγνωρίζεται ότι θα έπρεπε να ακολουθηθεί ένα νέο σχέδιο ανάπτυξης στο οποίο η προστασία του περιβάλλοντος θα πρέπει να έχει πρωταρχικό ρόλο. Η περιβαλλοντική διάσταση θα έπρεπε να ενσωµατωθεί στο σύνολο της οικονοµικής πολιτικής όλων των σύγχρονων κρατών. Αυτή η καινοτοµία, όπως και κάθε νέο µέτρο, έφερε αντιπαραθέσεις, καθώς οι θιασώτες του παραδοσιακού µοντέλου ανάπτυξης της οικονοµίας υποστήριξαν ότι το κόστος για την εφαρµογή προχωρηµένων περιβαλλοντικών µέτρων θα ήταν υπερβολικό και θα αποτελούσε τροχοπέδη για την ανάπτυξη. Αντίθετα µε αυτές τις απόψεις, οι επιστήµονες πρότειναν νέα µοντέλα οικονοµικής ανάπτυξης χωρίς επιδείνωση των περιβαλλοντικών προβληµάτων δίνοντας έτσι την ελπίδα και το κίνητρο να προστατεύσουµε το περιβάλλον το οποίο έχει τόσο πολύ απειληθεί από τον καταναλωτισµό και τη συνεχή οικονοµική ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια. εδοµένου ότι ο καταναλωτισµός και κυρίως η υπερκατανάλωση επιφέρει σοβαρά προβλήµατα σε διάφορους τοµείς της ζωής, κρίνεται επιτακτική η λήψη µέτρων, ώστε να αντιµετωπίσουµε κάθε είδους πρόβληµα. Ως εκ τούτου, τόσο ο καθένας από εµάς ατοµικά όσο και η κοινωνία ως σύνολο πρέπει να αλλάξουµε τακτική και να αναθεωρήσουµε τη στάση µας απέναντι στον καταναλωτισµό. Ενδεικτικά αναφέρουµε ορισµένα από τα θεµελιώδη µέτρα αναχαίτισης του σύγχρονου αυτού φαινοµένου: 48