ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ηµογραφικε'ς εξελι'ξεις στη νεο'τερη Ελλα' δα Η επιστη'µη της δηµογραφι'ας παρακολουθει' τις µεταβολε'ς του πληθυσµου' στο χω' ρο και το χρο' νο µε βα' ση µετρη' σεις της φυσικη' ς κι'νησης του πληθυσµου' (γεννη' σεις και θανα' τους), των πληθυσµιακω' ν µετακινη' σεων (εσωτερικη' και εξωτερικη' µετανα' στευση, προσφυγικο' φαινο' µενο) και της κατανοµη' ς των χαρακτηριστικω' ν του πληθυσµου', ο'πως το φυ'λο, την ηλικι'α κλπ. Συνη'θως οι δει'κτες γεννητικο'τητας και θνησιµο'τητας υπολογι'ζονται ανα' χι'λιους κατοι'κους. Οι κατανοµε'ς των πληθυσµω' ν ανα' φυ' λο και ηλικι'α σε µι'α συγκεκριµε' νη χρονικη' στιγµη' αποτυπω' νονται στις λεγο'µενες πυραµι'δες ηλικιω' ν. Απο' την κατανοµη' των ηλικιω' ν εξα' λλου προκυ'πτει η νεανικο'τητα η' η γη'ρανση ενο'ς πληθυσµου'. 1 Οι πληθυσµιακε'ς µεταβολε'ς των τελευται'ων δυ' ο αιω' νων αποτυπω' νουν κοινωνικε'ς εξελι'ξεις, τις οποι'ες οι δηµογρα' φοι ε'χουν ονοµα' σει δηµογραφικη' µετα'βαση. Η εν λο' γω µετα' βαση συνι'σταται στην πορει'α απο' δηµογραφικα' καθεστω' τα υψηλη' ς θνησιµο'τητας και υψηλη'ς γεννητικο'τας σε καθεστω' τα χαµηλη' ς θνησιµο'τητας και χαµηλη'ς γεννητικο'τητας. Το καθεστω' ς αυτο' επηρεα' ζεται απο' τις συνθη'κες νοσηρο'τητας των κοινωνιω' ν και απο' την κατανοµη' της νοσηρο'τητας στις 1. Βλ. την πυραµι'δα ηλικιω' ν του ελληνικου' πληθυσµου' συ'µφωνα µε την απογραφη' του 1920, στο τε'λος του κεφαλαι'ου.
2 ηλικιακε'ς του οµα' δες. Ειδικο'τερα ο ο'ρος επιδηµιολογικη' µετα'βαση αναφε'ρεται στα καθεστω' τα νοσηρο'τητας και αιτιω' ν θανα' του συ'µφωνα µε τον αιγυ'πτιο επιδηµιολο'γο Abdel Omran (1925-1999). Οι κοινωνι'ες συγκερκριµε'να µεταβαι'νουν απο' το στα' διο των µεγα' λων επιδηµιω' ν και λιµω' ν, κατα' το οποι'ο σηµειω' νεται υψηλη' θνησιµο'τητα και υψηλη' γεννητικο'τητα, στο στα' διο της υποχω' ρησης των επιδηµιω' ν, κατα' το οποι'ο υποχωρει' η θνησιµο' τητα ενω' η γεννητικο' τητα παραµε'νει υψηλη' και αυξα' νεται ο πληθυσµο' ς, και στη συνε'χεια στο επο' µενο στα' διο, αυτο' των εκφυλιστικω' ν και ανθρωπογενω' ν ασθενειω' ν, κατα' το οποι'ο µειω' νεται η θνησιµο' τητα, χα' ρη στις ιατρικε'ς προο' δους, αλλα' και η γεννητικο' τητα µε την ουσιαστικη' συµβολη' της βου'λησης των γυναικω' ν. Στην Ελλα' δα η ει'σοδος στη δευ' τερη φα' ση της δηµογραφικη' ς µετα' βασης ξεκι'νησε, κατα' την ιστορικη' δηµογρα' φο Βιολε'τα Χιονι'δου, µε τη µει'ωση της θνησιµο'τητας απο' το δευ' τερο µισο' του δε'κατου ε'νατου αιω' να. Η εξε'λιξη ωστο'σο των δεικτω' ν γεννητικο'τητας, ενο'ς πιο συ'νθετου ζητη'µατος, ξεκι'νησε µεν γυ'ρω στη δεκαετι'α του 1880, στη συνε'χεια επηρεα' στηκε απο' την εξωτερικη' µετανα' στευση, η οποι'α εντα' θηκε απο' το τε'λος του δε'κατου ε'νατου αιω' να και αφη' ρεσε απο' την ελληνικη' κοινωνι'α µεγα' λο µε'ρος του νεανικου' ανδρικου' πληθυσµου', και απο' πολλου' ς α' λλους κοινωνικο-οικονοµικου' ς καθω' ς και συγκυριακου' ς παρα' γοντες. Η γεννητικο'τητα διατηρει'το σε υψηλο' επι'πεδο εξατι'ας της νεαρη' ς ηλικι'ας γα' µου των γυναικω' ν (23-24 ετω' ν) και της συνακο'λουθης µακρυ'τερης περιο'δου γονιµο'τητας. Οι δει'κτες γεννητικο'τητας και θνησιµο'τητας υποχω' ρησαν ε'ντονα απο' τη δεκαετι'α του 1950 και εξη' ς, για να φτα' σουν σε επι'πεδα αδυναµι'ας αναπλη' ρωσης των γενεω' ν κατα' τη δεκαετι'α του 1980. Απογραφε'ς Κατα' τα πρω' τα χρο'νια της ανεξαρτησι'ας η χω' ρα η' ταν ε'νας ανεξερευ' νητος το'πος, ακο'µη και για τη διοι'κηση' της. Τα πρω' τα διαθε'σιµα στοιχει'α προε'ρχονται απο'
3 την ατελη' προσπα' θεια απογραφη'ς του 1828 απο' τον κυβερνη'τη Ιωα' ννη Καποδι'στρια (1776-1831), απο' τον οποι'ον η δια' σκεψη στον Πο'ρο των εκπροσω' πων των τριω' ν Μεγα' λων υνα' µεων, Βρετανι'ας, Γαλλι'ας και Ρωσι'ας, ει'χε ζητη' σει στατιστικα' δεδοµε'να. Οι πρω' τες απογραφε'ς του πληθυσµου' του ελληνικου' βασιλει'ου α' ρχισαν το 1834. Με' χρι το 1856 η' σαν σχεδο' ν ετη' σιες µε µειωµε' νη αξιοπιστι'α και εξυπηρετου'σαν τις ανα' γκες της στρατολογι'ας. Την ευθυ'νη των απογραφω' ν ει'χε το γραφει'ο δηµο'σιας οικονοµι'ας του υπουργει'ο εσωτερικω' ν. Στη συνε'χεια, περισσο'τερο αξιο'πιστες εθνικε'ς απογραφε'ς διενεργη' θηκαν το 1861, 2 1870, 1879, 1889, 1896, 1907, 1920, 1928, 1940. Απο' το 1951 και εξη'ς οι εθνικε'ς απογραφε'ς διενεργου'νται τακτικα' κα' θε δε'κα χρο'νια. 3 Οι πρω' τες δεκαετι'ες Η ελληνικη' κοινωνι'α των α' µεσων µετεπαναστατικω' ν χρο'νων αντιµετω' πιζε τις δηµογραφικε'ς συνε'πειες του µακρο' χρονου πολε'µου της ανεξαρτησι'ας και των εµφυ'λιων συγκρου'σεων: την πληθυσµιακη' ερη'µωση, τις ενδηµικε'ς ασθε'νειες και την απειλη' εισβολη' ς επιδηµιω' ν. Αν ση' µερα η πυκνο' τητα του πληθυσµου' ει'ναι 82 κα' τοικοι ανα' τετραγωνικο' χιλιο'µετρο συ'µφωνα µε την απογραφη' του 2011, το 1830 η αντι'στοιχη πυκνο' τητα δεν ξεπερνου' σε τους 16 κατοι'κους ανα' τετραγωνικο' χιλιο'µετρο. 4 Με το µεγαλυ'τερο µε'ρος των κατοι'κων να ζουν στην Πελοπο'ννησο, ο 2. Υπευ'θυνος της πρω' της σχετικα' αξιο'πιστης εθνικη'ς απογραφη'ς του 1861 η'ταν ο τµηµατα' ρχης δηµο'σιας οικονοµι'ας Αλε'ξανδρος Μανσο'λας. 3. Στον ιστο'τοπο της Ελληνικη'ς Στατιστικη'ς Αρχη'ς υπα' ρχουν οι εκδεδοµε'νες ελληνικε'ς απογραφε'ς απο' το 1879 και εξη'ς στη διευ'θυνση: http://dlib.statistics.gr/portal/page/portal/esye/categoryyears?p_cat=10007862&p_topic= 10007862 4. Στα 47,500 τετραγωνικα' χιλιο'µετρα της το'τε επικρα' τειας ε'χει εκτιµηθει' ο'τι διαβιου'σαν περι'που 750,000 κα' τοικοι. Τα αντι'στοιχα µεγε'θη για το 2011 ει'ναι 10,815,197 κα' τοικοι σε
4 πληθυσµο'ς κατανε'µετο στις τρεις απελευθερωµε'νες περιφε'ρειες ως εξη'ς: Πελοπο' ννησος 53% Στερεα' Ελλα' δα και Ευ' βοια 25% Κυκλα' δες 22% Με δεδοµε'νο ο' τι το 1833 το 80% των κατοι'κων ζου' σαν σε οικισµου' ς µικρο' τερους των 2,000 κατοι'κων, ε'χει θεωρηθει' ο'τι η οικονοµι'α της χω' ρας η' ταν αγροτικη' κατα' ι'ση αναλογι'α. Εποµε'νως, σε γενικε'ς γραµµε'ς, πε'ρα απο' την απουσι'α υποδοµω' ν και κεφαλαι'ων, λο' γω της αραιη' ς κατοι'κησης η οικονοµικη' ανασυγκρο'τηση της χω' ρας ε'πασχε σοβαρα' και απο' την ε'λλειψη αγροτικω' ν χεριω' ν. Παρα' λληλα ο' µως η γενικο' τερη πενι'α των πρω' των ετω' ν της κρατικη' ς υ' παρξης ωθου' σε α' γνωστο αλλα' σηµαντικο' µε'ρος του ελληνικου' πληθυσµου' αφ ενο' ς στην εσωτερικη' µετακι'νηση σε αναζη' τηση καλλιεργη' σιµης γης η' α' λλης απασχο' λησης, αφ ετε'ρου στην εξωτερικη' µετανα' στευση προς την Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α και τους παραδοσιακου' ς µεταναστευτικου' ς προορισµου' ς της κεντρικη' ς και νοτιοανατολικη' ς Ευρω' πης. Με βα' ση δεδοµε'να του ε'τους 1839, κατα' τη δια' ρκεια του προηγου'µενου ε'τους ο πληθυσµο'ς αυξη'θηκε κατα' 4% χα' ρη στο µεγα' λο αριθµο' γεννη'σεων. Ταυτο'χρονα ο'µως, η εξαιρετικα' υψηλη' θνησιµο'τητα φαι'νεται απο' το γεγονο'ς ο'τι οι µισοι' θα' νατοι (51%) συνε'βαιναν σε α' τοµα κα' τω των δε'κα ετω' ν, εποµε'νως οφει'λετο κατα' κυ' ριο λο'γο στη µεγα' λη βρεφικη' και παιδικη' θνησιµο'τητα, που µπορει' µε τη σειρα' της να αποδοθει' στο χαµηλο' επι'πεδο υγιεινη' ς. Κατα' συνε'πεια, η χω' ρα διατελου' σε ακο'µη στο πρω' το στα' διο της δηµογραφικη'ς µετα' βασης. Η πληθυσµιακη' αυ' ξηση της χω' ρας οφει'λετο στη σταδιακη' βελτι'ωση του βιοτικου' επιπε'δου: το 1865 το ποσοστο' των θανα' των ατο'µων κα' τω των δε'κα ετω' ν η'ταν 42%, υψηλο' µεν αλλα' χαµηλο'τερο απο' ο'σο πριν απο' 16 χρο'νια. Κυρι'ως ο'µως ε'κταση 131,957 τετραγωνικω' ν χιλιοµε'τρων.
οφει'λετο στην προσα' ρτηση νε' ων εδαφω' ν στο ελληνικο' βασι'λειο. ' Οπ ως φαι'νεται απο' τον παρακα' τω πι'νακα η ποσοστιαι'α αυ' ξηση του πληθυσµου' ξεπερνου' σε κατα' πολυ' την αντι'στοιχη αυ'ξηση της πληθυσµιακη'ς πυκνο'τητας. ' Ετος Πληθυσµο' ς ιαφορα' Πυκνο' τητα ιαφορα' 1830 750,000 16 1840 850,246 13% 18 12% 1870 (µε Επτα' νησα) 1,457,894 71% 29 61% 1889 (µε Θεσσαλι'α) 2,187,208 50% 34 17% 1920 (µε νε'ες χω' ρες) 5,021,790 130% 40 18% Ο πληθυσµο' ς της χω' ρας υφι'στατο τις συνε'πειες σοβαρω' ν ενδηµικω' ν ασθενειω' ν, ο'πως της ελονοσι'ας και του τυφοειδου' ς πυρετου', της συ' φιλης και της φυµατι'ωσης. Ωστο'σο ξεπε'ρασε το φρα' γµα του ενο'ς εκατοµµυρι'ου κατοι'κων µε την απογραφη' του 1853, των δυ' ο εκατοµµυρι'ων µε την απογραφη' του 1889, δηλαδη' µε'σα σε 36 χρο' νια ο πληθυσµο' ς περι'που διπλασια' στηκε. ' Εφτασε δε το φρα' γµα των πε'ντε εκατοµµυρι'ων κατοι'κων µε την απογραφη' του 1920. Ο παρακα' τω πι'νακας δει'χνει την εξε'λιξη των δηµογραφικω' ν µεγεθω' ν (αδρο' δει'κτη θνησιµο' τητας, αδρο' δει'κτη γεννητικο' τητας και δει'κτη φυσικη' ς αυ' ξησης του πληθυσµου' ), ο' πως προκυ' πτει απο' τις απογραφε'ς των ετω' ν 1861, 1907, 1928, 1940 και 1951. Θνησιµο'τητα, Γεννητικο'τητα, Φυσικη' αυ'ξηση πληθυσµου' Α Θ ( ) Α Γ ( ) ΦΑ (%) 1861 26,5 38,6 1,2 1907 20,3 33,6 2,3 1928 17,4 32,4 2 1940 14,6 27,6 0,7 1951 10 21,1 1 Ει'ναι σαφη'ς η µεγα' λη φυσικη' αυ'ξηση του πληθυσµου' στις αρχε'ς του εικοστου' αιω' να αλλα' και η σταθερη' υπεροχη' των γεννη'σεων ε'ναντι των θανα' των σε ο'λη την περι'οδος. 5
Πο'λεις - υ'παιθρος ' Οπ ως η' δη ελε'χθη, ο αγροτικο' ς χαρακτη' ρας της ελληνικη' ς οικονοµι'ας πιστοποιει'ται απο' το ποσοστο' της κατανοµη' ς του πληθυσµου' σε χωρια' µικρο'τερα των δυ'ο χιλια' δων κατοι'κων. Ωστο'σο, ο'πως ε'χει δει'ξει ο ιστορικο'ς Γ. Β. ερτιλη'ς, το ποσοστο', δηλαδη' η αναλογι'α, του αγροτικου' στο συ'νολο του πληθυσµου', σταδιακα' και σχεδο'ν γραµµικα' µειωνο'ταν µε'σα σε εκατο' χρο'νια, απο' το 80% το 1833, στο 72% το 1879, το 62% το 1922 ε'ως το 56.5% το 1933, παρο'λο που σε απο'λυτους αριθµου' ς ο αγροτικο' ς πληθυσµο' ς συνε'χισε να αυξα' νει. Αντι'στοιχα εντεινο' ταν ο εξαστισµο'ς της ελληνικη'ς κοινωνι'ας. Στην ελληνικη' υ' παιθρο η οργα' νωση της παραγωγη' ς γινο' ταν µε βα' ση την οικογενειακη' µονα' δα, γυ' ρω απο' την οποι'α η' ταν διαρθρωµε'νη ο' λη η ελληνικη' κοινωνι'α. Οι αποφα' σεις για τις καλλιε'ργειες, τις µετακινη' σεις, την κοινωνικη' κινητικο'τητα ξεκινου'σαν απο' την οικογε'νεια. Η οικογε'νεια αντλου' σε εισο'δηµα απο' πλη' θος πηγω' ν ταυτο'χρονα: τον µικρο' γεωργικο' κλη' ρο µε ποικιλι'α καλλιεργειω' ν, µικρη' κτηνοτροφι'α και µικρη'ς κλι'µακας τεχνικη' εργασι'α. Αυτο'ς ο τρο'πος κατανοµη'ς των κινδυ' νων, οι οποι'οι απειλου' σαν το οικογενειακο' εισο' δηµα, ονοµα' ζεται πολυε'ργεια και ει'ναι χαρακτηριστικο' ς της οικονοµι'ας ο' λης της Μεσογει'ου. Ο αποφασιτικο'ς ρο'λος της οικογενειακη'ς µονα' δας και η πολυε'ργεια εξασφα' λιζαν την επιτυχι'α της αναπαραγωγη'ς της ελληνικη'ς οικογε'νειας. 6 Η Αθη' να ως πρωτευ' ουσα του βασιλει'ου απο' το εκε'µβριο του 1834 µε περι'που 7,200 κατοι'κους αυξανο'ταν µε κυµαινο'µενους ρυθµου'ς, που επηρεα' ζονταν απο' το γεγονο' ς ο'τι επελε'γη ως το διοικητικο' κε'ντρο της χω' ρας, αλλα' και απο' τη συνολικη' µεγε'θυνση της ελληνικη'ς οικονοµι'ας, την οποι'α εξυπηρετου' σε κυρι'ως ως κε'ντρο υπηρεσιω' ν. Για παρα' δειγµα, κατα' τη δεκαετι'α ανα' µεσα στις απογραφε'ς του 1879 και του 1889, που συνε'πεσε µε τη λεγο' µενη τρικουπικη' περι'οδο, η Αθη' να διπλασι'ασε τον πληθυσµο' της σηµειω' νοντας πρωτοφανη' ετη' σιο ρυθµο' αυ' ξησης
5.34%. ' Ετ σι, το ε'τος 1889 ξεπε'ρασε το ορο' σηµο των 100,000 κατοι'κων, τους 290,000 κατοι'κους το 1920 και το ε'να εκατοµµυ' ριο το 1940. ' Οπ ως σε ο' λες τις µεγα' λες πο' λεις, η φυσικη' κι'νηση του πληθυσµου' η' ταν ελλειµµατικη', δηλαδη' οι θα' νατοι υπερε' βαιναν τον αριθµο' των γεννη' σεων, εξ αιτι'ας της µεγα' λης θνησιµο'τητας των πο'λεων. Η αυ'ξηση της Αθη'νας συντελει'το ολοκληρωτικα' απο' την εισροη' εσωτερικω' ν µεταναστω' ν. Οι α' λλες ελληνικε'ς πο' λεις συγκε'ντρωναν πληθυσµο' απο' την υ' παιθρο και αυξα' νονταν και αυτε'ς το'σο σε απο'λυτο αριθµο' κατοι'κων ο'σο και ως ποσοστο' επι' του συνολικου' πληθυσµου' της χω' ρας. Ειδικο'τερα, δηµιουργου'νταν νε'ες πο'λεις, ο'πως ο Πειραια' ς, η Σπα' ρτη και η Ερµου'πολη, ανακατασκευα' ζονταν µε σχε'δια παλαιε'ς. ο'πως η Πα' τρα, το ' Αργος, η Κο'ρινθος, η Λαµι'α και η ι'δια η Αθη'να. Η αυξητικη' πορει'α των πο'λεων δεν η'ταν ευθυ'γραµµη αλλα' αποτυ'πωνε την εξε'λιξη και τις διακυµα' νσεις της ελληνικη' ς και της τοπικη' ς οικονοµι'ας. Για παρα' δειγµα, ο ρυθµο' ς αυ' ξησης της Ερµου' πολης υπε'στη κα' µψη κατα' το τελευται'ο τε'ταρτο του δε'κατου ε'νατου αιω' να, ο'ταν δηλαδη' ο Πειραια' ς αυ'ξησε τη σηµασι'α του ως εµπορικο' λιµα' νι. Οι πο'λεις των Ιονι'ων νη' σων α' ρχισαν να χα' νουν τον πληθυσµο' τους µετα' την ' Εν ωση µε το ελληνικο' βασι'λειο το 1864, ενω' ο πληθυσµο'ς της πο'λης του Βο'λου εκτινα' χθηκε µετα' την ενσωµα' τωση της Θεσσαλι'ας το 1881. Οι πο'λεις της βορειοδυτικη' ς και δυτικη' ς Πελοποννη'σου απορροφου'σαν αγροτικο' πληθυσµο' απο' το ορεινο' εσωτερικο' της για τις ανα' γκες της σταφιδοκαλλιε'ργειας, αλλα' µετα' την κατα' ρρευση της σταφιδαγορα' ς κατα' τη δεκαετι'α του 1890 µειω' θηκε ο ρυθµο' ς αυ' ξηση' ς τους ως αποτε'λεσµα της κρι'σης. 7 Προσφυγικε'ς µετακινη'σεις πληθυσµω' ν Οι εθνοκαθα' ρσεις που ε'λαβαν χω' ρα σε ο' λη την ανατολικη' και κεντρικη' Ευρω' πη και οξυ' νθηκαν κατα' τον εικοστο' αιω' να προκα' λεσαν πρωτοφανη' κυ' µατα προσφυ' γων, που µετακινου' νταν απο' τις εστι'ες τους στις χω' ρες στις οποι'ες
κατε'στησαν εθνικε'ς µειονο'τητες. Οι µετακινη' σεις αυτε'ς συνοδευ'τηκαν απο' ε'ξαρση επιδηµιω' ν, ο'πως ευλογια', ελονοσι'α και εξανθηµατικο' τυ' φο, εποµε'νως και αυ' ξηση της θνησιµο'τητας. Στην Ελλα' δα, πε'ρα απο' τις εκου'σιες µεταναστευ'σεις, για τις οποι'ες η'δη ε'γινε λο'γος, ο'λη η υπο' εξε'ταση περι'οδος χαρακτηρι'ζεται απο' µετακινη'σεις προσφυ'γων σε ρευ' µατα, ει'τε διασυνοριακε'ς ει'τε µε'σα στα ελληνικα' εδα' φη. Οι εξεγε'ρσεις στην Κρη' τη ε'φερναν χριστιανου' ς αµα' χους στον Πειραια' και τα ελληνικα' νησια', ενω' οι εθνικε'ς εξεγε'ρσεις σε ο' λη τη χερσο' νησο των Βαλκανι'ων υποχρε'ωναν τους διωκο'µενους µουσουλµα' νους να καταφευ'γουν για ασφα' λεια στην οθωµανικη' ακο'µη Μακεδονι'α. Σηµαντικο' ς αριθµο' ς Ελλη' νων κατε'φυγαν στο ελληνικο' κρα' τος αφου' εκδιω' χθηκαν απο' τις εστι'ες τους στις πο'λεις της Ρουµανι'ας και της Βουλγαρι'ας και αργο'τερα, κατα' τη δια' ρκεια του Πρω' του Παγκοσµι'ου Πολε'µου απο' την Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α. 8 Το ελληνικο' κρα' τος αντιµετω' πισε ζη' τηµα διαχει'ρισης µειονοτικου' ζητη' µατος αρχικα' µε την ενσωµα' τωση της Θεσσαλι'ας και της ' Αρ τας το 1881, οπο' τε αναγνω' ρισε ισοπολιτει'α στους Μουσουλµα' νους κατοι'κους των περιοχω' ν αυτω' ν. 5 Ωστο' σο, το ελληνικο' βασι'λειο περιε'λαβε σηµαντικο' αριθµο' αλλο' θρησκων και αλλο'γλωσσων πληθυσµω' ν µετα' τους Βαλκανικου'ς Πολε'µους (1912-1913). Κατα' τη δια' ρκεια ο'µως του ευ'τερου Βαλκανικου' Πολε'µου η Μακεδονι'α ε'χασε µεγα' λο µε'ρος του πληθυσµου' της σε πο'λεις και σε χωρια' εξαιτι'ας των οµοτη'των, που διε'πραξαν οι δυ' ο πλευρε'ς της συ' γκρουσης. ' Ετ σι, παρα' την επι'σηµη θε'ση των ελληνικω' ν κυβερνη'σεων για την προστασι'α των εθνικω' ν µειονοτη'των, η πληθυσµιακη' συ'νθεση 5. Συ'µφωνα µε την απογραφη' της Θεσσαλι'ας και ' Αρτας του 1881 το 8% του πληθυσµου' η'σαν µουσουλµα' νοι. Κατα' τις ι'διες τις απογραφικε'ς αρχε'ς ο'µως αυτο' το ποσοστο' ει'ναι µικρο'τερο του πραγµατικου'.
9 της Μακεδονι'ας επηρεα' στηκε σοβαρα' απο' τις εθνικε'ς συγκρου'σεις. 6 Η κατα' ρρευση του Μικρασιατικου' µετω' που το καλοκαι'ρι του 1922 α' φησε τον ελληνικο' πληθυσµο' της Μικρα' ς Ασι'ας εκτεθειµε'νο στους διωγµου' ς των Του' ρκων εθνικιστω' ν και µο' νη επιλογη' την προσφυγια'. Στο πρω' το αυτο' α' µεσο ρευ' µα προστε'θηκαν και ο'σοι ορθο'δοξοι χριστιανοι' κα' τοικοι τη ς Τουρκι'ας υποχρεω' θηκαν να καταφυ' γουν στο ελληνικο' κρα' τος µε την υποχρεωτικη' ανταλλαγη' των πληθυσµω' ν -την πρω' τη στην παγκο'σµια ιστορι'α µε υποχρεωτικο' χαρακτη' ρα, που συµφωνη' θηκε ανα' µεσα στην Ελλα' δα και την Τουρκι'α στη Συ' µβαση της Λωζα' ννης της 17/30 Ιανουαρι'ου 1923. Οι καταιγιστικε'ς δηµογραφικε'ς συνε'πειες της ανταλλαγη' ς για την Ελλα' δα, η οποι'α υποχρεω' θηκε να ενσωµατω' σει περι'που 1,200,000 νε'ων κατοι'κων 7, ειση'γαγαν µια νε'α περι'οδο στην ελληνικη' ιστορι'α και θα αναλυθου'ν στο σχετικο' κεφα' λαιο. 6. Βλ. παρακα' τω στο κεφα' λαιο για τους Βαλκανικου'ς Πολε'µους. Η απογραφη' των Νε'ων Χωρω' ν του 1913 απαριθµει' 2,101,014 κατοι'κους σε Μακεδονι'α, ' Ηπειρο, Κρη'τη και νησια' βορειοανατολικου' Αιγαι'ου, αλλα' δεν απογρα' φει εθνικε'ς κατηγορι'ες. Το ι'διο ισχυ'ει και για την εθνικη' απογραφη' του 1920. 7. Ταυτο'χρονα, µε τις συνθη'κες περι' ανταλλαγη'ς πληθυσµω' ν, αναχω' ρησαν απο' την Ελλα' δα περι'που 439,000 Του'ρκοι και Βου'λγαροι.
10
Βιβλιογραφι'α Cipolla, C. M. The Economic History of World Population. Harmondsworth: Penguin, 1974. Livi-Bacci, M. A Consice History of World Poulation. Cambridge, Mass.; Oxford: Blackwell, 1992. McNeill, William H. Population and Politics Since 1750. Charlottesville; London: UP of Virginia, 1990. Mitchell, B. R. International Historical Statistics: Europe 1750-2005. New York: Palgrave Macmillan, 2007. Stéphanos, Clon. La Grèce au point de vue naturel, ethnologique, anthropologique, démographique et médical; Extrait du Dictionnaire Encyclopédique des Sciences Médicales. Paris: G. Masson, 1884. 363-580. Strong Frederick. Greece as a Kingdom: Or a Statistical Description of That Country, from the Arrival of King Otho, in 1833, Down to the Present Time. London: Longman, Brown, Green, and Longmans, 1842. Valaoras, V. A Reconstruction of the Demographic History of Modern Greece. The Milbank Memorial Fund Quarterly 38 (1960): 115-39. Βαλαω' ρας, Βασι'λειος. ηµογραφικη' ι στορι'α τηñς συγχρο'νου Ελλα' δος (1860-1965). Ε πιθεω' ρησις Οι κονοµικωñν και' Πολιτικωñν Ε πιστηµωñν 14.1-2 (1959). ερτιλη' ς, Γ.Β. Ιστορι'α του ελληνικου' κρα'τους, 1830 1920. τ.1-2, Αθη' να: Εστι'α, 2005. Κοτζαµα' νης, Β. και Ε. Ανδρουλα' κη. Οι δηµογραφικε'ς εξελι'ξεις στη νεω' τερη Ελλα' δα (1830-2007). http://www.demography-lab.prd.uth.gr/papers/4_kotzamanis- ANDROULAKI%20neoteri%20ellada_2009.pdf (επι'σκεψη 13 Μαρτι'ου 2013). Μανσο'λας, Αλε'ξανδρος. Πολιτειογραφικαι' πληροφορι'αι περι' Ελλα'δος. Αθη'να, 1980. 1867. 11
12 Παναγιωτο'πουλος, Βασι'λης. Πληθυσµο'ς και' οι κισµοι' τηñς Πελοποννη'σου, 13ος-18ος αι ω' νας. Αθη'να, 1985. Πετµεζα' ς, Σ. ηµογραφι'α στο Χατζηιωση'φ, Χ. (επ.), Ιστορι'α της Ελλα'δας του 20ου' αιω' να. τ. Α1, 1900-1922: οι απαρχε'ς. Αθη'να: Βιβλιο'ραµα χ.χ., 41-51. Σια' µπος, Γεω' ργιος Σ. ηµογραφικη' εξε'λιξις της νεωτε'ρας Ελλα' δος, 1821-1985. Αθη'να: Ανωτα' τη Σχολη' Οικονοµικω' ν και Εµπορικω' ν Επιστηµω' ν, 1973. Ταπεινο'ς, Γιω' ργος Φ. Στοιχει'α δηµογραφι'ας. Αθη'να: Παπαζη'σης, 1993. Χιονι'δου, Βιολε'τα. ηµογραφι'α στο Κωστη'ς, Κ. και Σ. Πετµεζα' ς (επ.), Η ανα'πτυξη της ελληνικη'ς οικονοµι'ας τον 19ο αιω' να (1830-1914). Αθη' να: Αλεξα' νδρεια, 2006, 81-102. Χουλιαρα' κης, Μ. Γεωγραφικη', διοικητικη' και πληθυσµιακη' εξε'λιξις της Ελλα'δος, 1821-1971. Αθη' να, 1974.