ADOLF LOOS Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙA ΤΗΣ ΚΑΘΑΡΣΗΣ

ADOLF LOOS Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙA ΤΗΣ ΚΑΘΑΡΣΗΣ

Έως τα τέλη του 19ου αιώνα η φιλοσοφία περιστρεφόταν γύρω από την έννοια του ατόμου, εξετάζοντας τα όντα ως αντικείμενα. Στον 20ό αιώνα οι φιλόσοφοι πραγματεύονται την έννοια του προσώπου, αναγνωρίζοντας στον άνθρωπο τις ιδιαιτερότητες που φέρει ως μοναδική ύπαρξη εντός του συνόλου. Έτσι, από την αναλλοίωτη ουσία του ανθρώπου μεταβαίνουμε σε μια διαρκώς μεταβαλλόμενη προσωπικότητα. Οι άνθρωποι αντιστοιχούν σε μοναδικές υποστάσεις με πολλαπλά «είναι» υπό διαμόρφωση: Ένα άτομο είναι πλήθος προσώπων στον χρόνο. Σε αντίθεση με την παραδοσιακή φιλοσοφία, η οποία στόχευε στην κατανόηση της ουσίας του ανθρώπου ως εξήγηση της ύπαρξής του, ο νέος φιλοσοφικός δρόμος μελετά τη μοναδικότητα και τη μεταβλητότητα της ύπαρξης ανεξάρτητα από αυτό που συγκροτεί την ανθρώπινη ουσία. Η εποχή του Διαφωτισμού είχε πλαισιώσει το άτομο με την έννοια του πολίτη, ως απαραίτητη προϋπόθεση για να συσταθεί η έννοια του έθνους. Ο πολίτης έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, πιστεύει σε αιώνιες αξίες και ανήκει υποχρεωτικά σε μια συλλογικότητα. Στην αντίθεση μεταξύ πολίτη και προσώπου θα βασιστεί όλη η εξέλιξη της τέχνης από τον Ρομαντισμό στον Εξπρεσιονισμό και από την Art Nouveau στον Μοντερνισμό. Πρόκειται για το στοιχείο της αλλαγής προσωπείου, το οποίο παρουσιάζεται με διάφορες εκφάνσεις στον χώρο της τέχνης και της φιλοσοφίας. Έτσι, από μια στατική ανάγνωση των πραγμάτων μεταβαίνουμε σε μια δυναμική ερμηνεία τους: Οι δυνητικές ταυτότητες του ατόμου στον χώρο και στον χρόνο αντανακλούν τις πολλές ιστορίες, που το ίδιο δύναται να δημιουργήσει. 357

Aubrey Vincent BEARDSLEY The Peacock Skirt 1893 Μελάνι και γραφίτης 16 x 22,7 εκ. Fogg Art Museum, Cambridge Massachusetts, USA Επιπλέον, η φιλοσοφία του 20ού αιώνα απομακρύνεται από τα ηθικά διλήμματα. Οι φιλόσοφοι αποστασιοποιούνται βαθμιαία από την αναζήτηση του «ηθικά σωστού». Το βασικό ερώτημα δεν είναι πλέον τι είναι ηθικό, αγαθό, ή τι οφείλει το άτομο να πράττει βάσει αυτών των εννοιών, αλλά τι σημαίνουν οι όροι «ηθικά σωστό», «αγαθό», «οφείλει» κ.ο.κ. Η διασάφηση του νοήματος των όρων που περιέχει ο λόγος μπορεί να οδηγήσει σε έναν διαφορετικό τρόπο αντιμετώπισης των ηθικών προβλημάτων. Το κύριο πεδίο έρευνας αυτής της σκέψης είναι η γλώσσα. Η συγκεκριμένη στροφή προς τη γλώσσα δεν είναι τυχαία. Η γλώσσα διαμορφώνει μορφές ύπαρξης, ηθικούς κανόνες, ιδεολογίες. 358

Με τη γλώσσα ο άνθρωπος εκτίθεται, επικοινωνεί, αποφασίζει. Ως εκ τούτου, εάν διευκρινιστεί το σύστημα των κανόνων, με τους οποίους δομείται η γλώσσα, τότε είναι εφικτό να διευκρινιστούν και οι κανόνες, στους οποίους βασίζεται η ηθική της κοινωνίας που χρησιμοποιεί τη γλώσσα. Ένας από τους γνωστότερους φιλοσόφους της γλωσσοανάλυσης, ο Ludwig Josef Johann Wittgenstein, άνοιξε στις αρχές του 20ού αιώνα το πέρασμα από την αναφορική θεωρία του νοήματος στη χρηστική θεωρία του νοήματος: Οι λέξεις δεν αποτελούν απόλυτες αναφορές στα πράγματα, δεν αντιστοιχούν σε κάτι μοναδικό, δηλαδή σε μία και μοναδική φυσική ποιότητα, αλλά αποκτούν το νόημά τους από τη συγκεκριμένη χρήση τους εντός της γλώσσας. Το νόημα της λέξης μεταβάλλεται ανάλογα με τη λειτουργία της λέξης μέσα στη φράση. Η γλώσσα, για τον Wittgenstein, είναι ένα «λογικό σύστημα», με το οποίο οι άνθρωποι επικοινωνούν, μόνο όταν αυτό δομείται καθαρά και λογικά. Ένα γλωσσικό σύστημα λειτουργεί επικοινωνιακά, όταν υφίσταται ερώτηση και απάντηση. Χρησιμοποιώντας το βασικό φιλοσοφικό εργαλείο της γνωσιοθεωρίας του Descartes, την αμφιβολία, ο Wittgenstein αναφέρεται στις δυνατότητες της γλώσσας: Αμφιβολία μπορεί να υπάρχει μόνο εκεί όπου υπάρχει ερώτηση ερώτηση μόνο εκεί όπου υπάρχει απάντηση και απάντηση μόνο εκεί όπου μπορεί να λέγεται κάτι ( 6.51) 1. 359

Όμως, ο Wittgenstein δεν αποδίδει την πολλαπλότητα της ερμηνείας των πραγμάτων μόνο στις λέξεις. Στη φιλοσοφία του Wittgenstein, εκτός από ό,τι μπορεί να λεχθεί, κατέχει εξέχουσα θέση και οτιδήποτε μπορεί να δειχθεί. Δεν είναι, λοιπόν, μόνο οι λέξεις που μεταμορφώνονται μέσα στον λόγο με βάση τη χρήση τους, αλλά και οι εικόνες. Οποιαδήποτε Ludwig WITTGENSTEIN Οικία Margarethe StonboroughWittgenstein 1926-28 Vienna μορφή επικοινωνιακού συστήματος, σύμφωνα με τον Wittgenstein, διέπεται από κανόνες με τους οποίους πραγματοποιείται η επικοινωνία. 360

Το ερώτημα που προκύπτει από τα ανωτέρω είναι: Πώς μια εποχή που ορίζεται από την τεχνολογία, τη μηχανική παραγωγή και τον ορθολογισμό θα εμφανιζόταν στη γλώσσα και στην εικόνα; Και για τους αρχιτέκτονες η αντίστοιχη πρόκληση ήταν ν αποφανθούν: Ποια αρχιτεκτονική μορφή θα εξέφραζε τις νέες συνθήκες ζωής; Την απάντηση στο ερώτημα αυτό έδωσε ο Αυστριακός αρχιτέκτονας Adolf Franz Viktor Maria Loos, ο οποίος στην ηλικία των 23 ετών ταξίδεψε από την Ευρώπη στην Αμερική, ερχόμενος σε επαφή με την καθημερινότητα ενός νέου κόσμου, αποδεσμευμένου από ιστορικές προκαταλήψεις και μορφολογικούς συντηρητισμούς. Κατά την παραμονή του στην Αμερική, ο Loos ανακάλυψε τον τρόπο με τον οποίο ο ορθολογισμός και η τεχνολογία υπεισέρχεται στις καθημερινές ανθρώπινες συμπεριφορές και δραστηριότητες σε αντίθεση με την ευρωπαϊκή νοοτροπία του συντηρητισμού, της υπερβολής, του ιστορικισμού και της άχρηστης λεπτομέρειας. Αυτή η νέα πραγματικότητα αποτέλεσε για τον Loos την απάντηση στην επίπλαστη, επιτηδευμένη και παραμορφωμένη αλήθεια της Βιέννης, που ο ίδιος είχε βιώσει από μικρός. Stephansplatz 1900 Vienna 361

Louis SULLIVAN Prudential or Guaranty Building 1894 Buffalo, New York 362

Ο Loos αποτελεί εκείνη την περίπτωση ανθρώπων που αναζητούν την ανακατασκευή της κοσμικής τάξης μέσω της ανατροπής και της επανέναρξης του επικοινωνιακού συντακτικού εν γένει. Η σχέση που απέκτησε ως νεαρός με την υλικότητα των μορφών, όντας υιός λιθοξόου, καθόρισε όλη τη μετέπειτα πορεία του προς τα θεμελιώδη συστατικά της αρχιτεκτονικής γλώσσας. Η σχέση του με τα υλικά και τη χειρωνακτική κατεργασία ομοιάζει με αυτήν του Andrea Palladio, ο οποίος εργάστηκε σε μικρή ηλικία ως λιθοξόος στο εργαστήριο γλυπτικής του Bartolomeo Cavazza da Sossano στην Padova της Ιταλίας. Η επαφή και των δύο με την ύλη και την τεχνολογία κατασκευής της αντίστοιχης εποχής τούς οδήγησε σε παραπλήσιες αναζητήσεις απλοποίησης της μορφής και ανάδειξης της γεωμετρικής τάξης. Όταν ο Loos επιστρέφει από την Αμερική, επιχειρεί ν' αντιμετωπίσει την ψευδαισθησιακή ατμόσφαιρα της Βιέννης με κριτική αυστηρότητα και χλευασμό. Αρθρογραφεί, στηλιτεύοντας σθεναρά τον περιττό διάκοσμο, σχεδιάζει απλά ολόλευκα κτήρια και επινοεί ένα καινοτόμο σύστημα λειτουργικής διάρθρωσης των εσωτερικών χώρων βασισμένο στην τομή (Raumplan) με στόχο τη μέγιστη αποτελεσματικότητα και εργονομία για τον χρήστη. Οι προθέσεις του Loos υπαινίσσονται ότι η αρχιτεκτονική υπακούει σε έναν κόσμο, στον οποίο κυριαρχεί η λογική της μηχανικής οργάνωσης, δηλαδή σωπαίνει εκεί όπου τα πράγματα ορίζονται από νέους κανόνες. Έτσι, στη θέση του νιτσεϊκού «ο Θεός πέθανε» ο Loos πρότεινε τον «θάνατο του Διακόσμου» και την απελευθέρωση του αρχιτεκτονικού 363

Otto WAGNER Majolikahaus 1898-99 Vienna λεξιλογίου από την αναλυτική σκέψη της ρωμαϊκής μηχανικής. Στο έργο του, το γνωστό τρίπτυχο της Αντοχής, της Ωφέλειας και της Ομορφιάς (Firmitas, Utilitas, Venustas) εκπίπτει, αφού η αρχιτεκτονική ανακτά την αρχαιοελληνική ολότητά της, την οποία κατείχε πριν από τον θεωρητικό διαμελισμό της από τον Βιτρούβιο. Ο διάκοσμος στην ελληνική αρχιτεκτονική δεν αποτελούσε ένα επιπρόσθετο στοιχείο. Η παρουσία του διακόσμου δεν αντιστοιχούσε στη θέση των επιθέτων εντός μιας πρότασης. Το επίθετο είναι 364

ένα τμήμα του λόγου, το οποίο κατά κανόνα προσδιορίζει ένα ουσιαστικό ως προς ένα χαρακτηριστικό, μια ιδιότητα ή μια ποιότητα (π.χ. το άνετο δωμάτιο). Δεν μας παρέχει απλώς μια πληροφορία, αλλά μια αξιολογημένη πληροφορία, η οποία έχει υποστεί τη διαμεσολάβηση της κρίσης του εκφράζοντος υποκειμένου και ως τέτοια δεν είναι καθαρή. Αντιθέτως, ο οίκος του θεού, ο ναός, ήταν σύσσωμος ένα γλυπτό. Κατά συνέπεια, ο ρόλος του κιονόκρανου ή της ζωφόρου δεν ήταν εξωραϊστικός, αλλά συνθετικός. Η μορφή, η δομή και ο διάκοσμος Adolf LOOS Οικία Rufer 1922 Vienna 365

αποτελούσαν μια αδιάσπαστη ενότητα προσδιορισμένη από κανόνες. Κάθε τμήμα του έργου, μικρό ή μεγάλο, όφειλε να υπακούει στους ίδιους ορισμούς της συμμετρίας, της αναλογίας, της επανάληψης, της τάξης, της αρμονίας και του ρυθμού. Το κατεξοχήν δείγμα του Loos για την αδιάσπαστη ενότητα τεχνολογίας και χάρης στην κλασική σκέψη, αποτελεί η οικία Rufer (1922), στην κεντρική όψη της οποίας ο ίδιος τοποθετεί τμήματα από τη ζωφόρο του Παρθενώνα στη θέση των ανοιγμάτων. Εκεί ο διάκοσμος ανακτά τη συνθετική σημασία του ως βασικό συστατικό του συνολικού έργου και όχι ως επιπρόσθετο χαρακτηριστικό επίπλαστης ωραιοποίησης της μορφής. 366

Τι, ωστόσο, επιχειρεί ο Loos ν αντικρούσει και ποια κατάσταση επιδιώκει ν ανατρέψει με την αποστροφή του για τη χρήση διακόσμου στην αρχιτεκτονική; Αν λάβουμε υπόψη το γνωστό απόφθεγμα του Loos ότι μόνο ένα μικρό μέρος της αρχιτεκτονικής ανήκει στην τέχνη, το μνημείο και το μνήμα, συμπεραίνουμε ότι, σύμφωνα με τον Loos, η ανάγκη για στέγη και η χρηστικότητα του χώρου δεν μπορούν να δημιουργήσουν καλλιτεχνική ταυτότητα, αφού η τέχνη εκφράζεται με τον συμβολισμό και την αλληγορία. Η λειτουργικότητα και ο συμβολισμός είναι έννοιες αντίθετες μεταξύ τους και δεν μπορούν να συνυπάρξουν. Πώς είναι, επομένως, δυνατόν η λειτουργία να μετατραπεί σε σύμβολο; Η απάντηση για τον Loos εντοπίζεται στην έννοια της ειλικρίνειας. Η απόσυρση της μάσκας από τη μορφή ισοδυναμεί με την κατάργηση της κοινωνικής προσποίησης: Οπότε αυτό που απομένει είναι η ηθική της λειτουργικότητας. Μια ηθική άγραφη και άνευ διαχειριστή. Βάσει των παραδοσιακών μοντέλων ατομικής συμπεριφοράς, η τήρηση των ηθικών κανόνων διαμορφώνει ηθικά στοιχεία εντός του κοινωνικού συνόλου. Εντούτοις, κατά τον Wittgenstein, η ύπαρξη ηθικών στοιχείων σε ένα σύνολο δεν μπορεί να προέρχεται από την παρουσία ηθικών κανόνων, οι οποίοι όταν δεν τηρούνται αυτό συνεπάγεται τιμωρία, διότι η ανταλλακτική σχέση κανόνα - τιμωρίας είναι ήδη ανήθικη. Επιπλέον, η θέσπιση κανόνων με τους οποίους ο καθένας θα προσδιορίζει την προσωπική ηθική του είναι ένα θεμελιώδες φιλοσοφικό πρόβλημα, καθώς οι ηθικοί κανόνες ενέχουν καθολικότητα και επομένως δεν θα μπορούσαν να υποταχθούν στις εκάστοτε υποκειμενικότητες: Αυτός 367

που ασπάζεται ένα σύστημα κανόνων ηθικής, οδηγείται από την ανάγκη του να βρει έναν τρόπο να σκέπτεται, να πράττει και κυρίως ν αποποιείται των προσωπικών ευθυνών του σε κάθε επιλογή. Γι αυτό και οι ηθικοί τύποι έγιναν αντικείμενο λατρείας από τον άνθρωπο. Ο Loos, αντιθέτως, επιθυμεί ν αναλάβει τις ευθύνες που του αναλογούν και ν αντισταθεί στο επιτηδευμένο στυλ ζωής, διότι γνωρίζει την πραγματική δομή της κοινωνικής πραγματικότητας που τον περιβάλλει. Η σκέψη του διέπεται από μια νέα προσωπική ηθική θέση για τα πράγματα, διαφορετική από αυτήν των κυρίαρχων ηθικολόγων. Όποιος επιθυμεί να είναι ηθικός δεν αρκεί μόνο να το δείχνει. Σε αυτό το πλαίσιο αναζητά και την κάθαρση της μορφής. Οι δύο σταθερές παράμετροι στον σχεδιασμό των έργων του είναι η διαφοροποίηση των υλικών ανάλογα με την κτηριακή τυπολογία και η αφαίρεση του μη απαραίτητου. 368

Adolf LOOS Haus Goldman & Salatsch 1909-1911 Vienna 369

Στα εμβληματικά έργα του Loos, την πολυκατοικία μικτής χρήσης Goldman & Salatsch στη Michaelerplatz της Βιέννης (1909-1911) και την κατοικία του ποιητή Tristan Tzara στο Παρίσι (1925-1926), αναδεικνύεται η πάγια μεθοδολογία του: Αφενός, στην πρώτη περίπτωση εκδηλώνεται η ασυμβατότητα του ιδιωτικού με το δημόσιο στοιχείο, ενώ στη δεύτερη διακρίνεται το παρόν από το παρελθόν. Ο πλούτος των υλικών κατασκευής της ισόγειας εμπορικής ζώνης στο Looshouse μετατρέπεται, στην περίπτωση της οικίας Tzara, στην παραδοσιακή παρισινή πέτρινη επιφάνεια, ενώ οι μορφολογικές εσοχές και εξοχές μαρτυρούν την προσαρμογή της 370

κατασκευής στην πολυπλοκότητα της λειτουργίας. Η αφαίρεση του χρώματος στις λείες σοβαντισμένες επιφάνειες και τα ασύμμετρα κενά στις όψεις παράγουν ένα νέο αρχιτεκτονικό συντακτικό, βασισμένο στη λογική της αντιστοιχίας. Κάθε χώρος δηλώνει την αυτονομία του όπως και η αρχιτεκτονική οφείλει να διατηρεί την αυτοτέλειά της αναφορικά με τα διάφορα καλλιτεχνικά ή τεχνολογικά λεξιλόγια. Για τον Loos, η πολυπλοκότητα δεν επιτρέπει στις αλήθειες να γίνουν κατανοητές. Έτσι, χρησιμοποιεί πάντοτε απλά στερεά στην ογκοπλασία των κτηρίων, ενώ υιοθετεί τη γεωμετρική πολλαπλότητα στο Adolf LOOS Οικία Tristan Tzara 1925-1926 Montmartre, Paris εσωτερικό, αφού ειλικρίνεια σημαίνει ότι το αντικείμενο ορίζεται από την πράξη στην οποία συμμετέχει: τη χρήση του. Συνεπώς, η μορφή των αντικειμένων της καθημερινότητας καθορίζεται από το είδος κατοίκησης. Το έργο του Loos φανερώνει την ιδεολογική θέση του τόσο ως αρχιτέκτονα όσο και ως μέλους μιας 371

Adolf LOOS Σχέδια οικίας Tristan Tzara 1925-1926 συγκεκριμένης κοινωνίας. Μετά τον Loos, η ωραιότητα στην αρχιτεκτονική επαναπροσδιορίζεται με διαφορετικά κριτήρια, βασισμένα στην ευχαρίστηση της καθημερινότητας, στην εξυπηρέτηση ενός λογικού σκοπού και στην ποιότητα της λιτότητας. Η αναζήτηση της σύγχρονης αρετής φαίνεται πως είναι ακόμη μια φορά, όπως και στην κλασική εποχή, αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την έννοια του ήθους, της ευδαιμονίας και της φρόνησης. 372

Αναφορές - Παραπομπές Σημειώσεις 1. Wittgenstein, Ludwig, Tractatus logicophilosophicus, μτφρ. Θ. Κιτσόπουλος, Παπαζήσης, Αθήνα, 1978, σ. 130. 373

Βιβλιογραφία Γενική Argan, Giulio Carlo, Η μοντέρνα τέχνη, μτφρ. Λ. Παπαδημήτρη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1998 (1970). Benevolo, Leonardo, Storia dell architettura moderna, Laterza, Roma-Bari, 1960. Colquhoun, Alan, Modern Architecture, Oxford University Press, New York, 2002. Frampton, Kenneth, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική - Ιστορία και κριτική, Θεμέλιο, Αθήνα, 1987 (1981). Heynen, Hilde, Architecture and Modernity: A Critique, MIT Press, Cambridge - Mass., 1999. Pevsner, Nikolaus, An Outline of European Architecture, Thames & Hudson, London, 2009 (1943). Powell, Kenneth, The Great Builders, Thames & Hudson, London, 2011. Tafuri M., Dal Co F., Architettura Contemporanea, Electa, Milano, 1976. 374

Tafuri, Manfredo, The Sphere and the Labyrinth. Avant-Gardes and Architecture from Piranesi to the 1970 s, μτφρ. P. d Acierno - R. Connolly, MIT Press, Cambridge, Mass., 1987. Watkin, David, Ιστορία της Δυτικής Αρχιτεκτονικής, μτφρ. Κ. Κουρεμένος, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2005 (1996). Ειδική Bock R., Loos A., Adolf Loos: Works and Projects, Skira, Milano-New York, 2007. Brunetti, Federico, Adolf Loos, Frammenti Di Architettura Viennese, Alinea, Firenze, 1995. Cacciari, Massimo, Adolf Loos e il suo Angelo: «Das Andere» e Altri Scritti, Electa, Milano, 2002. Cacciari, Massimo, Posthumous People: Vienna at the Turning Point, Stanford University Press, Stanford, 1996. Denti G., Peirone S., Adolf Loos uno spirito sociale: Gli studi sulle abitazioni operaie, Alinea, Firenze, 1993. Kubinszky, Mihály, Adolf Loos. Henschelverlag, Berlin,1970. 375

Loos, Adolf, Spoken into the Void: Collected Essays, 1897-1900, MIT Press, New York, 1982. Lustenberger, Kurt, Adolf Loos, Artemis, Zurich, 1994. Marilaun, Karl, Adolf Loos, Wiener Literarische Anstalt, Wien, 1922. Münz, Ludwig, Adolf Loos, Il Balcone, Milano 1956. Plaisier, Peter, De Leerlingen Van Adolf Loos, Delftse Universitaire Pers, Delft, 1987. Risselada M., Technische Hogeschool Delft, Raumplan Versus Plan Libre, Delftse Universitaire Pers, Delft, 1987. Sarnitz, August, Adolf Loos, 1870-1933: Architect, Cultural Critic, Dandy, Taschen, Cologne, 2003. Schezen R., Frampton K., Adolf Loos: Architecture 1903-1932, Monacelli Press, New York, 2009 (1996). Schwarzer, Mitchell William, «Adolf Loos and Theories of Architecture and the Practical Arts in Nineteenth Century Austria and Germany», Ph.D., Massachusetts Institute of Technology, 1991. Tournikiotis, Panayotis, Adolf Loos, Princeton Architectural Press, New York, 1994. 376

Velotti, Stefano, Adolf Loos: Lo stile del paradosso, De Donato, Bari, 1988. Wijdeveld, Paul, Ludwig Wittgenstein, Architect, MIT Press, Cambridge - Mass., 1994. 377