ΤΟ ΑΙΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ ΣΥΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟΝ THOMAS HOBBES.

ΤΟ ΑΙΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΣΥΜΒΟΛΑΙΟ ΣΥΣΤΑΣΗΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟΝ THOMAS HOBBES. ΖΥΓΟΥΛΗΣ Ν. ΦΩΤΙΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΝΤΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Α.Μ.: 1109Μ002 ΑΘΗΝΑ 2010 ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ: ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΑΝΤΙ ΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΑΓΓΕΛΙ ΗΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ: Κεφάλαιο Α. Το αίτηµα της ειρήνευσης στον Τ. Hobbes. Η εδραίωση της κοινής εξουσίας και η εκχώρηση των «φυσικών δικαιωµάτων στον κυρίαρχο. Κεφάλαιο Β. Το κοινωνικό συµβόλαιο και η έννοια της κυριαρχίας στον Τ. Hobbes. Η σχέση µεταξύ κυβερνώντος και κυβερνωµένου. Ο ρόλος των συναινετικών διαδικασιών για την συγκρότηση της πολιτικής κοινωνίας. Η απονοµιµοποίηση των θρησκευτικών κειµένων και η παραδοσιακή εξουσία. Συµπέρασµα.

Κεφάλαιο Α. «Ο Thomas Hobbes είναι ο σηµαντικότερος εκπρόσωπος της επιστηµονικής επανάστασης του δέκατου εβδόµου αιώνα στο χώρο της πολιτικής φιλοσοφίας». 1 Ο Hobbes είναι από τους µεγαλύτερους φιλοσόφους της εποχής του διότι επιδίωξε να δώσει µη αµφισβητήσιµες βάσεις στη γνώση. Επηρεάσθηκε από την ανάπτυξη της φυσικής και των µαθηµατικών και ασχολήθηκε µε γνωστικά αντικείµενα διαφορετικά από τη φιλοσοφία, όπως γεωµετρία, ιστορία, ηθική και θεολογία. «Τα ευρύτατα φιλοσοφικά του ενδιαφέροντα συµπυκνώνονται στο έργο του, «Λεβιάθαν», που εκδόθηκε το 1651, όπου παρουσιάζει τη φιλοσοφική ανθρωπολογία, ψυχολογία και ηθική θεωρία παράλληλα προς τις απόψεις του για την γλώσσα, την πολιτική και τη θρησκεία. Προϋπόθεση της θεώρησης του Hobbes είναι ο θεµελιώδης υλισµός και η µηχανιστική αντίληψη που πρυτανεύουν στη φιλοσοφία του». 2 Ο Hobbes ήταν αντίθετος προς την αρχαία ελληνική φιλοσοφία και ιδιαίτερα τον Αριστοτελισµό. ιαφωνούσε µε την αριστοτελική φυσική, την χαρακτήριζε «ανωφελή φιλοσοφία». 3 Η φιλοδοξία του ήταν να εγκαθιδρυθεί µια διαφορετική πολιτεία, για τούτο και ο Λεβιάθαν αποτελούσε µια διάγνωση, µια διαπίστωση των πολιτικών διενέξεων σε σχέση πάντοτε µε µια διανοητική σύγκρουση όσο και µε µια απόρριψη του ατοµικισµού ως βάση για την εγκαθίδρυση µιας πολιτικής τάξης. Το ιδανικό του σύστηµα όµως ήταν ανεφάρµοστο. Ο Hobbes επεξεργάσθηκε έναν ορθολογικό υλισµό απέναντι στη σχολαστική φιλοσοφία. Η οντολογία του υποστήριζε ότι ο άνθρωπος και η φύση του καθοδηγούνται από τους νόµους της 1 Πασχάλη Κιτροµηλίδη, «Πολιτικοί Στοχαστές Νεότερων Χρόνων», εκδ. ΠΟΡΕΙΑ, 1998, σελ 57. 2 Πασχάλη Κιτροµηλίδη, αυτόθι, σελ 66. 3 Ο G. H. Sabine στο έργο του «Ιστορία Πολιτικών Θεωριών», 1961, ελληνική έκδοση ΑΤΛΑΝΤΙΣ, σελ 497 αναφέρει: «Η φιλοσοφία του Hobbes ήταν ένα σχέδιο εξοµοίωσης της ψυχολογίας και της πολιτικής µε την ακρίβεια των φυσικών επιστηµών».

κίνησης. 4 Η βασική φιλοσοφική του θέση είναι ότι ο άνθρωπος από τη φύση του µεριµνά για το προσωπικό του συµφέρον και εξαιτίας αυτού οδηγείται σε µορφές κοινωνικής συνεργασίας. «Το χοµπσιανό κριτικό επιχείρηµα αντιπαραθέτει τον αριστοτελικό σχολαστικισµό προς ένα σύγχρονο ιδεώδες θεωρίας που κατανοεί τη φιλοσοφία ως λογική συναγωγή από την αιτία προς το αποτέλεσµα και αντιστρόφως». 5 Ο Hobbes ήρθε σε ρήξη µε τον αριστοτελικό σχολαστικισµό αλλά χρησιµοποίησε ως υπόβαθρο τα εργαλεία του (όπως για παράδειγµα την έννοια του φυσικού δικαίου). «Ο αριστοτελικός σχολαστικισµός ευνοεί τον φόβο προ του µυστηριώδους και του µεταφυσικού, οδηγώντας τους ανθρώπους να σέβονται και να φοβούνται τους εκπροσώπους αυτών των ουσιών/φαντασµάτων και όχι τον υπαρκτό κυρίαρχο και τους νόµους της πολιτείας στην οποία ζουν ηλαδή η παραγωγή σκοταδισµού και πλάνης λειτουργεί, κατά τον Hobbes, προς όφελος των πολιτικών αξιώσεων του καθολικισµού και της εδραίωσης της εξουσίας του». 6 «Η χοµπσιανή προβληµατική, παρακολουθώντας το αίτηµα της νέας εµπειρικής επιστήµης 7, έχει τη δυνατότητα να ανάγει κάθε διαδικασία σε φυσική, ώστε να εντάσσει τα επιστηµονικά αντικείµενα σε τυπικό ορθολογικό πλαίσιο κριτηρίων, προκειµένου να διασφαλισθεί η ορθή γνώση τους. Έτσι το κοινωνικό πράττειν ανάγεται σε φυσικοµηχανικό πράττειν µέσω των 4 Ο Γ. Ρούσης στο έργο του «Το Κράτος, από τον Μακιαβέλι ως τον Βέµπερ», εκδ. Γκοβόστη, σελ: 63 64, αναφέρει: Από τον Γαλιλαίο ο Hobbes επηρεάσθηκε τόσο από την ιδέα του της υλικής ουσίας ως µοναδικής βάσης της φύσης από τις βάσεις της κλασικής µηχανικής τις οποίες αυτός έθεσε και κατά τις οποίες η υλική πραγµατικότητα ανάγεται σε µηχανικές έννοιες και κάθε κίνηση, καθετί που αλλάζει ερµηνεύεται από τους νόµους της µηχανικής όσο και ίσως από την αναλυτική συνθετική του µέθοδο, δηλαδή την ανάλυση µε την βοήθεια των µαθηµατικών µέσα από την οποία µπορούµε να ξεχωρίσουµε στοιχεία της πραγµατικότητας». 5 Κοσµά Ψυχοπαίδη, «Κανόνες και Αντινοµίες στην Πολιτική», εκδ. ΠΟΛΙΣ, Αθήνα 1999, σελ. 167 6 Κοσµά Ψυχοπαίδη, αυτόθι, σελ. 168. Ο Αιµίλιος Μεταξόπουλος στην εισαγωγή του στην έκδοση του Λεβιάθαν εκδ. ΓΝΩΣΗ 1999, σελ 11-19, υποστηρίζει ότι η σκέψη του Hobbes προϋποθέτει τρεις ερευνητικές παραδόσεις: α)τον µηχανιστικό υλισµό β)τον νοµιναλισµό και γ) Τον µεθοδολογικό νεοαριστοτελισµό. 7 Σύµφωνα µε το αίτηµα αυτό, ο άνθρωπος γνωρίζει µόνον ό,τι έχει σχέση µε την φυσική διαδικασία.

θεµελιωδών υποθέσεων της πολιτικής θεωρίας». 8 Κίνητρο της συγγραφής του Λεβιάθαν από τον Hobbes ήταν η προσπάθεια επιρροής της σκέψης του βασιλιά απέναντι στο χάος που προξένησαν οι εµφύλιοι πόλεµοι στην Αγγλία. Στον Λεβιάθαν περιγράφεται τι είναι αυτό το οποίο συγκροτεί την κοινωνία και νοµιµοποιεί τις κυβερνήσεις. Είναι δηλαδή από τις πρώτες προσπάθειες προς την θεωρία του κοινωνικού συµβολαίου. Πως οδηγούµαστε από τη λεγόµενη «φυσική κατάσταση» των ανθρώπων στο αίτηµα για ειρήνευση και εγκαθίδρυση µιας κοινής εξουσίας; H έλλειψη συµφωνίας µεταξύ των ατόµων που βρίσκονται στη «φυσική κατάσταση» καθώς και η ανθρώπινη αδυναµία να παραχθούν κρίσεις παγκόσµια αποδεκτές για τον κόσµο, αποτελούν τις συνέπειες της επίδρασης της φυσικής κατάστασης πάνω στη γνώση και στην ηθική τάξη. Το µοντέλο που µας προβάλλει ο Hobbes σχετίζεται µε την φυσική κατάσταση της αναρχίας. Η φυσική ισότητα στο σώµα και το πνεύµα οδηγεί τους ανθρώπους σε ένα ακατάβλητο πάθος για εξουσία. Το πάθος αυτό οδηγεί αυτούς σε διαµάχες συνεχώς. Η κατάσταση, µας λέει ο Hobbes, στην οποία οι άνθρωποι ζουν χωρίς εξωτερικούς προς αυτούς περιορισµούς, χωρίς δηλαδή µια κεντρική εξουσία, είναι µια κατάσταση πολέµου. Σε µια τέτοια κατάσταση η ανθρώπινη ελευθερία χειραγωγείται από την επιδίωξη του µεµονωµένου ατόµου για αυτοσυντήρηση. Η φυσική κατάσταση έρχεται σε αντίθεση προς την τάξη και την ηθική. Η κοινωνική και η ηθική τάξη είναι τεχνητές και όχι φυσικές οντότητες. «Για τον Hobbes εκείνο που ρυθµίζει την ανθρώπινη ζωή είναι ο ψυχολογικός µηχανισµός του ανθρώπινου ζώου. Οι κοινωνίες που προκύπτουν από την συµβίωση αυτών των ζώων είναι δηµιουργήµατα αµοιβαίων ενεργειών και αντιδράσεων του 8 Μανόλη Αγγελίδη, «Η Γένεση του Φιλελευθερισµού, Προβλήµατα σύστασης του πολιτικού σε θεωρίες του κοινωνικού συµβολαίου Thomas Hobbes John Locke», Αθήνα 1994, σελ 88.

ενός προς τον άλλον. Και οι όροι για µια σταθερή ένωση µεταξύ τους δεν είναι η δικαιοσύνη και η έντιµη συναλλαγή αλλά απλώς τα αίτια που προκαλούν µια συµπεριφορά κοινωνικής αλληλεγγύης. Λογικά, αυτό ακριβώς εννοούσε ο Hobbes όταν µιλούσε για τους νόµους της φύσης.» 9 Στο κεφάλαιο 13 του Λεβιάθαν περιγράφεται η αρχέγονη φυσική κατάσταση του ανθρώπου. Στην φυσική κατάσταση όλοι έχουν δικαίωµα στα πάντα. Η σπανιότητα όµως των πραγµάτων στον κόσµο οδηγεί στον ανταγωνισµό για το κέρδος, στο φόβο του ατόµου για την ασφάλεια της ζωής του και στην επιθυµία του για απόκτηση φήµης και δόξας. Σε αντίθεση µε τον Rousseau ο Hobbes θεωρεί αµετάβλητη και αιώνια την ανθρώπινη φύση, συνεχίζοντας την χριστιανική παράδοση που σχετίζεται µε την εγγενή κακία στον άνθρωπο ο οποίος διέπραξε το προπατορικό αµάρτηµα. «Η ιχνηλάτηση της προκοινωνικής φυσικής κατάστασης τεκµηριώνει τον ισχυρισµό του Hobbes ότι κυρίαρχο συναίσθηµα των ανθρώπων πριν από τη σύσταση της πολιτικής κοινότητας είναι ο φόβος». 10 Ο Hobbes προσφέρει µια λύση για τον τερµατισµό των πολέµων. 11 Η λύση αυτή είναι µια καθολική και απόλυτη εξουσία στην οποία ο άνθρωπος παραχωρεί όσα 12 από τα φυσικά του δικαιώµατα ώστε να εγγυηθεί η κοινή εξουσία εσωτερική ειρήνη και κοινή άµυνα. Το αποτέλεσµα είναι η οργάνωση των ανθρώπων σε κοινωνίες στις οποίες ο Λεβιάθαν έχει τη βασική ευθύνη για την κρατική συνοχή. Το κυρίαρχο κράτος ασκεί την εξουσία του προς το συµφέρον των πολιτών και σύµφωνα µε τους νόµους της φύσης. Με τον τρόπο αυτό το Κράτος επιφορτίζεται µε µια υποχρέωση ηθικού χαρακτήρα. 9 G. H. Sabine, αυτόθι, σελ. 500. 10 Τόµας Χοµπς, «Λεβιάθαν», εκδ. Γνώση, 1999, εισαγωγή Αιµίλιος Μεταξόπουλος, µτφρ. Γρηγόρης Πασχαλίδης και Αιµίλιος Μεταξόπουλος, σελ 49. 11 Ο Hobbes συγγράφει τον Λεβιάθαν για δύο λόγους: α) Η ανησυχία του που πηγάζει από τις πολιτικές και κοινωνικές αναστατώσεις της Αγγλίας του 17 ου αιώνα, 1642-1651 και β)η έντονη ανάπτυξη των µαθηµατικών επιστηµών. 12 Ο Αιµίλιος Μεταξόπουλος στην εισαγωγή του για τον Λεβιάθαν, εκδ. Γνώση 1999, σελ 52 υποστηρίζει ότι το κοινωνικό συµβόλαιο ισοδυναµεί µε απεµπόληση κάθε προκοινωνικού δικαιώµατος πλην του δικαιώµατος στην ζωή, αφού τούτου ακριβώς την θωράκιση υπηρετεί η ίδρυση του κράτους.

«Πέρα από τη σφαίρα επιρροής του κυρίαρχου κράτους, θα υπάρχει πάντοτε το χάος του διαρκούς πολέµου, όµως µέσα στην επικράτεια που ελέγχεται από το Κράτος µε το φόβο µιας δύναµης καταναγκασµού, η κοινωνική τάξη µπορεί να διατηρηθεί». 13 Η αφετηρία λοιπόν της πολιτικής φιλοσοφίας του Hobbes βρίσκεται στην αποδοχή του γεγονότος ότι η ανθρώπινη συµπεριφορά είναι µια κατάσταση σύγκρουσης εγωιστικών αυτοµάτων όπου «homo hominis lupus». Είναι η κατάσταση κατά την οποία η ανθρώπινη ζωή είναι «µοναχική, φτωχή, δυσάρεστη, κτηνώδης και σύντοµη». Για να ξεφύγει η ανθρωπότητα από αυτή την οικτρή κατάσταση οι άνθρωποι συνάπτουν ένα «συµβόλαιο». Ο Hobbes εδώ παρεµβάλλει την έννοια του φυσικού δικαίου «του οποίου ανατρέπει το σχολαστικό περιεχόµενο για να το µεταβάλλει σε όργανο της εγωιστικής του ψυχολογίας». 14 Μιλώντας ο Hobbes για νόµους της φύσης εννοεί το αίσθηµα της αυτοσυντήρησης και το αίτηµα της ειρήνευσης. Υφίσταται µια επιφανειακή οµοιότητα ανάµεσα στην εννοιολόγηση του φυσικού νόµου από τον Hobbes και σε αυτήν που πρεσβεύει η τυπική θεωρία του φυσικού δικαίου εξαρτώµενη από την αριστοτελική σκέψη. Ερειδόµενος ο Hobbes στους φυσικούς νόµους προβάλλει ένα µοτίβο ανθρώπινης συµπεριφοράς εντός της κοινωνίας. «Οι νόµοι της Φύσης αποτελούν τα δεδοµένα πάνω στα οποία θεµελιώνεται η λογική δοµή της κοινωνίας». 15 Από τους νόµους αυτούς οδηγούµαστε στην δικαιολόγηση της ισχύος του κράτους και της εξουσίας του νόµου βάσει της προστασίας µέσω των τελευταίων της ασφάλειας των ατόµων. Έχουµε εδώ τη χρηστικότητα του Λεβιάθαν για τη ζωή των ατόµων. 13 S. Hall-P.Gieben, Η διαµόρφωση της Νεωτερικότητας, Μτφρ.: Θανάσης Τσακίρης, Βίκτωρ Τσακίρης, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2003, σελ 165. 14 Πασχάλη Κιτροµηλίδη, αυτόθι, σελ 70. 15 G. H. Sabine, αυτόθι, σελ 505.

Η έννοια λοιπόν της κυριαρχίας συνεπάγεται την απολυτοποίηση µέχρι µυθοποιήσεως της κρατικής εξουσίας. «Με τον τρόπο αυτό υπερακοντίζονται τα τελευταία κατάλοιπα της µεσαιωνικής αντίληψης του κράτους, όπως το ενσάρκωνε η φεουδαλική µοναρχία, και σκιαγραφείται το νεότερο συγκεντρωτικό κράτος». 16 Ο Hobbes αποτελεί ένα µεταίχµιο στην ιστορία της πολιτικής θεωρίας διότι προσπαθεί να επηρεάσει την προσαρµογή των παραδοσιακών αντιλήψεων για το µεσαιωνικό κράτος στη νέα πολιτική πραγµατικότητα των αξιών της νεωτερικότητας. εν µας προβάλλει απλά ένα σχήµα, ένα πρότυπο διακυβέρνησης µιας πολιτείας. Οσµίζεται τις επερχόµενες αλλαγές που επισυµβαίνουν στις πολιτικές διαµεσολαβήσεις και την πολιτική σύγκρουση. Ο Hobbes µας παρουσιάζει το πρόβληµα της «δυνατότητας εξασφάλισης κοινωνικού ελέγχου και κοινωνικής συνοχής υπο συνθήκες αβεβαιότητας, εξατοµίκευσης και ανταγωνισµού. Συναρτά την επίτευξη κοινωνικής συνοχής µε την συγκρότηση της κυριαρχίας και ταυτόχρονα συνδέει την επιτυχή επιβολή της κυριαρχικής εξουσιαστικής σχέσης µε την ύπαρξη συναινεσιακών διαδικασιών στην πολιτική κοινωνία, που µε την σειρά τους προϋποθέτουν µια µορφή συνειδησιακής ανόρθωσης της κοινωνίας αυτής µέσα από διαδικασίες πολιτικής παιδείας». 17 Οι διαδικασίες αυτές πολιτικής παιδείας σηµαίνουν µια επαναστατική αναµόρφωση την οποία ο Hobbes επιθυµεί να εισηγηθεί µε τον Λεβιάθαν. Παροµοιάζει τον Λεβιάθαν µε την πλατωνική Πολιτεία. Η αλλαγή του προτύπου και η χρήση του λόγου συµπυκνώνουν µια πρακτική φιλοσοφία του Hobbes η οποία σηµατοδοτεί όπως και προηγουµένως είπαµε την µετάβαση από την µεσαιωνική στη νεότερη πολιτική σκέψη εξοβελίζοντας το ρόλο του Θεού από την πολιτική. Έχουµε µια νέα αντίληψη για το κράτος, το κράτος είναι ένα τεχνητό πρόσωπο, ένα ανθρώπινο δηµιούργηµα. 16 Π. Κιτροµηλίδη, αυτόθι, σελ. 71. 17 Κοσµά Ψυχοπαίδη, αυτόθι σελ 118.

Ως τεχνητό δηµιούργηµα η πολιτική εξουσία γίνεται αντιληπτή ως κατασκευή ενός συµβολαίου χωρίς τις διασυνδέσεις µε την έννοια της δύναµης, της εξουσίας που πήγαζε µέχρι τότε από την ιδιωτική σφαίρα της κοινωνίας. Η νοµιµοποίηση της εξουσίας αυτής προέρχεται πλέον από την ανθρώπινη θέληση. Η θέληση αυτή ωθεί τον άνθρωπο στη συνεννόηση, στην ειρήνη, στη συµφωνία. «Από κακία βέβαια γίνεται ο άνθρωπος ειρηνικός και ζητάει την συνεννόηση και την τάξη. Όταν φοβάσαι τον εχθρό σου συνθηκολογείς µαζί του. Ο φόβος είναι η πηγή της οργανωµένης κοινωνία, δηλαδή η ψυχολογικά συλληπτή πηγή της. Ωστόσο η προϋπόθεση για την ειρηνική οργάνωση της κοινωνίας είναι το «φυσικό δίκαιο», που για τον Hobbes είναι η επιταγή του ορθού λόγου». 18 Ο Hobbes σε αντίθεση µε τον Rousseau ξεκινά από την υπόθεση ότι ο άνθρωπος δια του κοινωνικού συµβολαίου περισώζεται από το φυσικό καθεστώς της αγριότητας. Το αίτηµα της ειρήνευσης σχετίζεται στον Hobbes µε την παροµοίωση του πολιτικού σώµατος προς το ανθρώπινο σώµα. «Η κατάσταση υγείας του σώµατος αυτού είναι η οµόνοια µεταξύ των κοινωνικά δρώντων ατόµων ενώ ο εµφύλιος πόλεµος αντιστοιχεί στο θάνατό του». 19 Στην περίπτωση του χοµπσιανού δρώντος οι προσπάθειες εγκαθίδρυσης ειρηνικών σχέσεων µαταιώνονται από την ανυπαρξία ενός Λεβιάθαν. Μόλις δηµιουργηθεί ο Λεβιάθαν, οι άνθρωποι οδηγούνται στην ειρήνη και στην ευτυχία. Το αίτηµα της ειρήνευσης µέσω της πραγµάτωσης του ορθού, του δικαίου και του νόµιµου αποτελεί µια εν δυνάµει κατάσταση η οποία προκύπτει ως επιγενόµενη κατάσταση. Αυτή η επιγενόµενη ειρήνευση προϋποθέτει την σύµβαση µεταξύ των ανθρώπων, η δε τήρηση των συµβάσεων προϋποθέτει ήδη εγκαθιδρυµένη δηµόσια σφαίρα. Pacta sunt servanta. «Ο νόµος αυτός εισάγει την αρχή της αυτοδέσµευσης 18 Π. Κανελλόπουλου, «Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύµατος», εκδ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 2010, τόµος 7 σελ 410. 19 Κοσµά Ψυχοπαίδη, αυτόθι, σελ 120.

των συµβαλλοµένων». 20 Προκειµένου να διασφαλισθεί η ειρήνευση στην κοινωνία δεν αρκεί η οµαδοποίηση των ανθρώπων υπό κάποιες µορφές κοινωνικής οργάνωσης. Επιδιώκεται η σύσταση µιας κοινής εξουσίας η οποία θα υποστασιοποιεί µέσω των αµοιβαίων συµβάσεων µεταξύ των ανθρώπων, την απόλυτη κυριαρχία του Λεβιάθαν, µε σκοπό την ασφάλεια των τελευταίων. Που βασίζει ο Hobbes το συµβόλαιό του; Στην θεµελιώδη όπως είδαµε πρωτύτερα προϋπόθεση της φυσικής κατάστασης. Σε ένα τέτοιο συµβόλαιο η κυριαρχία θεµελιώνεται στη σύµβαση µεταξύ των υπηκόων και όχι µεταξύ του κυριάρχου µε τον κάθε ένα υπήκοο ξεχωριστά. Στο κοινωνικό συµβόλαιο του Hobbes ο κυρίαρχος δεν είναι ο συµβαλλόµενος αλλά υποστασιοποιεί όπως είδαµε τα φυσικά δικαιώµατα και τη µεταβίβασή τους στο πρόσωπό του. εν µπορούµε να ξεχωρίσουµε τον Hobbes από την εποχή του. Γιατί άραγε είναι σηµαντική η πολιτική θεωρία του; Συγγράφοντας τον Λεβιάθαν αντιλαµβανόταν ότι βρισκόταν σε ένα ιστορικό µεταίχµιο µε δύο γνωρίσµατα: Την περιβολή της εξουσίας από νοµική ισχύ και την σταδιακή άνοδο κοινωνικών στρωµάτων στην Αγγλία της εποχής του τα οποία επιδίωκαν µερίδιο εξουσίας. Ερειδόµενος σε αυτή τη πραγµατικότητα ο Hobbes πρόβαλε τον µεθοδολογικό ατοµισµό του. Η ορθολογικότητα της ανθρώπινης φύσης ωθεί στην ειρήνευση. Η κοινωνία δεν προϋπάρχει των ξεχωριστών υποκειµένων. Η ορθολογικότητα περιλαµβάνει τον ανταγωνισµό, τη δυσπιστία και τη δόξα. 21 Παρατηρούµε τη σταδιακή µετάβαση από τον ένα νόµο της φύσης στον άλλο. Από τη φυσική κατάσταση στο αίτηµα για την ειρήνευση και µετά στην εκχώρηση των φυσικών δικαιωµάτων στον κυρίαρχο. Ο κυρίαρχος υποστασιοποιεί το κράτος ή τον Λεβιάθαν. Είναι ιστορική ή οντολογική αναγκαιότητα η προΰπαρξη κατάστασης 20 Κοσµά Ψυχοπαίδη, αυτόθι, σελ 132. 21 Τόµας Χοµπς, «Λεβιάθαν» αυτόθι, σελ 195.

πολέµου για να οδηγηθούµε στην ειρήνη; Εάν δεν ξεκινούσε ο Hobbes από τη φυσική κατάσταση του ανθρώπου θα κατέρρεε όλη η θεωρία του. Ξεφεύγει από τον σχολαστικισµό αναφέροντας το κοινωνικό συµβόλαιο ως κάτι το ενιαίο. Οι ευρισκόµενοι στην φυσική κατάσταση άνθρωποι συµβάλλονται µεταξύ τους και αποφασίζουν ταυτόχρονα να εκχωρήσουν δικαιώµατα στον κυρίαρχο. Το αίτηµα της ειρήνευσης για τον Hobbes κατά τον τρόπο αυτό δεν αποτελεί κάτι το «φυσικό» αλλά κάτι το επιγενόµενο. «Η εκχώρηση αυτή προς µια εξουσία και η υποταγή στον κυρίαρχο δηµιουργεί µια καινούρια νοµική κατάσταση : Η ανάδυση µιας κοινής εξουσίας οδηγεί τους ενωµένους πολίτες σε ένα καθεστώς ευτυχίας. Παράλληλα µε την εκχώρηση δικαιωµάτων δηµιουργούνται και υποχρεώσεις. Υποχρεώσεις τήρησης των συµφωνηθέντων. Το κοινωνικό συµβόλαιο αποτελεί πια µια πραγµατικότητα». 22 22 M. M. Goldsmith, Hobbes s science of Politics, Columbia University Press, New York and London, 1966, σελ. 140.

Κεφάλαιο Β. Η έννοια της κυριαρχίας στον Λεβιάθαν αποτέλεσε το θεµέλιο της νεότερης θεωρίας των διεθνών σχέσεων. Ο Hobbes σε αντίθεση µε τον Bodin και τον Grotius, οι οποίοι συνέδεσαν την κυριαρχία µε τη διεθνή έννοµη τάξη, εννοιολογεί αυτήν ως υποστασιοποίηση της απόλυτης εξουσίας του ηγεµόνα. Ο Hobbes έζησε στο µεταίχµιο µεταξύ µεσαιωνικής κατεστηµένης τάξης µεταξύ των «κρατών» - αν µπορούµε να ονοµάσουµε κράτη τις πολιτειακές οντότητες µέχρι τον 16 ο αιώνα και ανάδυσης της νεωτερικής κρατικής οντότητας. Για τον Hobbes οι διακρατικές σχέσεις ταυτίζονται µε την εµπόλεµη κατάσταση, διαφέρουν όµως από την εµφύλια διαµάχη όπως είχε ο βιώσει ο Hobbes τους Αγγλικούς εµφύλιους. εν ενδιαφέρεται να θεµελιώσει σε µια υπερβατολογική εννοιολόγηση τις διεθνείς σχέσεις, η έννοια της διεθνούς έννοµης τάξης δεν αποτελεί για αυτόν κριτήριο της συµπεριφοράς των κρατών. Θεωρεί λοιπόν ότι τα κράτη είναι µεταξύ τους όπως οι άνθρωποι στην φυσική κατάσταση. Η κυριαρχία του κάθε κράτους είναι απόλυτη και δεν επηρεάζεται από το οποιοδήποτε διεθνές καθεστώς. Η αναρχία στις διεθνείς σχέσεις είναι µια πραγµατικότητα. «Το κράτος ξεχωρίζει διότι δεν έχει τίποτε ανώτερό του». 23 «Συµφωνίες χωρίς ξίφος είναι λόγια µονάχα, ανίκανα να εξασφαλίσουν τον άνθρωπο». 24 Ο Hobbes στο πλαίσιο της θεωρίας του αναγνώριζε µόνον την νοµιµότητα της εξουσίας και αυτό τον έκανε ρηξικέλευθο ακόµη και για τους οπαδούς του βασιλιά στην Αγγλία. Για λόγους, θα λέγαµε αποδοτικότητας, µια κυβέρνηση είναι προτιµότερη από την µη ύπαρξη κυβέρνησης. Γνώρισµα της κυβέρνησης είναι η κυριαρχία. Το θέµα εδώ είναι ποιος είναι ο ασκών την κυριαρχία. Όταν ο κυρίαρχος δίδει µια εντολή και αυτή γίνεται αποδεκτή 23 G. H. Sabine, αυτόθι, σελ 509. 24 Τ. Χοµπς, «Λεβιάθαν», αυτόθι, κεφάλαιο 17.

και εκτελείται, πολλές φορές δε εσωτερικευµένη στη συνείδηση των υπηκόων, τότε έχουµε το φαινόµενο της κυριαρχίας. «Ο Hobbes υποθέτει ότι η επιβολή των νόµων γίνεται εξ ονόµατος του βασιλιά αλλά δεν υπάρχει τίποτε στη θεωρία του που να αντιτίθεται στην κυριαρχία του κοινοβουλίου µε την προϋπόθεση ότι το σώµα αυτό µπορεί συγχρόνως να νοµοθετεί και να ελέγχει την επιβολή και την εκτέλεση του νόµου». 25 Η θεωρία του J. Bodin (ελέω Θεού µοναρχία) εξανεµίζεται µε το επιχείρηµα αυτό του Hobbes. Τίποτε δεν στέκεται εµπόδιο στην εξουσία. Εξουσία είναι η ισχύς των υπηκόων ενσωµατωµένη στο πρόσωπο φορέα της, την κοινή εξουσία του Λεβιάθαν. Απορρίπτεται λοιπόν η ελέω Θεού µοναρχία και η νοµιµοποίηση της εξουσίας από έξωθεν προς τον άνθρωπο διαµεσολαβήσεις, ακόµη και από τον θεσµό της Εκκλησίας, καθίσταται προβληµατική. Η µοναρχία τώρα πια υπόκειται µόνον στην αστάθεια της ανθρώπινης φύσης, ο δε µονάρχης ως πρόσωπο δεν υπόκειται σε διχασµό, σε αντίθεση προς κάποια συνέλευση. Ο κίνδυνος όµως της αυθαιρεσίας δεν αφορά αποκλειστικά µόνον την µοναρχία αλλά και την οποιαδήποτε συνέλευση. Ο Hobbes φοβάται την κατάτµηση της εξουσίας διότι έτσι εξασθενίζει η πολιτική κοινότητα των συµβαλλοµένων µερών. «Και το χειρότερο που µπορεί να υποστεί ένας λαός από οποιαδήποτε µορφή διακυβέρνησης είναι ανεπαίσθητο σε σχέση µε τα δεινά και τις τροµερές δυστυχίες που πηγάζουν από τον εµφύλιο πόλεµο ή τις χαώδεις συνθήκες ζωής των αναρχουµένων ανθρώπων, όταν απουσιάζει η υποταγή στους νόµους και µια δύναµη πειθαναγκασµού ικανή να τους αποτρέψει από τις αρπαγές και τις αντεκδικήσεις». 26 «Ελευθερία του υπηκόου λοιπόν υφίσταται µόνον σε όσα δεν έχουν ρυθµισθεί από τον κυρίαρχο, όπως η ελευθερία αγοραπωλησιών, σύναψης συµβολαίων, επιλογή 25 G. H. Sabine, αυτόθι, σελ 512. 26 Τ. Χοµπς, «Λεβιάθαν» αυτόθι, σελ 252.

κατοικίας, ενδιαίτησης, σταδιοδροµίας, ανατροφής των παιδιών, όπως οι ίδιοι νοµίζουν προσφορότερα, και τα παρόµοια». 27 Στο πλαίσιο µεταβίβασης των φυσικών τους δικαιωµάτων οι άνθρωποι πρέπει να εκχωρήσουν και τις «φυσικές τους δυνάµεις». 28 Εκχωρώντας ο κάθε άνθρωπος φυσικά δικαιώµατα αναγνωρίζει την υποχρέωσή του προς ένα κυρίαρχο. Θυµόµαστε ότι ο Hobbes συνάγει από την φύση αναγκαίως την ηθική υποχρέωση να εκχωρήσει το κάθε άτοµο στον κυρίαρχο δικαιώµατα. Πιστεύει λοιπόν ο Hobbes ότι η ηθική υποχρέωση συνάγεται από τη διαπίστωση αυτή της αδυναµίας του ανθρώπου. Συνάγει δηλαδή το δέον από το όν. Αυτό λέγεται φυσιοκρατική πλάνη. Ο Hobbes έρχεται ενάντιος και στον θεοκεντρισµό της ερµηνείας των πραγµάτων. Γιατί υποστήριξε αυτά ο Hobbes; ιότι βασίσθηκε στα υλιστικά θεωρήµατα τα οποία παρέλαβε από το νέο επιστηµονικό παράδειγµα. Τα υλιστικά αυτά θεωρήµατα πέρα από την άρνηση νοµιµοποιήσεων όπως η ελέω Θεού µοναρχία, προϋπέθεταν την ισότητα των ανθρώπων όχι όµως βασισµένης σε υπερβατολογικά επιχειρήµατα, όπως λόγου χάριν η θεώρηση του χριστιανισµού. Η λεγόµενη ισότητα ανασφάλειας θεωρηµένη υπο το ιστορικό πρίσµα του 17 ου αιώνα παρείχε τις βάσεις για την λογική αυτή συναγωγή. Η παραπάνω συναγωγή αφορά τη µορφή που λαµβάνει η συγκρότηση της κυριαρχίας. Παρατηρούµε δηλαδή έναν ορθολογισµό. «Ο ορθολογισµός αναφέρεται στη νοµιµοποίηση της κυρίαρχης εξουσίας µε αναφορά στη συνειδητοποίηση των «τελικών αιτίων» του πολιτικού πράττειν από τη πολιτική θεωρία και από τους δρώντες». 29 Μεταβάλλονται τώρα οι κανόνες της πολιτικής πρακτικής και προτυπώνονται στους κανόνες της αριθµητικής και της γεωµετρίας. «Η χοµπσιανή ανακατασκευή της προβληµατικής της νοµιµοποίησης της κυριαρχίας ως 27 Τ. Χοµπς, «Λεβιάθαν» αυτόθι, σελ 280. 28 C. B. Macpherson, «Ατοµικισµός και Ιδιοκτησία, Η πολιτική θεωρία του πρώιµου φιλελευθερισµού από τον Hobbes στον Locke», µτφρ. Ελένη Κασίµη, εκδ. Γνώση, 1986, σελ 101. 29 Κοσµά Ψυχοπαίδη, αυτόθι, σελ 137.

αναγκαστικής συναίνεσης προσδιορίζει και την προσέγγιση της ελευθερίας στον Λεβιάθαν Ελεύθερος είναι ο άνθρωπος που δεν παρεµποδίζεται να πράξει σύµφωνα προς την θέλησή του. Θέση του Hobbes είναι ότι ο φόβος είναι συµβατός µε την ελευθερία και ότι όλες οι πράξεις των ανθρώπων σε εγκαθιδρυµένες πολιτείες που γίνονται υπο τον φόβο του νόµου, µπορούν να θεωρηθούν πράξεις ελεύθερων ανθρώπων». 30 Μπορούµε να σχολιάσουµε εδώ το εξής: Στην θεοκεντρική αλλά και στη νεωτερική σκέψη που αναδύεται µε τον Hobbes, κεντρικό σηµείο αναφοράς αποτελεί η ελευθερία του ατόµου και η ανύψωσή του. ιαφέρουν όµως αυτές οι δύο θεωρήσεις στο ότι πέρα από την ανυπαρξία ή µη διαµεσολαβήσεων, στη µεν θεοκεντρική σκέψη καταλύτης της ελευθερίας και της ασφάλειας εν τω κόσµω είναι το δόγµα της ενσάρκωσης, στη δε νεωτερική σκέψη καταλύτης αυτών των αγαθών είναι η ατοµοκεντρική σύµβαση, υπο µια απαισιόδοξη χροιά στον Hobbes, µε τις διαµεσολαβήσεις του Ορθού Λόγου. Αντί της ηθικής της αγάπης που πρεσβεύει ο χριστιανισµός ο οποίος θεµελίωσε ολόκληρη πολιτειολογία στο δόγµα του, έχουµε την υποχρέωση της αναγκαιότητας της υποταγής στον κυρίαρχο ο οποίος υποστασιοποιεί την ενότητα της πολιτικής κοινωνίας. «Από το συµβόλαιο παραίτησης των δρώντων από τα φυσικά τους δικαιώµατα και εκχώρησης τους στον κυρίαρχο απορρέει η «εκ συστάσεως» πολιτεία». 31 «Πρόθεση του Hobbes ήταν απλώς να καταδείξει τη σαθρότητα µιας εξουσίας αποσυνθετικά κατεσπαρµένης σε πολλαπλές εστίες και τους ελλοχεύοντες στην πολυδιάσπαση κινδύνους επανολίσθησης στον εµφύλιο πόλεµο. Το διάτρητο δηλαδή της φεουδαλικής κοινωνικής δοµής. Και το κατόρθωσε εξεικονίζοντας ίσως για πρώτη φορά την πολιτική κοινότητα ως οντότητα δικαίου χωρίς ηθικά υποστήλια- 30 Κοσµά Ψυχοπαίδη, αυτόθι, σελ 141. 31 Μ. Αγγελίδη, αυτόθι, σελ 109.

πλην της ισονοµίας νοούµενης ως a priori ισοκαταµερισµένης δυνατότητας να επιδιώκονται θεµιτοί ατοµικοί σκοποί» 32 Ο Hobbes καταλήγει µέσα από την θεώρηση αυτή σε συµπεράσµατα τα οποία είναι ολοκληρωτικά διότι η κρατική εξουσία υπερέχει έναντι των δικαιωµάτων του ατόµου. «Ο Hobbes αποδίδει στο µοντέλο του µια οικουµενική διάσταση, δεν λαµβάνει όµως υπόψη την ταξική διαίρεση της κοινωνίας και το ρόλο των τάξεων στη διαµόρφωση και την εξέλιξη του κρατικού φαινοµένου». 33 Ο Hobbes παραµένει εισηγητής του απολυταρχισµού στο µέτρο που δεν δίδεται αιτιολόγηση σε οποιαδήποτε επανάσταση ιδεολογικού χαρακτήρα. Κανείς δεν διατηρεί το δικαίωµα να καταλύσει την κυβέρνηση και να ιδρύσει µια νέα στη θέση της ή να αλλάξει τη µορφή του πολιτεύµατος. Προφανώς ο Hobbes δεν συγκεκριµενοποίησε το πολίτευµα που θα ενσάρκωνε τον Λεβιάθαν διότι τα χαρακτηριστικά της κοινής εξουσίας (έλεγχος του στρατού, έλεγχος της φορολογίας και έλεγχος των θρησκευτικών δογµάτων) όπως περιγράφονται στο πλαίσιο του κοινωνικού συµβολαίου αφορούν τους µελλοντικούς υπηκόους οι οποίοι θα αποτελούν τα µέρη του συµβολαίου. Τα µέρη του συµβολαίου καθίστανται υποκείµενα δικαίου 34 και είναι φορείς δικαιωµάτων και υποχρεώσεων. «Η απόδοση στον κάθε άνθρωπο εκείνου που του ανήκει είναι προσταγή του φυσικού νόµου». 35 Ο φυσικός νόµος είναι ο λόγος της τεχνητής πολιτείας του Λεβιάθαν, είναι ο raison d Etat. Μέχρι πότε, αναρωτιέται ο Hobbes, οι υπήκοοι θα υπακούουν τον κυρίαρχο; Μέχρι να σταµατήσει να περιφρουρεί την ειρήνη και την ασφάλειά τους. «Η κυριαρχία είναι η ψυχή της πολιτείας, µόλις αυτή αποµακρυνθεί από το σώµα, τα µέλη δεν µπορούν να παίρνουν 32 Τ. Χοµπς, «Λεβιάθαν» αυτόθι, σελ 54. 33 Γ. Ρούση, αυτόθι, σελ 76. 34 Μ. Αγγελίδη, αυτόθι, σελ 113. 35 Μ. Αγγελίδη, αυτόθι, σελ 114.

την κίνησή τους από αυτή». 36 Μπορούµε να συµπεράνουµε ότι η θεωρία του Hobbes για την κυριαρχία είναι επιστηµονική υπο την ακόλουθη έννοια: τα δικαιώµατα του κυριάρχου απορρέουν λογικώς από τον ορισµό της κυριαρχίας, η ύπαρξη της κυριαρχίας απορρέει από το συµβόλαιο. Τα δικαιώµατα της κυριαρχίας απορρέουν παραγωγικά από τον ορισµό της κυριαρχίας. Η αναγκαιότητα όµως της κυριαρχίας και της µορφής υπο την οποία παρατηρείται στην ιστορία δεν παράγεται όπως τα δικαιώµατα αυτής. Στην πραγµατικότητα η κυριαρχία µόνον απαγωγικά και όχι παραγωγικά µπορεί να προέλθει από τη φυσική κατάσταση. Αυτή την απαγωγική µέθοδο πήρε ο Hobbes από τις νέες επιστήµες. 36 Μ. Αγγελίδη, αυτόθι, σελ 122.

Συµπεράσµατα. Ο Λεβιάθαν γράφτηκε κατά την διάρκεια του Αγγλικού Εµφυλίου και προσπαθεί να καταδείξει την αναγκαιότητα για µια ισχυρή κεντρική αρχή. Η συγγραφή και η έκδοση του έργου συµπίπτει και µε το τέλος του 30ετή πολέµου ο οποίος κατέληξε στη συνθήκη της Βεστφαλίας το 1648. Στη Βεστφαλία θεσπίστηκε το σύγχρονο µοντέλο του κράτους. Ο Hobbes προτείνει µια συγκεντρωτική αρχή απέναντι στο αδιέξοδο που επικρατούσε. Η αρχή αυτή πρέπει να είναι απόλυτη και κυρίαρχη. Σε αντίθετη περίπτωση το αποτέλεσµα για τον Hobbes είναι µόνον ο πόλεµος. Ο Hobbes θεωρεί τον άνθρωπο ως µια µορφή δυναµικής ύλης (µεταφυσικός υλισµός). 37 Ως τέτοια υπάγεται στους κανόνες της αιτιότητας οι οποίοι όταν γίνουν γνωστοί µπορούµε να προβλέψουµε τις µελλοντικές του κινήσεις. Αυτό όµως ουσιαστικά περιορίζει την έννοια της ανθρώπινης ελευθερίας. Οπότε η επικαιρότητα του Hobbes ίσως δεν βρίσκεται στην ανθεκτικότητα του κυριάρχου στις όποιες σύγχρονες επιβιώσεις του αλλά στο φόβο έκπτωσης του ανθρώπου στην προ-κοινωνική κατάστασή του καθώς επανέρχεται στο δηµόσιο πεδίο η ανθρωπολογική απαισιοδοξία η οποία κατηύθυνε το έργο του. 37 Λάµπρου Καφίδα, «Το κοινωνικό συµβόλαιο του T. Hobbes», http://www.economica.gr/files/filesir/thomas%20hobbes%20-%20leviathan.pdf

Βιβλιογραφία. 1. Αγγελίδη Εµµανουήλ, «Η γένεση του φιλελευθερισµού», Ίδρυµα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα 1999. 2. M. M. Goldsmith, Hobbes s science of Politics, Columbia University Press, New York and London, 1966. 3. Χοµπς Τόµας, «Λεβιάθαν», εισαγωγή Αιµίλιος Μεταξόπουλος, µτφρ: Αιµίλιος Μεταξόπουλος, Γρηγόρης Πασχαλίδης, εκδ. Γνώση, 1999. 4. S. Hall-P.Gieben, Η διαµόρφωση της Νεωτερικότητας, Μτφρ.: Θανάσης Τσακίρης, Βίκτωρ Τσακίρης, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2003. 5. C. B. Macpherson, «Ατοµικισµός και Ιδιοκτησία, Η πολιτική θεωρία του πρώιµου φιλελευθερισµού από τον Hobbes στον Locke», µτφρ. Ελένη Κασίµη, εκδ. Γνώση, 1986 6. Πασχάλη Κιτροµηλίδη, «Πολιτικοί Στοχαστές Νεότερων Χρόνων», εκδ. ΠΟΡΕΙΑ, 1998 7. Π. Κανελλόπουλου, «Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύµατος», εκδ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 2010, τόµος 7 8. Γ. Ρούση, «Το Κράτος, από τον Μακιαβέλι ως τον Βέµπερ», εκδ. Γκοβόστη 9. G. H. Sabine, «Ιστορία Πολιτικών Θεωριών», 1961, ελληνική έκδοση ΑΤΛΑΝΤΙΣ 10. Κοσµά Ψυχοπαίδη, «Κανόνες και Αντινοµίες στην Πολιτική», εκδ. ΠΟΛΙΣ, Αθήνα 1999