ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: «Η ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ

ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ & ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: «Η ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ» THE THIRD PARTY ACTION OF CONSTITUTIONAL RIGHTS Υπεύθυνος καθηγητής : ηµητρόπουλος Ανδρέας Επιµέλεια : Μελαδάκη Μαρία Α.Μ.: 1340200200311 ΤΗΛΕΦΩΝΟ: 6976704441 E-MAIL: mariamelad@yahoo.gr ΑΘΗΝΑ, ΜΑΪΟΣ 2006 1

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ & ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ...1 ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ...1 ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ...1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...3 Α ΜΕΡΟΣ : ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ...4 Ι. ΟΡΙΣΜΟΣ ΕΝΝΟΙΑ...4 ΙΙ. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ...4 1. Ιστορική εξέλιξη....6 2. Αµυντικό, προστατευτικό, διασφαλιστικό περιεχόµενο...8 ΙΙΙ. ΦΟΡΕΙΣ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ...10 ΙV. ΑΠΟ ΕΚΤΕΣ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ...11 Β ΜΕΡΟΣ : ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑ...13 I. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑΣ...13 II. ΑΜΕΣΗ ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑ...16 1. ΘΕΩΡΙΑ...16 III. ΕΜΜΕΣΗ ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑ...18 1. ΘΕΩΡΙΑ...18 IV. ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΙΑΦΟΡΕΣ ΚΡΙΤΙΚΗ...18 V. ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΝΝΟΜΗΣ ΤΑΞΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ...20 VI. ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ 2001...20 VII. ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΙΚΑΙΟ...22 Γ ΜΕΡΟΣ: ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ...23 ΜΕΡΟΣ : ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ...23 Ε ΜΕΡΟΣ : ΠΕΡΙΛΗΨΗ - SUMMARY...23 ΣΤ ΜΕΡΟΣ: ΛΗΜΜΑΤΑ KEY WORDS...24 Ζ ΜΕΡΟΣ: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ...25 Η ΠΙΝΑΚΑΣ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ...26 Θ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΣ...27 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην παρούσα εργασία θα αναλυθεί το ζήτηµα της τριτενέργειας των ατοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων που κατοχυρώνονται στα άρθρα 4 έως 25 του Συντάγµατος ή αλλιώς συνταγµατικών δικαιωµάτων. Η εφαρµογή των διατάξεων αυτών στις έννοµες σχέσεις µεταξύ Κράτους και πολίτη είναι αδιαµφισβήτητη. Άλλωστε η ορθή διαµόρφωση του περιεχοµένου της γενική κυριαρχικής σχέσης αποτέλεσε τον βασικό λόγο κατοχύρωσης της προστασίας των θεµελιωδών ατοµικών δικαιωµάτων. Αντιθέτως, το ζήτηµα της εφαρµογής των συνταγµατικών δικαιωµάτων στις έννοµες σχέσεις µεταξύ των πολιτών αποτέλεσε αµφισβητούµενο πεδίο της συνταγµατικής θεωρίας στους επιστηµονικούς κύκλους. Για την επίλυση του ζητήµατος, διατυπώθηκαν οι θεωρίες της τριτενέργειας των συνταγµατικών δικαιωµάτων, οι οποίες βρήκαν έρεισµα και υποστηρικτές σε θεωρία και νοµολογία. Το ζήτηµα αυτό τέθηκε σε νέα βάση µετά την τελευταία συνταγµατική αναθεώρηση του 2001 όπου αναδιατυπώθηκε η παράγραφος 1 του άρθρου 25. Στο παρόν, θα εξεταστούν οι θεωρίες που διατυπώθηκαν καθώς και οι παράµετροι που οδήγησαν στη διατύπωση τους. Επιπλέον, θα γίνει αναφορά στο ζήτηµα της διαπροσωπικής ενέργειας των συνταγµατικών δικαιωµάτων από πλευράς Ευρωπαϊκού ικαίου. Οι θέσεις που θα αναλυθούν θα υποστηριχθούν και από το σχετικό νοµολογιακό υλικό. 3

Α ΜΕΡΟΣ : ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Ι. ΟΡΙΣΜΟΣ ΕΝΝΟΙΑ Συνταγµατικά δικαιώµατα είναι τα παρεχόµενα στα άτοµα και ως µέλη του κοινωνικού συνόλου θεµελιώδη, πολιτικά, κοινωνικά και οικονοµικά δικαιώµατα, τα οποία αποτελούν τις κατά την αντίληψη του συντακτικού νοµοθέτη βασικές εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας και των οποίων το αµυντικό περιεχόµενο στρέφεται κατά της κρατικής και κάθε άλλης εξουσίας, το προστατευτικό περιεχόµενο στρέφεται µόνο προς το κράτος αξιώνοντας την παροχή βοήθειας για την απόκρουση κάθε απειλής, το δε εξασφαλιστικό, εφόσον αναγνωρίζεται, στρέφεται επίσης προς το κράτος, αξιώνοντας την παροχή των απαραίτητων µέσων για την άσκηση του δικαιώµατος 1. Αντικείµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων είναι η γενικότερη προστασία διαφόρων εκφάνσεων της ανθρώπινης ζωής. Η υπεροχή του όρου «συνταγµατικά δικαιώµατα» έναντι των όρων «ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα» βασίζεται στην εντονότερη σύνδεσή του µε το ισχύον Σύνταγµα 2.Όπως το κοινό, έτσι και το συνταγµατικό δικαίωµα, αποτελεί εξουσία παρεχόµενη στο άτοµο από το δίκαιο, που αποσκοπεί στην ικανοποίηση συµφέροντος. Το στοιχείο που διαφοροποιεί το συνταγµατικό δικαίωµα από το δικαίωµα του κοινού δικαίου είναι η συνταγµατική αναγνώριση. Συνεπώς, συνταγµατικό δικαίωµα είναι το δικαίωµα που παρέχεται στους πολίτες απευθείας από το Σύνταγµα. Τα συνταγµατικά δικαιώµατα, ενσωµατούµενα στις συνταγµατικές διατάξεις, δεν µπορούν να καταργηθούν ή να τροποποιηθούν µε τη συνήθη διαδικασία και παρέχουν επιπλέον εγγυήσεις στους πολίτες. Ακριβώς επειδή ενσωµατώνονται στο συνταγµατικό κείµενο, αποστολή των συνταγµατικών δικαιωµάτων είναι ο καθορισµός του συνταγµατικού προτύπου του πολίτη. ΙΙ. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ 1 ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2005, σελ.101 2 Άλλοι όροι που έχουν χρησιµοποιηθεί στην επιστήµη είναι «ανθρώπινα δικαιώµατα», «θεµελιώδη δικαιώµατα» κ.α. οι οποίοι όµως αποδίδουν ορισµένες µόνο πτυχές των συνταγµατικών δικαιωµάτων. 4

Το δικαίωµα παρέχει στον άνθρωπο εξουσία, δηλαδή νοµική ικανότητα επιβολής της θέλησής του. Η εξουσία αυτή γενικά µπορεί να είναι εξουσία του φορέα του δικαιώµατος είτε στο ίδιο το άτοµό του (αυτεξουσία, αυτοπροσδιορισµός), είτε εξουσία πάνω σε άλλα άτοµα (κυριαρχία), είτε εξουσία πάνω σε πράγµατα (ιδιοκτησία). Στην έννοµη τάξη του κοινωνικού ανθρωπισµού, όπου κατοχυρώνεται η ανθρωπιστική αρχή (άρθρο 2 παρ.1 Σ), αναγνωρίζεται µόνο η εξουσία του ανθρώπου στο άτοµό του, όχι όµως και η εξουσία του ατόµου πάνω σε άλλα άτοµα. Επίσης η εξουσία πάνω σε πράγµατα δεν επιτρέπεται να οδηγεί σε κυριαρχία πάνω σ άλλους ανθρώπους. 3 Τα συνταγµατικά δικαιώµατα αποτελούν συνταγµατικές εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας, πρόκειται δηλαδή για µερικότερες πλευρές την ανθρώπινης υπόστασης και δραστηριότητας. Η συνταγµατική τους κατοχύρωση εκφράζει τη βούληση του συντακτικού νοµοθέτη να τους παράσχει ιδιαίτερη προστασία και κατά συνέπεια, να καταστήσει δυνατή την κατοχύρωση της ικανότητας δράσης του ατόµου στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο και συµµετοχής στην οικονοµική, κοινωνική και πολιτική ζωή. Ακολούθως, από την άποψη του ουσιαστικού περιεχοµένου τους, του πεδίου δράσης το οποίο ρυθµίζουν, τα συνταγµατικά δικαιώµατα διακρίνονται σε τρεις µεγάλες κατηγορίες. Στην πρώτη ανήκουν τα δικαιώµατα του κοινωνικού χώρου, στη δεύτερη τα πολιτικά και στην τρίτη τα οικονοµικά δικαιώµατα. Επιπλέον, τα συνταγµατικά δικαιώµατα παρέχονται µε συνταγµατικές διατάξεις στα άτοµα, γεγονός που δηλώνει τον ατοµικό τους χαρακτήρα. Με αυτή την έννοια είναι ατοµικά δικαιώµατα. Παράλληλα, τα θεµελιώδη δικαιώµατα θέτουν τα όρια της συµπεριφοράς του φορέα τους προς τους άλλους φορείς και ανάστροφα. Ιδιαίτερα προσδιορίζουν τη συµπεριφορά του κράτους, από την οποία εξαρτάται σε πολύ µεγάλο βαθµό η δυνατότητα άσκησης των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Σχηµατικά, το συνταγµατικό δικαίωµα µπορεί να παρασταθεί ως κύκλος µε κέντρο και περιφέρεια. υο είναι οι βασικές πλευρές του δικαιώµατος, τα τµήµατα του περιεχοµένου του, η κτήση και η άσκηση. υο είναι κατά συνέπεια και οι αντίστοιχες περιοχές της όλης δοµής του δικαιώµατος : α) ο πυρήνας, περιοχή της κτήσης γύρω από το κέντρο του κύκλου και β) η περιφέρεια, η υπόλοιπη µετά τον πυρήνα περιοχή της άσκησης. Το δικαίωµα δεν έχει µόνο πυρήνα, αλλά και 3 ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα, σελ.102. 5

περιφέρεια. Το εξωτερικό όριο του δικαιώµατος διαγράφουν οι οριοθετήσεις της άσκησης. 4 1. Ιστορική εξέλιξη. Η ιστορική εξέλιξη οδήγησε στη νοµική κατοχύρωση ορισµένων θεµελιωδών δικαιωµάτων του ανθρώπου ή τουλάχιστον του πολίτη, ως µεµονωµένου ατόµου ή ως µέλους µιας οµάδας. 5 Θεµελιώδη δικαιώµατα ανιχνεύονται στην αρχαία Ελλάδα. Ελευθερία και ισότητα, βασικές αρχές της αρχαίας ελληνικής δηµοκρατίας, αποτελούν θεµελιώδεις αρχές για τον προσδιορισµό του νοµικού status του πολίτη. Η µετέπειτα εξέλιξη των ατοµικών ελευθεριών αποτέλεσε απακόλουθο της ιστορίας της ανθρωπότητας και του αγώνα για ελευθερία και δικαιοσύνη. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι µέχρι σήµερα τα νοµικά κείµενα που κατοχυρώνουν ατοµικά δικαιώµατα είναι έντονα επηρεασµένα από τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες κάτω από τις οποίες συντάχθηκαν. Πρόσφατο παράδειγµα της διαπίστωσης αυτής αποτελεί ο Αφρικανικός Χάρτης των ικαιωµάτων του Ανθρώπου που υιοθέτησε η Αφρικανική Ένωση, ο οποίος διακατέχεται έντονα από το πνεύµα του αγώνα ενάντια στην αποικιοκρατία. 6 Η Magna Charta του 1215 αποτελεί το πρώτο νοµικό κείµενο στο οποίο κατοχυρώνονται ατοµικές ελευθερίες. Ακολούθησαν η Petition of Rights (1629), η Habeas Corpus Act (1679) και η Bill of Rights (1689). Κεντρικής σηµασίας κείµενο ως προς το ζήτηµα, αποτέλεσε η γαλλική «ιακήρυξη των ικαιωµάτων του ανθρώπου και του πολίτη» το 1789, απόρροια της γαλλικής επανάστασης, που προσέλαβε οικουµενικό χαρακτήρα. Μαζί µε το γαλλικό Σύνταγµα που ακολούθησε, το 1791, είναι τα δυο κείµενα που δηµιούργησαν τον λεγόµενο «κλασικό κατάλογο των ατοµικών δικαιωµάτων στον οποίο περιλαµβάνονται η ισότητα, η προσωπική ασφάλεια και ελευθερία, το άσυλο της κατοικίας, η ελευθερία του τύπου και έκφρασης των στοχασµών, το απόρρητο των επιστολών, η θρησκευτική ελευθερία, η 4 Για τη σχηµατοποίηση και τη σχηµατική απεικόνιση βλ. ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα, σελ.114-115. 5 αγτόγλου Π., Ατοµικά ικαιώµατα, Α, σελ.5. 6 Βλ. African Charter of Human Rights. 6

ελευθερία εκπαιδεύσεως, η ελευθερία του συνέρχεσθαι το δικαίωµα του αναφέρεσθαι προς τις αρχές, η οικονοµική ελευθερία, το απαραβίαστο της ιδιοκτησίας. 7 Όλα τα ελληνικά συνταγµατικά κείµενα από το σχέδιο του Ρήγα Βελεστινλή- Φεραίου (1797), το προσωρινό Σύνταγµα της Επιδαύρου (1822) ως σήµερα, κατοχυρώνουν τα ατοµικά δικαιώµατα. Σε αρκετά σηµεία η κατοχύρωση αυτή ήταν πρωτοποριακή για την εποχή της. Η ενίσχυση των ατοµικών δικαιωµάτων αποτελεί ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του ισχύοντος Συντάγµατος του 1975, όπως αναθεωρήθηκε το 1986 και το 2001. η ενίσχυση των συνταγµατικών δικαιωµάτων αφορά τόσο το περιεχόµενο, όσο και την προστασία τους. Η σηµασία των ατοµικών δικαιωµάτων και η επιτακτική ανάγκη προστασίας τους διαφαίνεται και από το γεγονός ότι πλήθος κειµένων κατοχυρώνει και διαφυλάσσει τα ανθρώπινα δικαιώµατα σε διεθνές επίπεδο. Ενδεικτικά αναφέρονται, η Οικουµενική ιακήρυξη των Ανθρωπίνων ικαιωµάτων, το ιεθνές Σύµφωνο για τα Ατοµικά και Πολιτικά ικαιώµατα, το ιεθνές Σύµφωνο για τα Οικονοµικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά ικαιώµατα, η Ευρωπαϊκή Σύµβαση για τα ικαιώµατα του Ανθρώπου, ο Κοινωνικός Χάρτης της Ευρώπης κ.α. Παράλληλα, στα περισσότερα από αυτά τα κείµενα προβλέπονται όργανα για την επίβλεψη της προστασίας των ατοµικών δικαιωµάτων. Κατά την κλασική νοµική θεωρία, το περιεχόµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων είναι κατά κύριο λόγο αµυντικό. Ο αµυντικός χαρακτήρας και η αποκλειστική κατά του κράτους κατεύθυνσή του προσδιορίστηκε από τις ιστορικοκοινωνικές συγκυρίες της επικράτησης του φιλελευθερισµού. Μέσα στις συγκυρίες αυτές η κρατική εξουσία ήταν και εµφανιζόταν ως η κυρία, αν όχι µοναδική απειλή της ελευθερίας του ανθρώπου. Η µεγάλη πλειοψηφία των συνταγµατικών κανόνων που διαµορφώθηκαν την εποχή εκείνη της αντικατάστασης του απολυταρχικού από το φιλελεύθερο κράτος, απέβλεπαν κατά κύριο λόγο στον περιορισµό της κρατικής εξουσίας. Κατά συνέπεια, τα ατοµικά δικαιώµατα ανέλαβαν ευρύτερη διπλή αποστολή. Αφενός µεν τον περιορισµό της κρατικής εξουσίας και αφετέρου την εγγύηση της λογικής συνέπειας του περιορισµού αυτού, την εξασφάλιση δηλαδή στα άτοµα µιας ελεύθερης περιοχής, µέσα στην οποία το κράτος δεν θα µπορούσε να υπεισέλθει. 8 7 Declaraciόn de droits de l homme et du citoyen. 8 ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα, σελ.27-28. 7

Οι περί κοινωνικοοικονοµικού ανταγωνισµού αντιλήψεις της εποχής εκείνης σχηµατοποιήθηκαν στη διάκριση κράτους-κοινωνίας. Οι µεταξύ τους σχέσεις, το περιεχόµενο των οποίων προσδιόριζε η κοινωνικοοικονοµική και πολιτική πραγµατικότητα της εποχής, ήταν αντιθετικές. Η κοινωνία ήταν ο χώρος της ελεύθερης δράσης και ανάπτυξης των ατόµων, µέσα στην οποία το κράτος δεν είχε, από συνταγµατική άποψη, δικαίωµα επεµβάσεως. Κατά την κλασική θεωρία, τα ατοµικά δικαιώµατα χαράζουν τα νοµικά σύνορα ανάµεσα στην κοινωνική και κρατική περιοχή, βάζουν τα διαχωριστικά όρια κράτους-κοινωνίας. Κάτω από αυτές τις αντιλήψεις, διαµορφώθηκε η δυαδιστική θεώρηση της έννοµης τάξης και η θεωρία του δϋισµού. Η κρατική περιοχή, ως δηµόσια περιοχή, διέπεται από το δηµόσιο δίκαιο. Παράλληλα, ο κοινωνικός χώρος, ως ιδιωτική περιοχή, διέπεται από το ιδιωτικό δίκαιο. Το δηµόσιο δίκαιο ρυθµίζει τις σχέσεις κράτους-πολιτών, ενώ το ιδιωτικό δίκαιο ρυθµίζει τις σχέσεις των ιδιωτών µεταξύ τους. Κατά την δυαδιστική αντίληψη τα συνταγµατικά δικαιώµατα δεν εφαρµόζονται σε ένα από τα δύο τµήµατα της έννοµης τάξης, στο ιδιωτικό δίκαιο. Εφόσον το Σύνταγµα είναι «δηµόσιο δίκαιο» και ρυθµίζει τις σχέσεις κράτους-πολιτών, τα δικαιώµατα που κατοχυρώνονται από αυτό είναι κανόνες δηµοσίου δικαίου και κατά συνέπεια δεν βρίσκουν εφαρµογή στις σχέσεις µεταξύ των πολιτών. 9 2. Αµυντικό, προστατευτικό, διασφαλιστικό περιεχόµενο. Η κλασική νοµική θεωρία των συνταγµατικών δικαιωµάτων αδυνατεί να εξηγήσει µε πληρότητα και ακρίβεια την φύση και τη λειτουργία των θεµελιωδών δικαιωµάτων στη σύγχρονη έννοµη τάξη. Η ανεπάρκεια της παραδοσιακής νοµικής θεωρίας για τα σύγχρονα κοινωνικοπολιτικά και νοµικά δεδοµένα αποτελεί γενικότερη θέση της σύγχρονης νοµικής επιστήµης. Τα ατοµικά δικαιώµατα δηµιουργήθηκαν δυο αιώνες πριν, όµως δεν παρέµειναν αµετάβλητα. Μέσω της ιστορικής εξέλιξης τα συνταγµατικά δικαιώµατα υπέστησαν µεταβολή νοήµατος. 10 Η έννοια της µεταβολής των συνταγµατικών δικαιωµάτων είναι πολυσήµαντη, είναι τόσο µεταβολή του ουσιαστικού τους περιεχοµένου όσο και µεταβολή της φύσης τους. Μεταβλήθηκε έτσι η θέση τους στην έννοµη τάξη αλλά και ο νοµικός 9 Για τη διάκριση µονισµού-δυϊσµού, βλ. ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα, σελ.23. 10 ηµητρόπουλος Α., Γενική Συνταγµατική Θεωρία, σελ.304 εποµ. 8

τους χαρακτήρας. εν είναι πλέον απλά και µόνο κανόνες δηµοσίου δικαίου αλλά βασικά αξιώµατα της συνολικής έννοµης τάξης. Η µεταβολή των συνταγµατικών δικαιωµάτων είναι επίσης µεταβολή των διαστάσεων του λειτουργικού τους περιεχοµένου. Τα σύγχρονα συνταγµατικά δικαιώµατα δεν έχουν µόνο αρνητικήαµυντική διάσταση, αλλά και προστατευτική, όπως επίσης και εξασφαλιστικήδιεκδικητική. Προστατευτικό αντικείµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων δεν είναι µόνο η ελευθερία του ανθρώπου, αλλά ιδιαίτερη σηµασία έχει αποκτήσει η προστασία της υπόστασης του ανθρώπου όπως και άλλες πλευρές της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η µεταβολή των συνταγµατικών δικαιωµάτων έχει επίσης ποσοτικό χαρακτήρα. ικαιώµατα «δεύτερης» και «τρίτης» γενιάς έχουν ήδη προστεθεί στον κλασικό κατάλογο. Στο ισχύον Σύνταγµα, δικαιώµατα «δεύτερης» και «τρίτης» γενιάς είναι το δικαίωµα στην εκπαίδευση, στην προστασία της υγείας, το δικαίωµα στο περιβάλλον, στην εργασία κ.α. Το αµυντικό περιεχόµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων αποκρούει τις προσβολές των θεµελιωδών δικαιωµάτων που προέρχονται από επιθετικές ενέργειες άλλων ανθρώπων, ανεξάρτητα από τη µορφή µε την οποία εµφανίζεται η επιθετική ενέργεια, ως προερχόµενη από φορέα δηµόσιας ή ιδιωτικής εξουσίας. Η πρώτη µορφή των ατοµικών δικαιωµάτων ήταν ακριβώς αυτή η αµυντική µορφή, στρεφόµενη κατά της κρατικής εξουσίας. Η αρχή αυτή ιστορικά απολυτοποιήθηκε και µεταβλήθηκε έτσι από γενικό κανόνα αναφερόµενο στο κράτος, σε βασικό αξίωµα, που αναφέρεται σε κάθε παράγοντα της έννοµης τάξης. Από το βασικό αυτό αξίωµα προκύπτει η απόλυτη αµυντική ενέργεια των θεµελιωδών δικαιωµάτων, που αποτέλεσε το αντικείµενο και βασικό έρεισµα των θεωριών ως προς τη διαπροσωπική ενέργεια ή τριτενέργεια των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Το προστατευτικό περιεχόµενο προκύπτει από τη συνταγµατική αρχή της προστασίας που επιβάλλει την παροχή βοήθειας στον αµυνόµενο για την απόκρουση της επίθεσης και την αποκατάσταση της βλάβης που υπέστη 11 και περιέχει αξίωση για προστασία από επιθετικές ενέργειες. Η αρχή της προστασίας είναι σύγχρονη συνταγµατική αρχή που δηµιουργήθηκε παράλληλα προς την εξέλιξη του παλαιού φιλελεύθερου κράτους σε σύγχρονο, κοινωνικό, προστατευτικό κράτος, το οποίο υποχρεούται συνταγµατικά όχι µόνο να σέβεται το ίδιο, αλλά και να προστατεύει την 11 ηµητρόπουλος Α., Η συνταγµατική προστασία του ανθρώπου από την ιδιωτική εξουσία. Συµβολή στο πρόβληµα της «τριτενέργειας», σελ. 95. 9

ανθρώπινη αξία και να εγγυάται την ελεύθερη άσκηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Τα προστατευτικά δικαιώµατα περιέχουν καταρχήν αξίωση προς πράξη, χωρίς και πάλι να αποκλείεται η αξίωση προς παράλειψη. Οι προστατευτικές αξιώσεις ενυπάρχουν σε κάθε θεµελιώδες δικαίωµα, ανεξάρτητα από οποιαδήποτε διάκριση. Η αρχή της προστασίας κατοχυρώνεται από το ισχύον Σύνταγµα 12 ως βασικός γενικός κανόνας αναφερόµενος στο κράτος, όχι όµως ως θεµελιώδες αξίωµα απευθυνόµενο και στους άλλους παράγοντες της έννοµης τάξης. Το διασφαλιστικό (διεκδικητικό / εξασφαλιστικό ) περιεχόµενο παρέχει αξίωση διαφύλαξης από κινδύνους και αξιώσεις για την βελτίωση της θέσης του ανθρώπου. Η διάκριση του εξασφαλιστικού από το διεκδικητικό περιεχόµενο προϋποθέτει τη συνταγµατική κατοχύρωση της εξασφάλισης, έτσι ώστε να µπορεί να διακρίνεται η συνταγµατική διεκδίκηση ως διασφάλιση που δεν έχει ήδη πραγµατοποιηθεί. 13 Τα συνταγµατικά διεκδικητικά δικαιώµατα είναι δικαιώµατα στην κυριολεξία του νοµικού όρου. εν είναι βέβαια δυνατή µε την εξίσου νοµική και την εξίσου ή περισσότερο αποτελεσµατική συνταγµατική διεκδικητική διαδικασία. Στο πλαίσιο της διαδικασίας αυτής ιδιαίτερη θέση κατέχει η εκλογική διαδικασία, ως διαδικασία επιλογής ανάµεσα σε περισσότερα πολιτικά προγράµµατα. Αλλά επίσης ο συνταγµατικά κατοχυρωµένος θεσµός της απεργίας, αποτελεί αποτελεσµατικό συνταγµατικό µέσο για την διεκδίκηση της ικανοποίησης του διασφαλιστικού περιεχοµένου των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Η διεκδικητική διάσταση των θεµελιωδών δικαιωµάτων είναι επίσης νέα διάσταση, που υπάρχει και αναπτύσσεται µέσα στο πλαίσιο του κοινωνικού δηµοκρατικού κράτους. Εκείνο που ιδιαίτερα ενδιαφέρει ως προς την διεκδικητική διάσταση είναι ότι αποσηµασιοποιεί την διαφοροποίηση της κατεύθυνσης προς την οποία στρέφονται. Η διεκδικητική ενέργεια είναι ενέργεια γενικής διεκδικητικής φύσης και είναι βασικά αδιάφορη η διάκριση, προς το κράτος ή προς τους ιδιώτες. 14 ΙΙΙ. ΦΟΡΕΙΣ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Φορέας του δικαιώµατος είναι το πρόσωπο, το οποίο αναγνωρίζεται από το δίκαιο ως ικανό να φέρει (όχι αναγκαία και να ασκήσει) την από το δικαίωµα 12 Βλέπε Σ άρθρο 2 παρ.1 και 25 παρ.1-2 13 ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα, σελ. 153. 14 ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα, σελ. 156. 10

απορρέουσα εξουσία. Η ικανότητα κτήσης διαφέρει και δεν πρέπει να συγχέεται µε την ικανότητα άσκησης. Η γενική ικανότητα κτήσης συνταγµατικών δικαιωµάτων συµπίπτει µε τη γενική ικανότητα δικαίου. Κάθε άνθρωπος έχει τη γενική ικανότητα να είναι φορέας συνταγµατικών δικαιωµάτων. Υποκείµενα, φορείς των δικαιωµάτων είναι καταρχήν τα φυσικά πρόσωπα. Η ιστορική γένεση των συνταγµατικών δικαιωµάτων έτεινε στην προστασία του ανθρώπου. Απ αυτή την ίδια την καταστατική αρχή του απαραβίαστου της ανθρώπινης αξίας προκύπτει ότι υποκείµενο δικαιωµάτων και υποχρεώσεων είναι κάθε άνθρωπος. Η ικανότητα αυτή συνυφαίνεται προς την ανθρώπινη φύση και προκύπτει αµέσως από το Σύνταγµα. Ικανότητα να είναι υποκείµενα θεµελιωδών δικαιωµάτων έχουν όλα τα φυσικά πρόσωπα, ηµεδαποί και αλλοδαποί, ενήλικοι και ανήλικοι. Ιδιαίτερη σηµασία έχει στο σηµείο αυτό η διάκριση σε ηµεδαπούς και αλλοδαπούς, σε συνδυασµό µε τη διάκριση των δικαιωµάτων σε πολιτικά, οικονοµικά και δικαιώµατα του ευρύτερου κοινωνικού χώρου. Ορισµένα θεµελιώδη δικαιώµατα κατοχυρώνονται από το ισχύον Σύνταγµα υπέρ οιουδήποτε προσώπου, ανεξάρτητα από εθνικότητα, ηλικία ή άλλη διάκριση. Πρόκειται κατά κυριολεξία για «ανθρώπινα» δικαιώµατα, τα οποία κατοχυρώνονται όχι µόνον υπέρ των ελλήνων πολιτών αλλά και υπέρ των αλλοδαπών ή ανιθαγενών. Τα οικονοµικά και τα δικαιώµατα του κοινωνικού χώρου, παρέχονται κατά κανόνα όχι µόνο στους ηµεδαπούς αλλά και στους αλλοδαπούς. Αντίθετα, τα πολιτικά δικαιώµατα αναγνωρίζονται µόνο στους έλληνες. Όπως γίνεται αποδεκτό 15 υποκείµενα των συνταγµατικών δικαιωµάτων δεν είναι µόνο τα φυσικά αλλά και τα νοµικά πρόσωπα. Η ικανότητα αυτή των νοµικών προσώπων είναι ανεξάρτητη από τη σωµατειακή ή ιδρυµατική τους φύση και δεν εκτείνεται στα δικαιώµατα εκείνα, τα οποία, από το περιεχόµενό τους προσιδιάζουν µόνο σε φυσικά πρόσωπα. ΙV. ΑΠΟ ΕΚΤΕΣ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Τα ατοµικά δικαιώµατα που κατοχυρώνει το Σύνταγµα, ισχύουν όπου ισχύει το Σύνταγµα, σε όλη δηλαδή την ελληνική επικράτεια, χωρίς εξαιρέσεις µη προβλεπόµενες και βασιζόµενες στο Σύνταγµα. Όπου ασκείται εξουσία του 15 ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα, σελ.128, αγτόγλου, Ατοµικά ικαιώµατα Α,σελ.75-77. 11

ελληνικού κράτους, ισχύουν παντού και πάντοτε και οι οριζόµενοι στο Σύνταγµα περιορισµοί της. 16 Καταρχήν δεσµεύονται από τα θεµελιώδη δικαιώµατα, δηλαδή είναι αποδέκτες αυτών, όλοι οι φορείς δηµόσιας εξουσίας. Ειδικότερα, τα συνταγµατικά δικαιώµατα δεσµεύουν ολόκληρη την κρατική εξουσία, δηλαδή τη νοµοθετική, την εκτελεστική και τη δικαστική λειτουργία. Ορισµένα µάλιστα δικαιώµατα δεσµεύουν και την αναθεωρητική λειτουργία (άρθρο 110 παρ.1 Συντ.). Η δέσµευση όλων των κρατικών οργάνων προκύπτει σαφώς και από τη διάταξη του άρθρου 25 παρ. 1 του Συντάγµατος («Όλα τα κρατικά όργανα υποχρεούνται να διασφαλίζουν την ανεµπόδιστη και αποτελεσµατική άσκησή τους» ). Η δέσµευση περιλαµβάνει αναµφίβολα και όλες τις πράξεις της εκτελεστικής λειτουργίας, δηλαδή τόσο τις διοικητικές πράξεις υπό στενή έννοια (εκδιδόµενες υποχρεωτικά ή κατά διακριτική ευχέρεια ) όσο και τις «κυβερνητικές πράξεις». Τίθεται το ζήτηµα, αν τα νοµικά πρόσωπα δηµοσίου δικαίου δεσµεύονται από τα θεµελιώδη δικαιώµατα µόνο, όταν δρουν σύµφωνα µε τους κανόνες του δηµοσίου δικαίου ή και όταν ενεργούν σύµφωνα µε τους κανόνες του ιδιωτικού δικαίου. Έχει γίνει δεκτό 17 ότι τα νοµικά πρόσωπα δηµοσίου δικαίου δεσµεύονται πάντοτε από τα θεµελιώδη δικαιώµατα ανεξάρτητα από τους νοµικούς τύπους δράσεις τους. Κατά συνέπεια, η δηµόσια διοίκηση υπόκειται πάντοτε στα συνταγµατικά δικαιώµατα είτε ασκείται σύµφωνα µε τους τύπους του δηµοσίου δικαίου ( κατ αρχήν µε διοικητικές πράξεις ) είτε χρησιµοποιεί τους τύπους του ιδιωτικού δικαίου ( κατ αρχήν τις συµβάσεις ). Έτσι όλες οι µορφές δηµόσιας διοίκησης (κυριαρχική και συναλλακτική) δεσµεύονται άµεσα από τα συνταγµατικά δικαιώµατα. Υπέρ της άµεσης δέσµευσης όλων των µορφών της δηµόσιας διοίκησης συνηγορούν τόσο η ενότητα της νοµικής προσωπικότητας των νοµικών προσώπων δηµοσίου δικαίου και το γεγονός, ότι αυτά επιδιώκουν πάντοτε την εξυπηρέτηση του δηµοσίου συµφέροντος, όσο και η αποφυγή της απαλλαγής από τη δέσµευση των συνταγµατικών δικαιωµάτων µε την απλή αλλαγή της νοµικής µορφής δράσεώς τους. Η θεωρία περί της αποφυγής της καταστρατηγήσεως των διατάξεων περί θεµελιωδών δικαιωµάτων µε την απλή µεταβολή των νοµικών µορφών δράσεως της δηµόσιας διοίκησης επιτάσσει την καταρχήν άµεση δέσµευση από τα θεµελιώδη δικαιώµατα και όλων των νοµικών προσώπων ιδιωτικού δικαίου και ιδίως των επιχειρήσεων, των 16 αγτόγλου Π., Ατοµικά ικαιώµατα, Α, σελ. 115 17 Ράϊκου Α, Συνταγµατικό δίκαιο Θεµελιώδη ικαιώµατα, 2 ος τόµος σελ. 143-144. 12

οποίων βασικός ή κύριος µέτοχος των οποίων είναι το Κράτος. Η επέκταση αυτή της δεσµεύσεως των συνταγµατικών δικαιωµάτων είναι επιβεβληµένη ενόψει του γεγονότος, ότι το Κράτος καθορίζει ελεύθερα τη νοµοθετική εξουσία του κάθε φορά, όχι µόνο τις νοµικές µορφές δράσεως της δηµόσιας διοίκησης, αλλά και αν και ποιοι σκοποί πρέπει να πραγµατοποιούνται από αυτοτελή νοµικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου, που ανήκουν σ αυτό ή ελέγχονται από αυτό. Αποδέκτες των συνταγµατικών δικαιωµάτων είναι αναµφίβολα και οι ιδιώτες ( φυσικά ή νοµικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου ) στους οποίους το Κράτος µεταβιβάζει την εκπλήρωση δηµοσίων καθηκόντων και ιδίως την άσκηση δηµόσιας εξουσίας. 18 Το ζήτηµα αν αποδέκτες των συνταγµατικών δικαιωµάτων είναι, εκτός από τους φορείς δηµόσιας εξουσίας, και οι ιδιώτες και οι τρίτοι, δηλαδή τα άτοµα, τα νοµικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου και άλλες κοινωνικές οµάδες, αποτέλεσε αντικείµενο της θεωρίας της «τριτενέργειας» και απασχόλησε έντονα θεωρία και νοµολογία. Το ζήτηµα αυτό θα αναλυθεί διεξοδικά στην συνέχεια. Β ΜΕΡΟΣ : ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑ I. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΤΗΣ ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Η άσκηση των ατοµικών δικαιωµάτων µπορεί στην πράξη να περιοριστεί ή και να εµποδιστεί από φορείς όχι µόνο δηµόσιας, αλλά και ιδιωτικής (οικονοµικής ή κοινωνικής) εξουσίας, όπως π.χ. τον εργοδότη, το εργατικό συνδικάτο, τον επαγγελµατικό σύλλογο ή τη µονοπωλιακή επιχείρηση. Ερωτάται, αν τα ατοµικά δικαιώµατα που προστατεύουν τον ιδιώτη έναντι των φορέων δηµόσιας εξουσίας, τους οποίους και δεσµεύουν («κάθετη ενέργεια» ), ισχύουν και στις σχέσεις µεταξύ ιδιωτών («οριζόντια ενέργεια»), δεσµεύοντας όχι µόνο τα κρατικά όργανα, αλλά τους πάντες (απόλυτη ενέργεια) και προστατεύοντας τον ιδιώτη όχι µόνο έναντι του κράτους, αλλά και έναντι «τρίτων» (τριτενέργεια). Ιστορικά, τα ατοµικά δικαιώµατα υπήρξαν ανέκαθεν αµυντικά δικαιώµατα έναντι του κράτους. Η αναγνώριση νοµικών κανόνων και δικαιωµάτων στο πεδίο 18 Ράϊκου Α., Συνταγµατικό ίκαιο Θεµελιώδη ικαιώµατα, 2 ος τόµος σελ.145. 13

σχέσεων κράτους ιδιωτών, που σήµανε η συνταγµατική κατοχύρωση των ατοµικών δικαιωµάτων, αποτέλεσε το επίτευγµα µακρών αγώνων. Αντιθέτως, οι σχέσεις µεταξύ ιδιωτών ήταν ανέκαθεν ρυθµισµένες µε ιδιωτικές συµβάσεις ή κανόνες ιδιωτικού δικαίου και η προσβολή ορισµένων έννοµων αγαθών ιδιώτη από ιδιώτη θεµελίωνε ενδεχοµένως αστική ευθύνη ή επέσυρε ποινικές κυρώσεις. Όµως η µεγάλη ανάπτυξη του πεδίου και της σηµασίας των ατοµικών δικαιωµάτων µετά το δεύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο και η συνειδητοποίηση της ιδιωτικής ( και όχι µόνο κρατικής ) απειλής των εννόµων αγαθών που προστατεύουν τα συνταγµατικά δικαιώµατα έθεσε µετά τον πόλεµο το θέµα της τριτενέργειας των τελευταίων. 19 Πράγµατι, δεν είναι εύκολο να αγνοήσει κανείς ότι µέσα στην κρατικά οργανωµένη κοινωνική συµβίωση η εξουσία είναι διάχυτη : υπάρχουν και άλλες δυνάµεις είτε ιδιώτες σαν άτοµα είτε ιδίως οµάδες που αποτελούν κέντρα εξουσίας κατά το µέτρο που επιβάλλουν τη θέλησή τους και ασκούν καταπίεση, 20 πέρα από το κράτος. εν είναι τυχαίο άλλωστε ότι η συζήτηση περί τριτενέργειας έχει την αφετηρία της στο εργατικό δίκαιο, στην προσπάθεια δηλαδή περιστολής της εργοδοτικής εξουσίας. Ωστόσο το ζήτηµα µπορεί να ανακύψει και χωρίς να συντρέχει άσκηση εξουσίας κοινωνικής ή οικονοµικής υφής µε την παραπάνω έννοια π.χ. όταν έχουµε παρακολούθηση τηλεφωνικών συνδιαλέξεων από ιδιώτες ή επεµβάσεις στην ιδιωτική ζωή. 21 Για την κατανόηση του ζητήµατος της τριτενέργειας είναι σκόπιµο να αναφερθούν ορισµένα παραδείγµατα, στα οποία τίθεται το ζήτηµα αυτό σχετικά µε τα αντίστοιχα συνταγµατικά δικαιώµατα : Ένας επιχειρηµατίας προσλαµβάνει ως υπαλλήλους του µόνο άντρες (άρθρο 4 παρ.2 Συντ.) ή µόνο πρόσωπα που ανήκουν σε µια ορισµένη θρησκεία (άρθρο 5 παρ.1 Συντ.σε συνδυασµό µε το άρθρο 13 παρ. 1 Συντ.) ή φυλή (άρθρο 5 παρ. 1-2 Συντ.) ένας πατέρας επιτρέπει στο γιό του να σπουδάσει σε ανώτατη σχολή και στην κόρη του που έχει τα ίδια προσόντα να γίνει νοσοκόµος ή µε τη διαθήκη του ευνοεί τους γιους σε σύγκριση µε τις κόρες (άρθρο 4 παρ. 2 ) 22 ένας εργαζόµενος αναλαµβάνει µε την σύµβαση εργασίας την υποχρέωση να µην παντρευτεί ή να µην παίρνει µέρος σε αθλητικούς αγώνες (άρθρο 5& 1 Συντ.) ή να µην ενταχθεί σ ένα ορισµένο κόµµα (άρθρα 12 και 29 Συντ.) ή ν αρθογραφεί εναντίον του (άρθρο 14 Συντ.)- ο ιδιοκτήτης ενός κινηµατογράφου απαγορεύει την 19 αγτόγλου Π., Ατοµικά ικαιώµατα, Α, σελ. 117. 20 Α. Μάνεσης, Ατοµικές Ελευθερίες, 1982, 48. 21 Χρυσόγονος Κ., Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, σελ. 63. 22 αγτόγλου Π., Η τριτενέργεια των ατοµικών δικαιωµάτων, Νο Β, 1982, σελ.780 εποµ. 14

είσοδο σ αυτόν σ έναν δηµοσιογράφο ο οποίος επέκρινε τα προγράµµατά του ( άρθρο 14 Συντ.) ένας γιατρός υποχρεώνεται να κάνει εκτρώσεις παρά τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του ή ένας εργάτης εβραϊκής πίστεως οφείλει να εργάζεται το Σάββατο (άρθρο 13 & παρ.1 Συντ.). Η τριτενέργεια έχει το νόηµα ότι ο εγγυηµένος από το Σύνταγµα και προστατευόµενος από την κρατική εξουσία (άρθρο 25 παρ.1 Συντ.) χώρος ελευθερίας του ατόµου, που αντιστοιχεί σε ορισµένο θεµελιώδες δικαίωµα, ισχύει και στην περίπτωση µις ιδιωτικής σχέσης. Το εγγυητικό, άρα, περιεχόµενο του συνταγµατικού δικαιώµατος «µεταφέρεται» στο πεδίο µιας ιδιωτικής σχέσης, µε σκοπό να προστατεύσει το χώρο ελευθερίας του ατόµου έναντι άλλων ιδιωτών. Αυτό ακριβώς είναι το ελάχιστο και αναγκαίο περιεχόµενο της «τριτενέργειας» ενός θεµελιώδους δικαιώµατος. 23 Πληρέστερα, η τριτενέργεια θα µπορούσε να οριστεί ως εξής : Τριτενέργεια είναι η προς τα πρόσωπα κατευθυνόµενη και κυρίως από την κρατική εξουσία πραγµατοποιούµενη αµυντική νοµική ενέργεια των θεµελιωδών δικαιωµάτων, η οποία εξασφαλίζει την ακώλυτη άσκησή τους, εξαναγκάζοντας τις απειλητικές αντικοινωνικές δυνάµεις να απέχουν από κάθε προσβολή της ανθρώπινης αξίας. 24 Τριτενέργεια είναι η ενέργεια προς τους τρίτους. Ως τρίτος θεωρούνται οι ιδιώτες, καθόσον κατά την παραδοσιακή διδασκαλία τα ατοµικά δικαιώµατα κατευθύνονται µόνο κατά του κράτους και όχι κατά των ιδιωτών. Το πρόβληµα της τριτενέργειας γεννάται µόνο στο πλαίσιο της παραδοσιακής δυαδιστικής έννοµης τάξης, που διακρίνει αυστηρά το δηµόσιο από το ιδιωτικό δίκαιο. Η τριτενέργεια είναι πρόβληµα εφαρµογής των θεµελιωδών δικαιωµάτων σε µερικότερες έννοµες σχέσεις ή θεσµούς στην περιοχή του «ιδιωτικού δικαίου». Το όλο φαινοµενικό πρόβληµα της τριτενέργειας αναλύεται σε µερικότερα ερωτήµατα, αναφερόµενα στο «εάν», το «πόσο» και το πώς του όλου θέµατος. Για την απάντηση αυτών των ερωτηµάτων, διατυπώθηκαν στη γερµανική νοµική επιστήµη και ακολούθως στη νοµολογία των Οµοσπονδιακών Γερµανικών δικαστηρίων, δυο κατά βάση θεωρίες, η θεωρία της άµεσης τριτενέργειας και η θεωρία της έµµεσης τριτενέργειας. 23 Παπακωνσταντίνου Α., Η σχέση των διατάξεων των άρθρων 25&3 Συντ. και 281 Α.Κ. Το Σύνταγµα, τεύχος 6/2000 24 ηµητρόπουλος, Η συνταγµατική προστασία του ανθρώπου από την ιδιωτική εξουσία, σελ.151. 15

Έχει υποστηριχθεί 25 ότι ο όρος «τριτενέργεια» όσο καθιερωµένος και αν είναι, είναι αδόκιµος. Οι ιδιώτες, οι οποίοι δεσµεύονται από τις συνταγµατικές διατάξεις που κατοχυρώνουν θεµελιώδη δικαιώµατα άλλων ιδιωτών, δεν µπορούν στις σχέσεις τους µε τους άλλους ιδιώτες να χαρακτηρισθούν ως «τρίτοι», στους οποίους επενεργούν τα συνταγµατικά δικαιώµατα. Με την αναγνώριση της ισχύος των συνταγµατικών δικαιωµάτων και στις σχέσεις µεταξύ ιδιωτών αναγνωρίζεται πρωταρχικά η έναντι όλων, αδιακρίτως, ισχύς των δικαιωµάτων αυτών. Αυτή η erga omnes ισχύς είναι το κύριο χαρακτηριστικό της θεωρίας αυτής. Με βάση αυτή την παρατήρηση ακριβέστερος θεωρείται 26 ο όρος «απόλυτη ενέργεια» ή «απόλυτη ισχύς», ο οποίος αποδίδει πληρέστερα και στο σύνολό του τα φαινόµενο της προστασίας των συνταγµατικών αυτών δικαιωµάτων από κάθε προσβολή, οπουδήποτε και αν προέρχεται. Άλλος όρος που έχει χρησιµοποιηθεί στην επιστήµη είναι ο όρος «οριζόντια ενέργεια» των συνταγµατικών δικαιωµάτων στις σχέσεις ιδιωτών, σε αντιπαράθεση µε την «κάθετη ενέργεια» η οποία υπάρχει στις σχέσεις Κράτους-πολιτών. II. ΑΜΕΣΗ ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑ 1. ΘΕΩΡΙΑ Η θεωρία της άµεσης τριτενέργειας των θεµελιωδών δικαιωµάτων έχει συνδεθεί µε το όνοµα του γερµανού καθηγητή του εργατικού δικαίου και προέδρου του γερµανικού οµοσπονδιακού συνταγµατικού δικαστηρίου, Hans Carl Nipperdey, του οποίου το επιστηµονικό κύρος συνέτεινε, σε µεγάλο βαθµό, στη διάδοση της θεωρίας στο χώρο της επιστήµης και της νοµολογίας. Το πεδίο του εργατικού δικαίου παρέχει το προσφορότερο ίσως έδαφος για την εφαρµογή της θεωρίας της τριτενέργειας. Η ιεραρχική αντιπαράταξη εργοδότη και εργαζόµενου, κεφαλαίου και εργασίας, οδηγούν µε µεγαλύτερη ευκολία, παρά στους υπόλοιπους κλάδους του δικαίου, στη διαπίστωση της διάστασης πραγµατικής και νοµικής ελευθερίας. Η διαπίστωση αυτή αποτελεί τον κατευθυντήριο οδηγό της θεωρίας του Nipperdey, ο οποίος και αναφέρει χαρακτηριστικά : «Η απειλή της ελευθερίας είναι 25 ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα σελ. 87 26 Τζ. Ηλιοπούλου-Στράγγα, Η «τριτενέργεια των ατοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων του Συντ.1975, σελ. 32-33. 16

µεγάλη. Αλλ η ελευθερία είναι ένα αδιαίρετο σύνολο, που πρέπει να υπάρχει σε όλες τις βιοτικές περιοχές». 27 Χαρακτηριστικό γνώρισµα της όλης θεωρίας του Nipperdey είναι η µεθοδολογική κατεύθυνση προς τη συνταγµατική δέσµευση της ιδιωτικής εξουσίας. Σύµφωνα µε τον κεντρικό πυρήνα της άµεσης θεωρίας, τα θεµελιώδη δικαιώµατα έχουν αντικειµενική φύση. Ως αντικειµενικοί κανόνες δικαίου δεσµεύουν όχι µόνο το κράτος, αλλά και τους ιδιώτες. Η εφαρµογή των θεµελιωδών δικαιωµάτων στο ιδιωτικό δίκαιο δεν έχει ανάγκη κανενός «µέσου», καµιάς «διόδου», όπως είναι οι γενικές ρήτρες. Η δικαιική ενέργεια είναι άµεση κανονιστική ενέργεια. Εκείνοι που υποστηρίζουν την αντίθετη γνώµη, γράφει ο Nipperdey, και επιδιώκουν την εφαρµογή τους µε γενικές ρήτρες του ιδιωτικού δικαίου (καλή πίστη, χρηστά ήθη κλπ) προσπαθούν να αντλήσουν το περιεχόµενο των θεµελιωδών δικαιωµάτων κάτω από το πρίσµα του 19 ου αιώνα. Αυτή η µέθοδος εξηγεί την καταγωγή και τη δηµιουργία των θεµελιωδών δικαιωµάτων, όπως επίσης και τη λειτουργία τους σε µια συγκεκριµένη ιστορική περίοδο. εν αποτελεί όµως απόδειξη της ταυτότητας του περιεχοµένου των θεµελιωδών δικαιωµάτων στη σύγχρονη έννοµη τάξη. Κατά τον Nipperdey, η αναγνώριση της άµεσης ενέργειας των θεµελιωδών δικαιωµάτων δεν συνεπάγεται την εφαρµογή όλων των θεµελιωδών δικαιωµάτων στο ιδιωτικό δίκαιο. Η απάντηση στο ερώτηµα για την απόλυτη δύναµη καθενός δικαιώµατος, απαιτεί την εξέταση του περιεχοµένου και της λειτουργίας του. 28 Ο Nipperdey δέχεται κυρίως την απόλυτη δύναµη των εξής συνταγµατικών κανόνων : -της ανθρώπινης αξιοπρέπειας -της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας -της αρχής της ισότητας -της ελεύθερης σκέψης και έκφρασης -της προστασίας του γάµου και της οικογένειας -του απορρήτου των επιστολών 27 Grundrechte und Privatrecht, σελ. 27. 28 ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα, σελ. 90 εποµ. 17

III. ΕΜΜΕΣΗ ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑ 1. ΘΕΩΡΙΑ Ενάντια στη νέα διδασκαλία στράφηκαν στη Γερµανία, ορισµένοι συγγραφείς, που πρόσκεινται προς την ατοµικιστική θεωρία των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Επικεφαλής της αντίκρουσης της νέας διδασκαλίας τέθηκε ο G. Durig, o οποίος και ανέπτυξε την αποκαλούµενη «θεωρία της έµµεσης τριτενέργειας». Σύµφωνα µε τη θεωρία της έµµεσης τριτενέργειας των θεµελιωδών δικαιωµάτων, εφόσον υπάρχουν ειδικοί κανόνες ιδιωτικού δικαίου, η δράση των ιδιωτών πρέπει να κρίνεται σύµφωνα µε το περιεχόµενο των κανόνων αυτών, γιατί η δύναµη των θεµελιωδών δικαιωµάτων είναι περιορισµένη και η προστασία από επεµβάσεις ιδιωτών πρέπει να κρίνεται, σύµφωνα µε τους κανόνες του ιδιωτικού δικαίου. Στις περιπτώσει που λείπουν ειδικού κανόνες ιδιωτικού δικαίου, είναι δυνατή η έµµεση επίδραση των θεµελιωδών δικαιωµάτων, µε την εννοιολογική συµπλήρωση των γενικών εννοιών και ρητρών του ιδιωτικού δικαίου. Στην εννοιολογική αυτή συµπλήρωση τα θεµελιώδη δικαιώµατα κατέχουν θέση κατευθυντήριων γραµµών, κατά το µέτρο που αποτελούν έκφραση µιας γενικής τάξης αξιών, διασφαλιζόµενης έτσι της ενότητας της συνολικής τάξης δικαίου στη δικαιική ηθική, αλλά και της αυτονοµίας του ιδιωτικού δικαίου από το δηµόσιο δίκαιο. Με την θεωρία της έµµεσης τριτενέργειας οφείλει κανείς να συµφωνήσει, αν η έννοµη τάξη είναι διχοτοµηµένη σε δηµόσιο και σε ιδιωτικό δίκαιο, αν τους τελευταίους δυό αιώνες δεν υπέστη ουδεµία µεταβολή 29. Αν η έννοµη τάξη παρέµεινε και είναι ατοµικιστική δυαδιστική, όπως στις αρχές της δηµιουργίας της, τότε η εφαρµογή των θεµελιωδών δικαιωµάτων στο ιδιωτικό δίκαιο δεν είναι πράγµατι δυνατή. IV. ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΙΑΦΟΡΕΣ ΚΡΙΤΙΚΗ Η συζήτηση πάνω στο ζήτηµα «άµεση» ή «έµµεση τριτενέργεια» αναφέρεται, βασικά, στη µέθοδο νοµικής θεµελίωσης της ισχύος των συνταγµατικών δικαιωµάτων στις σχέσεις ιδιωτικού δικαίου, δηλαδή στο «πως» και όχι στο «αν» της τριτενέργειας. Η µία ή η άλλη λύση επηρεάζει, στο τέλος, µόνο µεθοδολογικά τη 29 ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα, σελ. 93 18

διεύρυνση των συνταγµατικών εγγυήσεων προς το χώρο των κοινωνικών σχέσεων του άτοµου. Και οι δυο αυτές απόψεις δέχονται αναµφισβήτητα την τριτενέργεια πάνω στη βάση και µε τα µέσα εφαρµογής και λειτουργίας του ιδιωτικού δικαίου. Η αστικολογική αυτή αφετηρία είναι ο λόγος του ότι στους υποστηρικτές των δύο απόψεων κυριαρχεί η ιδέα της επικουρικότητας των συνταγµατικών εγγυήσεων απέναντι στις ρυθµίσεις του ιδιωτικού δικαίου. Όσον αφορά την παρεχόµενη έννοµη προστασία, τόσο στην άµεση όσο και στην έµµεση τριτενέργεια, είναι η ίδια και η φύση της καθαρά αστικολογική : ακυρότητα της δικαιοπραξίας και ενδεχοµένως, αποζηµίωση. ιαφορά υπάρχει µόνο ως προς τον εφαρµοστέο κανόνα αστικού δικαίου. Στην άµεση τριτενέργεια, οι συνταγµατικές εγγυήσεις ισχύουν µέσω του άρθρου 174 Α.Κ. (και ενδεχοµένως του άρθρου ως νοµικοί κανόνες δηµοσίας τάξεως, η παραβίαση των οποίων συνεπάγεται την ακυρότητα της δικαιοπραξίας. Στην έµµεση τριτενέργεια ισχύουν είτε µέσω ειδικών ρυθµίσεων του ιδιωτικού δικαίου, που τις συγκεκριµενοποιούν, είτε µέσω των γενικών ρητρών των «χρηστών ηθών», της «καλής πίστης», της «απαγόρευσης της καταχρηστικής άσκησης δικαιώµατος», των οποίων συµπληρώνουν και διαµορφώνουν το νοηµατικό περιεχόµενο. 30 Επιπλέον, η θεωρία της έµµεσης τριτενέργειας δεν προσφέρει συγκεκριµένη λύση. Είτε υποστηρίζει την εφαρµογή των θεµελιωδών δικαιωµάτων στο ιδιωτικό δίκαιο, εποµένως καταλήγει στα ίδια αποτελέσµατα µε την άµεση θεωρία, είτε δέχεται µόνο την εφαρµογή των γενικών ρητρών, εποµένως καταλήγει στην άρνηση της λεγόµενης τριτενέργειας, πράγµα το οποίο δεν οµολογούν τουλάχιστον οι υποστηρικτές της. Πάντως, οι παρεχόµενες νοµικές λύσεις είναι οι ίδιες. Τα κυριότερα επιχειρήµατα που διατυπώθηκαν ενάντια στη θεωρία της τριτενέργειας µπορούν να συνοψισθούν στα εξής : 31 α) Η τριτενέργεια αντιστρατεύεται τη γενική παράδοση σχετικά µε την έννοια και την αποστολή των ατοµικών δικαιωµάτων. β) Ο συντακτικός νοµοθέτης δεν έχει εντολή να ρυθµίζει τις σχέσεις των ιδιωτών ή, οπωσδήποτε, δεν θέλησε να θεσπίσει την τριτενέργεια (µέχρι την αναθεώρηση του 2001). γ) Η τριτενέργεια έρχεται σε αντίθεση µε τις βάσεις του ιδιωτικού δικαίου και κυρίως µε την ιδιωτική αυτονοµία και την ελευθερία των συµβάσεων. 30 Κασιµάτης Γ., Μελέτες ΙΙΙ, 1974 1999, σελ.87. 31 Κασιµάτης Γ., Μελέτες ΙΙΙ, 1974 1999, σελ.88. 19

V. ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΝΝΟΜΗΣ ΤΑΞΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Τα στάδια της ιστορικής εξέλιξης της έννοµης τάξης αποτελούν και στάδια εξέλιξης των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Το ίδιο το ουσιαστικό τους περιεχόµενο τοποθετεί τα θεµελιώδη δικαιώµατα στην κορυφή της έννοµης τάξης. Η συνταγµατοπολιτική εξέλιξη οδήγησε, µέσα από την ιστορική πορεία διακοσίων περίπου ετών, στη µετάβαση σ ένα νέο στάδιο βασιζόµενο στη συνύπαρξη του κοινωνικού ανθρώπου και του κοινωνικού κράτους δικαίου, το στάδιο της απόλυτης αναγνώρισης των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Η παρέµβαση του δηµοκρατικού κράτους έχει προστατευτικό και όχι καταπιεστικό χαρακτήρα.. Η έννοµη τάξη είναι ενιαία και αντικειµενική. Είναι το στάδιο συγκερασµού δηµοσίου και ιδιωτικού. Εγκαταλείπεται η θεωρία του δυϊσµού και επικρατεί η θεωρία του µονισµού. Τόσο το δηµόσιο όσο και το ιδιωτικό δίκαιο, αποτελούν ταυτόχρονα τάξη καταναγκασµού και τάξη ελευθερίας. Τα θεµελιώδη δικαιώµατα προστατεύουν όχι µόνο από την κρατική, αλλά και από την ιδιωτική εξουσία. Η µεταβολή των θεµελιωδών δικαιωµάτων αποτελεί τµήµα της γενικότερης µεταβολής της έννοµης τάξης, από ατοµικιστική σε κοινωνική ανθρωπιστική, της µεταβολής της δηµοκρατίας, της δηµοκρατικοποίησης του κράτους και της δηµιουργίας του κοινωνικού κράτους δικαίου. Η µεταβολή των θεµελιωδών δικαιωµάτων, η µεταβολή του νοήµατος των συνταγµατικών αυτών κανόνων δικαίου αποτελεί µέρος της γενικότερης δικαιικής µεταβολής, της µεταβολής δηλαδή από την δυαδιστική ατοµικιστική στην ενιαία κοινωνική ανθρωπιστική έννοµη τάξη. 32 Με τη µεταβολή αυτή το Σύνταγµα ανάγεται σε καθολικό ρυθµιστή της έννοµης τάξης και τα δικαιώµατα που προβλέπει και κατοχυρώνει επηρεάζουν ως αντικειµενικές αρχές τη διαµόρφωση των εννόµων σχέσεων µεταξύ των ιδιωτών. VI. ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ 2001 Κατά την αναθεώρηση του ισχύοντος Συντάγµατος, που πραγµατοποιήθηκε το 2001,ο συντακτικός νοµοθέτης έλαβε υπόψη του τη µεταβολή που είχε ήδη επέλθει στην έννοµη τάξη. Το άρθρο 25 στην παράγραφο 1 εδάφιο γ συµπεριέλαβε 32 ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα, σελ. 39. 20

διάταξη κατά την οποία «τα δικαιώµατα αυτά του ανθρώπου (ως ατόµου και ως µέρους του κοινωνικού συνόλου) ισχύουν και στις σχέσεις ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν». Έγινε έτσι δεκτή µε ρητή συνταγµατική διάταξη η τριτενέργεια ή ορθότερα η διαπροσωπική ενέργεια των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Με τη συγκεκριµένη διάταξη ο συντακτικός νοµοθέτης αναγνωρίζει τη µεταβολή που έχει ήδη επέλθει στη συνταγµατοπολιτική πραγµατικότητα και ταυτόχρονα θέτει την αφετηρία για την ολοκλήρωση της µεταβολής του δικαιϊκού οικοδοµήµατος 33. Σύµφωνα µε τη νέα συνταγµατική ρύθµιση, τα συνταγµατικά δικαιώµατα εφαρµόζονται και στις σχέσεις µεταξύ των ιδιωτών. ηλαδή οι συνταγµατικές διατάξεις (δηµοσίου δικαίου) εφαρµόζονται και στο ιδιωτικό δίκαιο. Κατά συνέπεια, η διάκριση του δικαίου σε ιδιωτικό και δηµόσιο, κατά ρητή πλέον επιταγή του Συντάγµατος, δεν συνιστά εµπόδιο στην εφαρµογή των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Η ιδιότητα του Συντάγµατος ως καθολικού ρυθµιστή της συνολικής έννοµης τάξης είναι αναγκαία συνέπεια της ενοποίησης της έννοµης τάξης. Η δηµοσιοποίηση του ιδιωτικού δικαίου και η ιδιωτικοποίηση του δηµοσίου δικαίου προσέδωσαν στο Σύνταγµα «υπερδηµόσιο» χαρακτήρα. Η νέα αυτή ιδιότητα του Συντάγµατος ως καθολικού ρυθµιστή της ενιαίας έννοµης τάξης θεµελιώνει από την πλευρά της την τριτενέργεια. Τα συνταγµατικά δικαιώµατα εφαρµόζονται στις σχέσεις µεταξύ ιδιωτών ακριβώς επειδή είναι συνταγµατικές διατάξεις. Έτσι γίνεται νοητή η µεταβολή της φύσης τους, η αντικειµενικοποίηση των συνταγµατικών δικαιωµάτων, η αναγωγή τους σε αντικειµενικό δίκαιο, σε βασικά δηλαδή αξιώµατα της συνολικής έννοµης τάξης. Με τη µεταβολή των συνταγµατικών δικαιωµάτων µεταβάλλεται, επίσης, και το ρυθµιστικό τους αντικείµενο, καθ όσον δεν ρυθµίζουν µόνο τις σχέσεις δηµοσίου δικαίου αλλά ιδιωτικού. Επίσης µεταβάλλεται η κατεύθυνσή τους, δηλαδή δε στρέφονται µόνο κατά του κράτους αλλά κατά των ιδιωτών. Από τις τρεις διαστάσεις του κάθε δικαιώµατος (αµυντική, προστατευτική, εξασφαλιστική), γίνεται δεκτό ότι τριτενεργεί µόνο η αµυντική. Οι ιδιώτες οφείλουν να σέβονται, όχι όµως και να προστατεύουν ή να διασφαλίζουν τα συνταγµατικά δικαιώµατα. 34 Γίνεται λοιπόν αντιληπτό ότι το πρόβληµα της λεγόµενης τριτενέργειας εµφανίζεται µόνο στο πλαίσιο της δυαδιστικής, ενώ αντίθετα εξαφανίζεται στην 33 ηµητρόπουλος Α., Η διαπροσωπική ενέργεια (τριτενέργεια) των συνταγµατικών δικαιωµάτων, κατά το αναθεωρηµένο Συνταγµα. 34 ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα, σελ.99 21

ενιαία έννοµη τάξη. Η τυπική υπεροχή των συνταγµατικών κανόνων επιβάλλει την εφαρµογή τους σε κάθε έννοµη σχέση στα πλαίσια της ενιαίας έννοµης τάξης. ιατυπώνεται έτσι η αρχή της βασικής ισχύος των συνταγµατικών δικαιωµάτων 35, κατά την οποία όλα τα συνταγµατικά δικαιώµατα εφαρµόζονται σε όλες τις διαπροσωπικές σχέσεις ως προς το γενικό αµυντικό τους περιεχόµενο. Η αρχή αυτή, η οποία µε σαφήνεια προκύπτει από το άρθρο 25 παρ. 1 εδ. γ σε συνδυασµό κυρίως µε το άρθρο 2 παρ. 1, αλλά και µε άλλες συνταγµατικές διατάξεις, εφαρµόζεται µε τη µορφή της κατ αρχήν απαγορεύσεως του περιορισµού του γενικού αµυντικού περιεχοµένου. Συνεπώς, οι ενοχικές, οι οικογενειακές, οι κληρονοµικές ή κάθε είδους ιδιωτικές σχέσεις δεν µπορούν παρά να διαπλάσσονται στις βάσεις που θέτουν τα συνταγµατικά δικαιώµατα. Η παραπάνω διάταξη απευθυνόµενη στο νοµοθέτη, στον δικαστή και στους κοινωνούς του δικαίου αποτελεί ένα φάρο που θα οδηγεί την δικαιοπολιτική εξέλιξη. VII. ΤΡΙΤΕΝΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΙΚΑΙΟ Το ζήτηµα της τριτενέργειας τέθηκε ήδη και προκειµένου για τα ατοµικά δικαιώµατα που προστατεύονται από την Ευρωπαϊκή Σύµβαση των Ανθρωπίνων ικαιωµάτων και το Ευρωπαϊκό Κοινοτικό ίκαιο. Το ζήτηµα αυτό είναι αµφίβολο. Υπέρ της τριτενέργειας των δικαιωµάτων της ΕΣ Α φαίνεται να συνηγορεί η διατύπωση της διάταξης του άρθρου 13 αυτής, αν και δεν µπορεί να θεωρηθεί ως καθιέρωση της άµεσης τριτενέργειας των συµβατικών δικαιωµάτων 36. Η νοµολογία του ικαστηρίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων δέχθηκε ότι η ελευθερία κινήσεως προσώπων και παροχής υπηρεσιών ισχύει και έναντι µιας ιδιωτικής αθλητικής οµοσπονδίας, γιατί, κατά το ΕΚ, οι στόχοι της Συνθήκης θα διακινδυνεύονταν, αν η κατάργηση των φραγµών της ιθαγενείας µπορούσε πάλι να αρθεί µε την έγερση τέτοιων φραγµών από νοµικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου βάσει της αυτονοµίας τους 37. 35 ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά δικαιώµατα, σελ.71 36 Ράϊκου Α., Συνταγµατικό ίκαιο Θεµελιώδη ικαιώµατα, 2 ος τόµος, σελ,171 37 αγτόγλου Π., Η τριτενέργεια των ατοµικών δικαιωµάτων, ΝοΒ 1982, σελ.784 22

Γ ΜΕΡΟΣ: ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Η ελληνική νοµολογία από πολύ νωρίς προσπάθησε να επιτύχει τη µεγαλύτερη δυνατή προστασία των πολιτών, εφαρµόζοντας τις διατάξεις των συνταγµατικών δικαιωµάτων στις ιδιωτικές έννοµες σχέσεις. Εντούτοις, δεν υπήρξε συνεπής ως προς την ακολουθούµενη θεωρία. Κατά συνέπεια, µέρος των αποφάσεων δέχεται τη άµεση τριτενέργεια και µέρος την έµµεση, µε κρατούσα σε γενικές γραµµές την έµµεση τριτενέργεια 38, παρά το γεγονός ότι υπάρχουν και αρεοπαγιτικές αποφάσεις που δέχονται την άµεση τριτενέργεια 39. Η απόφαση µάλιστα 145/1988 του Μονοµελούς Πρωτοδικείου Ροδόπης φτάνει ως το σηµείο να θεωρεί αγώγιµο το συνταγµατικό δικαίωµα της εργασίας. Ακόµα πάντως και µετά την αναθεώρηση του 2001,ο όρος «τριτενέργεια» δεν έχει εκλείψει από το σώµα των ελληνικών δικαστικών αποφάσεων 40. ΜΕΡΟΣ : ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Το ζήτηµα της τριτενέργειας των συνταγµατικών δικαιωµάτων έχει πλέον εκλείψει στη σύγχρονη ενιαία έννοµη τάξη. Οι διαπροσωπικές έννοµες σχέσεις, όπως και κάθε έννοµη σχέση στα πλαίσια του ανθρωπιστικού κράτους δικαίου, διαπλάθονται µέσα στα όρια που ορίζουν τα συνταγµατικά δικαιώµατα. Ο χώρος ελευθερίας που ορίζει κάθε δικαίωµα είναι απαραβίαστος από την επιβολή κάθε εξουσίας, είτε προέρχεται από φορέα δηµόσιας εξουσίας, είτε προέρχεται από φορέα ιδιωτικής εξουσίας. Ε ΜΕΡΟΣ : ΠΕΡΙΛΗΨΗ - SUMMARY Η τριτενέργεια των συνταγµατικών δικαιωµάτων είναι ένα ζήτηµα που απασχόλησε τη νοµική επιστήµη µετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο. ιατυπώθηκαν από τη γερµανική επιστήµη και νοµολογία δυο θεωρίες, της άµεσης και της έµµεσης τριτενέργειας. Οι αυτές προσπάθησαν να εξηγήσουν την εφαρµογή των συνταγµατικών δικαιωµάτων στις ιδιωτικές έννοµες σχέσεις. Οι θεωρίες αυτές, όµως, λειτουργούν στα πλαίσια του διαχωρισµού σε δηµόσιο και ιδιωτικό δίκαιο. Στα 38 ΕφΑθ 9517/1990 39 ΑΠ 2057/1990 40 ΜπρΑθ 4531/2004 23

πλαίσια της ενιαίας θεώρησης της έννοµης τάξης, οι θεωρίες της τριτενέργειας ή οριζόντιας ενέργειας µένουν χωρίς αντικείµενο καθώς οι συνταγµατικές διατάξεις που κατοχυρώνουν ατοµικά δικαιώµατα αποκτούν υπέρτερη ισχύ και ανάγονται σε ρυθµιστές όλων των εννόµων σχέσεων. Το γεγονός αυτό αντικατοπτρίζεται στο άρθρο 25 παρ. 1 εδ. γ του ελληνικού Συντάγµατος. The third party action of constitutional rights is a subject that has preoccupied the legal science since World War II. German science and practice has formed two relevant theories, the theory of direct third party action and the theory of indirect third party action. These theories have tried to explain the appliance of constitutional rights in private lawful relations. However, these theories can only function in terms of the division in public and private law. In terms of the unity of law, the theories of third party action or the horizontal effect of the human rights act are without objective, as the constitutional articles that define human rights, gain greater power and become the guidelines of all lawful relations. This fact can be observed in article 25 paragraph 1 verse c of the Greek current constitution. ΣΤ ΜΕΡΟΣ: ΛΗΜΜΑΤΑ KEY WORDS Τριτενέργεια: Third party action ικαίωµα: Right Σύνταγµα: Constitution ηµόσιο ίκαιο: Public Law Ιδιωτικό ίκαιο: Private Law Εφαρµογή: Appliance Έννοµη σχέση: Lawful relation 24

Ζ ΜΕΡΟΣ: ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ Ανθόπουλος Χ., Η τριτενέργεια των θεµελιωδών δικαιωµάτων ως συνταγµατική αρχή, τα 2002, σελ.677 αγτόγλου Π.., Η τριτενέργεια των ατοµικών δικαιωµάτων ( ιδίως της ελευθερίας διαθήκης και της ισότητας των φύλων), ΝοΒ 1982, σελ. 780 αγτόγλου Π,., Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά ικαιώµατα, Α, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2005 ηµητρόπουλος Α., Η διαπροσωπική ενέργεια (τριτενέργεια) των συνταγµατικών δικαιωµάτων, κατά αναθεωρηµένο Σύνταγµα. (Περίληψη διαλέξεως που οργάνωσε η Εταιρεία ιοικητικών Μελετών στην αίθουσα του ικηγορικού Συλλόγου Αθηνών στις 17/10/2001) ηµητρόπουλος Α., Η συνταγµατική προστασία του ανθρώπου από την ιδιωτική εξουσία. Συµβολή στο πρόβληµα της τριτενέργειας, Εκδόσεις Σάκκουλα, 1981-1982 ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2005 ηµητρόπουλος Α., Τα αµυντικά δικαιώµατα του ανθρώπου και η µεταβολή της έννοµης τάξης, Εκδόσεις Σάκκουλα, 1981 Ηλιοπούλου Στράγγα Ι., Η «τριτενέργεια» των ατοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων του Συντάγµατος 1975, Εκδόσεις Σάκκουλα, 1990 Ηλιοπούλου Στράγγα Ι., Η θεωρία της «τριτενέργειας» των ατοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων, Ελλ /νη 2001, σελ.1527 Κασιµάτης Γ., Το ζήτηµα της «τριτενέργειας» των ατοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων σε Μελέτες ΙΙΙ, 1974-1999, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2000 Μάνεσης Α., Ατοµικέ ελευθερίες Α, 1982 25

Μητσόπουλος Γ., «Τριτενέργεια» και «αναλογικότητα» ως διατάξεις του αναθεωρηθέντος Συντάγµατος, τα, 2002, σελ. 641 Παπακωνσταντίνου Α., Η σχέση των διατάξεων των άρθρων 25 3 του Συντάγµατος και 281 ΑΚ, ΤοΣ 6/2000 Ράικου Α., Συνταγµατικό ίκαιο Θεµελιώδη ικαιώµατα, 2 ος Τόµος, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2002 Χρυσόγονος Κ., Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2002 Η ΠΙΝΑΚΑΣ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ I. ΠΡΙΝ ΤΗΝ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ 2001 Μ.Πρ.Ροδοπ. 145/1998 : Υποχρέωση απασχόληση µισθωτού Εφ.Αθ. 9517/1990 : Μίσθωση εργασίας, Αρχή της ίσης µεταχείρισης, Έµµεση τριτενέργεια ΣτΕ 714/1989 : Ακαδηµαϊκή ελευθερία Μ.Πρ.Αθ. 17500/1993 : Αθέµιτος ανταγωνισµός (ασφαλιστικά µέτρα) ΑΠ 2057/1990 : Μίσθωση εργασίας, οικειοθελείς παροχές II. ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ 2001 ΑΠ 515/2001 : Αρχή της ίσης µεταχείρισης στις εργασιακές σχέσεις Μ.Πρ.Συρ. : 438/2001 : Προστασία προσωπικότητας, ικαίωµα στο περιβάλλον Εφ.Αθ. 5799/2001 : ικαίωµα απεργίας Μ.Πρ.Αθ. 4531/2004 : ικαίωµα στο περιβάλλον, Προστασία της υγείας 26

ΑΠ 733/2005 : Συνδικαλιστική Ελευθερία, Αστική ευθύνη του ηµοσίου III. ΕΚ 438/2000 Συλλογιστική ρύθµιση εξηρτηµένης εργασίας Θ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΣ 145/1988 ΜΠΡ ΡΟ ΟΠ Υποχρέωση απασχόλησης του µισθωτού. Αποτελεί προσβολή της προσωπικότητα η αδικαιολόγητη άρνηση του εργοδότη να αποδεχθεί τις υπηρεσίες του µισθωτού. ικαιολογηµένη η άρνηση όταν η µη αποδοχή της εργασίας εξυπηρετεί αληθινά και σπουδαία συµφέροντα του εργοδότη. Προσβολή της προσωπικότητας από την αυθαίρετη και καταχρηστική καταγγελία της συµβάσεως εργασίας. ικαίωµα του µισθωτού για άρση της προσβολής. 'Ακυρη η καταγγελία συνδικαλιστικού στελέχους χωρίς απόφαση της Επιτροπής Προστασίας Συνδικαλιστικών Στελεχών έστω και αν ο εργοδότης αγνοεί την ιδιότητα του µισθωτού ως προστατευοµένου συνδικαλ. στελέχους. Η γνώση ή η άγνοια της ιδιότητας του µισθωτού από τον εργοδότη έχει σηµασία µόνο όταν κατηγορείται για την διάπραξη του ποινικού αδικήµατος της παραβίασης του άρθρου 23 Ν. 1264/82. Λήψη ασφαλιστικών µέτρων προς προστασία του δικαιώµατος της προσωπικότητας. Υποχρέωση εργοδότη προς αποδοχή της εργασίας του µισθωτού. Καταβολή νόµιµου µισθού επ' απειλή χρηµατικής ποινής και προσωπικής κράτησης. Μονοµελούς Πρωτοδικείου Ροδόπης 145/1988 (*) ( ιαδικασία Ασφαλιστικών Μέτρων) Πρόεδρος ο Πρόεδρος Πρωτοδικών κ. Ευστ.Τσουκαλάς ικηγόροι η κ. Γεωργία Μαραγκού - Φακιρίδου και ο κ. Παναγιώτης Τσοκαλίδης Από τον συνδυασµό των διατάξεων του άρθρων 57, 281, 288, 648, 649, 652, 656 Α.Κ., 2 παρ.1, 5 παρ.1 και 22 παρ.1 του Συντάγµατος, οι οποίες προστατεύουν την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, το δικαίωµα εργασίας, ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και της συµµετοχής στην οικονοµική ζωή της χώρας, βγαίνει το συµπέρασµα ότι ο εργοδότης, εκτός από την κύρια υποχρέωση του για καταβολή του µισθού, έχει την 27