Κεφάλαιο 4. Πολιτειακή οργάνωση της αρχαίας Ρώμης

Κεφάλαιο 4. Πολιτειακή οργάνωση της αρχαίας Ρώμης Σύνοψη Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζεται η εξέλιξη της πολιτειακής οργάνωσης της Ρώμης, όπως έχει συστηματικά διακριθεί σε τρεις φάσεις: Βασιλεία, Δημοκρατία και Αυτοκρατορία (με την τελευταία να διακρίνεται περαιτέρω σε Ηγεμονία και Δεσποτεία). Ειδικότερα, αρχικά παρουσιάζεται η κοινωνικοπολιτική οργάνωση της Ρώμης και η εξέλιξή της κάτω από την εξουσία του βασιλιά. Στη συνέχεια, αναπτύσσεται η μετάλλαξη του πολιτεύματος σε δημοκρατικό (Respublica). Ακολούθως, αναλύονται η λειτουργία της Συγκλήτου, των συνελεύσεων του ρωμαϊκού λαού και των πληβείων, καθώς και των αρχόντων. Έπειτα, περιγράφεται η μετάβαση στην Ηγεμονία από τον Οκταβιανό Αύγουστο και τα κυριότερα χαρακτηριστικά του νέου πολιτεύματος, ενώ στο τελευταίο τμήμα, εξετάζεται η εξέλιξη του πολιτεύματος προς τη Δεσποτεία. Προαπαιτούμενη γνώση Για την κατανόηση του παρόντος κεφαλαίου απαιτούνται γενικές ιστορικές γνώσεις σχετικά με την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, καθώς και γνώση σχετικά με την πολιτειακή εξέλιξη της ελληνικής αρχαιότητας (βλ. κεφ. 1). 4. Εισαγωγή Εικόνα 4.1. Ο Αύγουστος της Prima Porta (στην έπαυλη της συζύγου του Αυγούστου, Λιβίας, κοντά στη Ρώμη), μια από τις διασημότερες απεικονίσεις του πρώτου αυτοκράτορα της Ρώμης. Μουσείο Βατικανού. Πηγή: https://commons.wikimedia. org (άδεια CC BY-SA 3.0, δικαιούχος: Till Niermann), τελ. προσπέλαση με επιβεβαίωση άδειας: 15.12.2015. (συνάφεια 2.10) 63

Σύμφωνα με τον θρύλο, η Ρώμη ιδρύεται το 753 π.χ. και, ακολουθώντας μία πορεία ανάπτυξης του κράτους και μετάλλαξης του πολιτεύματός της (από την Βασιλεία στην Δημοκρατία και κατόπιν στην Αυτοκρατορία), κατορθώνει να αναδειχθεί σε κυρίαρχη δύναμη της μεσογειακής λεκάνης, την οποία θα περικυκλώσει τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες, όταν θα βρεθεί στο απόγειο της δύναμής της. Η επαφή με το ελληνικό στοιχείο θα είναι αδιάκοπη και τόσο μεγαλύτερη όσο η κυριαρχία της θα εξαπλώνεται προς τα ανατολικά, ώσπου μετά τη συρρίκνωση του Δυτικού Τμήματος, θα επέλθει ο εξελληνισμός της, χριστιανικής πια, Αυτοκρατορίας. Η αλληλεπίδραση αυτών των στοιχείων αφήνει το στίγμα της σε κάθε πτυχή της πολιτισμικής εξέλιξη της ρωμαϊκής πολιτείας και, βεβαίως, στο ειδικότερο πεδίο του νομικού πολιτισμού, τα βασικά χαρακτηριστικά του οποίου θα παρουσιαστούν στις επόμενες παραγράφους. Το πολίτευμα της Ρώμης διακρίνεται σε τρεις χρονικές περιόδους: Βασιλεία (από κτίσεως Ρώμης μέχρι το 509 π.χ.), Δημοκρατία (από το 509 μέχρι τη ναυμαχία του Ακτίου το 31 π.χ. ή την άνοδο του Αυγούστου το 27 π.χ., (εικόνα 4.1) και Αυτοκρατορία (για το Δυτικό Τμήμα μέχρι την κατάλυσή του από τον Οδόακρο το 476 μ.χ., ενώ το Ανατολικό Τμήμα θα συνεχίσει με επίκεντρο το Βυζάντιο, όπου θα μεταφέρει την πρωτεύουσα ο Μέγας Κωνσταντίνος το 324 μ.χ., εικόνα 4.2). Εικόνα 4.2. Κεφαλή του τεραστίων διαστάσεων αγάλματος του Μ. Κωνσταντίνου από τη Βασιλική του ίδιου στη Ρώμη, 313 μ.χ., μάρμαρο, 2,60 μ., Ρώμη, Palazzo dei Conservatori. Πηγή: https://commons.wikimedia.org (άδεια CC BY-SA 3.0, δικαιούχος: Jean-Christophe BENOIST), τελ. προσπέλαση με επιβεβαίωση άδειας: 15.12.2015. 4.1. Βασιλεία Η περίοδος της Βασιλείας χαρακτηρίζεται από την οργάνωση της πολιτείας σε γένη. Το γένος αποτελεί μια ομάδα οικογενειών, τις οποίες συνδέει η πίστη, ότι κατάγονται από ένα κοινό πρόγονο, χωρίς να είναι απαραίτητο να συνδέονται μεταξύ τους με δεσμό αίματος. Το κάθε γένος, οργανωμένο σε έναν οικισμό, έχει ως αρχηγό έναν εκλεγμένο γενάρχη, στην εξουσία του οποίου υπόκεινται όλα τα μέλη του γένους, δηλ. οι γεννήτες (gentiles), που συνδέονται μεταξύ τους με κοινά ιερά και κοινούς τάφους. Με τα μέλη επίσης ενός γένους μπορούν, μετά από συμφωνία, να συνδέονται και ελεύθερα πρόσωπα, 64

οι πελάτες (clientes). Έτσι, δημιουργείται μεταξύ του πελάτη και του μέλους του γένους, δηλ. του πάτρωνα (patronus), ένας δεσμός βασιζόμενος στην πίστη (fides). Από τη σύναψη αυτής της συμφωνίας απορρέουν υποχρεώσεις και για τα δύο μέρη: ο πάτρωνας αναλαμβάνει την ασφάλεια και νομική προστασία του πελάτη, ενώ ο πελάτης οφείλει υπακοή, ένοπλη υπηρεσία και εργασία στους αγρούς του πάτρωνα. Με την πάροδο, ωστόσο, των ετών, αρχίζει να αναφαίνεται μία ομάδα οικονομικά δυνατών γενών, τα οποία, συνασπιζόμενα τελικά, ιδρύουν ένα ηγετικό συμβούλιο πατέρων (Σύγκλητος), μέσα από το οποίο αναδεικνύουν έναν αρχηγό, τον βασιλιά. Στον βασιλιά ανατίθεται από τη Σύγκλητο η πολιτική, στρατιωτική, δικαστική και θρησκευτική εξουσία. Επίσης, στις αρμοδιότητες του βασιλιά περιλαμβάνεται η θέσπιση του δικαίου (iuris dictio), καθώς και η σύγκληση των λαϊκών συνελεύσεων (βλ. 4.2.2). Η βασιλεία δεν είναι κληρονομική η επιλογή του επόμενου βασιλιά ανήκει στη Σύγκλητο. Αυτή, εξάλλου, διαχειρίζεται μέχρι την πλήρωση του κενού θρόνου (διάστημα μεσοβασιλείας) την εξουσία δια των μεσοβασιλέων. Στο τέλος της μεσοβασιλείας ορίζεται ο επόμενος βασιλιάς, ο οποίος καθίσταται στο αξίωμά του με τη βούληση της Συγκλήτου και περιβάλλεται την εξουσία με το χρίσμα του ιερέως. Με βάση τόσο την χωροταξική κατανομή όσο και τη στρατιωτική οργάνωση, όλος ο πληθυσμός διαιρείται σε τρεις φυλές, καθεμιά από τις οποίες αποτελείται από δέκα φράτρες. Οι συνολικά τριάντα φράτρες συνέρχονται σε μία συνέλευση, την φρατρική συνέλευση, η οποία, βέβαια, κυριαρχείται από την εξουσιαστική υπεροχή των αρχηγών των γενών. Εικόνα 4.3. Ετρουσκικό άγαλμα από το Αρρήτιον (Arretium), ανάθημα αφιερωμένο σε ετρουσκικούς θεούς, που απεικονίζει πληγωμένη χίμαιρα. Πρώιμος 4ος αι. π.χ., χαλκός, ύψος 80 εκ., Φλωρεντία, Αρχαιολογικό Μουσείο. Πηγή: https:// commons.wikimedia.org (άδεια CC BY-SA 3.0, δικαιούχος: sailko), τελ. προσπέλαση με επιβεβαίωση άδειας: 15.12.2015. Όμως, περίπου το 620 π.χ. συμβαίνει μία αναταραχή. Ένα γειτονικό φύλο, οι Ετρούσκοι (Τυρρηνοί) (εικόνα 4.3), καταλαμβάνουν την περιοχή της Ρώμης, την οποία θα διατηρήσουν υπό την κατοχή τους για έναν περίπου αιώνα (μέχρι το 509 π.χ.). Επί Ετρούσκων θα συντελεστούν αλλαγές πολιτικές, θρησκευτικές, πολεοδομικές, πολιτιστικές κ.λπ., κυρίως δε η αναδιοργάνωση της πόλεως-κράτους της Ρώμης. Ο πρώτος Ετρούσκος βασιλιάς στην κατακτημένη περιοχή της Ρώμης οργανώνει την τελετή χάραξης των ορίων της πόλης. Ο ιερός αυτός περίβολος διαχωρίζει την εντός του περιβόλου πόλη (pomerium) και την εκτός του περιβόλου αγροτική περιοχή, διακρίνοντας αντιστοίχως και την υπέρτατη εξουσία (imperium) του βασιλέως: στην πολιτική εξουσία εντός της πόλης και τη στρατιωτική εξουσία εκτός της πόλης. Ενώ, όμως, η Σύγκλητος αποδυναμώνεται, η ανακατανομή του πλούτου και η στρατιωτική αναδιοργάνωση, αναδεικνύουν τον ρωμαϊκό στρατό ως νέα πολιτική δύναμη. Οι μάχιμοι πολίτες, που έχουν οργανωθεί σε στρα- 65

τιωτικούς λόχους, συγκροτούν τη λοχίτιδα συνέλευση, η οποία, ως στρατιωτική συνέλευση οπλισμένων, συνέρχεται εκτός του περιβόλου της Ρώμης, για να συγκατατεθεί σε βασιλικές αποφάσεις επί πολεμικών θεμάτων. Το 509 π.χ., ωστόσο, ξεσπάει επανάσταση και εκθρονίζεται ο τελευταίος Ετρούσκος βασιλιάς, αφήνοντας ελεύθερο το πεδίο στην αντιπαράθεση ανάμεσα στις δύο πολιτικές δυνάμεις, την παλαιά αριστοκρατική και τη νέα λαϊκή. 4.2. Δημοκρατία (Respublica) Μετά την ανατροπή της βασιλείας εγκαθίστανται ως ανώτατοι άρχοντες του κράτους δύο ύπατοι, οι οποίοι είναι κυρίαρχοι της απόλυτης εξουσίας στη θέση του παλιού βασιλιά. Οι ύπατοι επιλέγονται από την παλιά αριστοκρατία των πατρικίων, οι οποίοι ανέκτησαν την πολιτική δύναμή τους μετά την εξαφάνιση της βασιλείας. Ο καθένας από τους δύο υπάτους ασκεί αδιαίρετη την υπέρτατη εξουσία (imperium) με εναλλαγή, δηλ. οι δύο ύπατοι εναλλάσσονται στην άσκησή της (κάθε μήνα για την πόλη και κάθε μέρα για την περιφέρεια εκτός πόλεως), χωρίς ο ένας να έχει δικαίωμα αρνησικυρίας στις αποφάσεις του άλλου. 4.2.1. Άρχοντες Όλοι οι άρχοντες της Δημοκρατίας διαθέτουν potestas (εξουσία), ενώ μόνο οι ύπατοι, οι πραίτορες και ο δικτάτορας διαθέτουν συγχρόνως και imperium (απόλυτη εξουσία). Η εξουσία παρέχει στον άρχοντα το δικαίωμα θέσπισης διατάξεων (ήδικτα, edicta), που ισχύουν κατά τη διάρκεια της θητείας του, καθώς και το δικαίωμα του μερικού καταναγκασμού, δηλ. την υποχρέωση των πολιτών να συμμορφώνονται προς τις διαταγές τους με απειλή προστίμου ή φυλάκισης. Οι τιμητές, οι αγορανόμοι και οι ταμίες διαθέτουν μόνο potestas (εξουσία). Οι ύπατοι, οι πραίτορες και ο δικτάτορας, εκτός από την potestas (εξουσία) διαθέτουν και imperium (απόλυτη εξουσία), που τους παρέχει το δικαίωμα σύγκλησης της Συγκλήτου και των λαϊκών συνελεύσεων και προεδρίας στις συνεδριάσεις τους, το δικαίωμα δικαιοδοσίας και το δικαίωμα απεριόριστου καταναγκασμού, που έφθανε μέχρι και την επιβολή θανατικής ποινής. Σε περίπτωση θανατικής καταδίκης, και εφόσον δεν είχε αποτέλεσμα η άσκηση αρνησικυρίας (veto) ενός δημάρχου, μόνο η λοχίτιδα συνέλευση είχε την αρμοδιότητα για ματαίωση της εκτέλεσής της μετά από προσφυγή στον λαό (provocatio ad populum) του καταδικασμένου. Εικόνα 4.4. Πορτρέτο του Πομπηΐου (Cnaeus Pompeius Magnus, ενός πολύ σημαντικού στρατηγού και μέλους της πρώτης Τριανδρίας του 60 π.χ. με τον Κικέρωνα και τον Κράσσο) με βοστρύχους που μιμούνται παραστάσεις του Μ. Αλεξάνδρου, καθώς και οι δύο είχαν οδηγήσει με επιτυχία τα στρατεύματά τους στην Ανατολή. Πιθανολογείται ότι το πορτρέτο αυτό είναι αντίγραφο του αγάλματος στο θέατρο του Πομπηΐου, στα πόδια του οποίου έπεσε δολοφονημένος ο Καίσαρας. Αντίγραφο του 1ου αι. μ.χ. πρωτοτύπου του ca. 55 π.χ., μάρμαρο, ύψος 24,8 εκ., Κοπεγχάγη, Γλυπτοθήκη Ny Carlsberg. Πηγή: https://commons.wikimedia.org (εικόνα με ένδειξη «κοινό κτήμα [public domain]»), τελ. προσπέλαση με επιβεβαίωση άδειας: 15.12.2015. 66

Για την αποφυγή καταχρήσεων, ο κάθε άρχοντας ασκούσε την εξουσία του για ένα χρόνο (με εξαίρεση τους τιμητές για ενάμιση χρόνο και τον δικτάτορα για μισό χρόνο), ενώ μπορούσε να επανεκλεγεί ως άρχοντας μετά από δύο χρόνια στην ίδια αρχή ή μετά από δέκα χρόνια σε διαφορετική. Επίσης, οι άρχοντες ασκούσαν τα καθήκοντά τους δύο ή περισσότεροι μαζί (με εξαίρεση τον δικτάτορα), χωρίζοντας την εξουσία της αρχής είτε καθ ύλην είτε κατά χρόνο (αρχή του collegium). Τέλος, τα αξιώματα θεωρούνταν ως απονομή τιμής σε όποιον τα αναλάμβανε και γι αυτό οι άρχοντες δεν έπαιρναν μισθό. (εικόνα 4.4) Οι τρεισ αρχέσ που διέπουν τα αξιώματα των αρχόντων είναι: 1. το ενιαύσιο, 2. η συλλογικότητα και 3. το άμισθο και τιμητικό του αξιώματόσ τουσ. Σχήμα 4.1 Οι τρεις αρχές που διέπουν τα αξιώματα των αρχόντων. Η εκλογή των αρχόντων διεξαγόταν στις λαϊκές συνελεύσεις. Από τις αρχές του 2ου π. Χ. αιώνα, καθορίζονται με λεπτομέρειες οι προϋποθέσεις για την κατάληψη των αρχών και ορίζεται η σειρά των αξιωμάτων (cursus honorum), σύμφωνα με την οποία θα μπορούσε κάποιος να εκλεγεί μετά από ένα αξίωμα σε κάποιο διαφορετικό (η μόνη επιτρεπτή σειρά ήταν: ταμίας, αγορανόμος, πραίτορας, ύπατος), πλην του αξιώματος των τιμητών, που ήταν εκτός αυτού του κανόνα. Με μεταγενέστερο νόμο, ωστόσο, ορίστηκε το αντίστοιχο όριο ηλικίας για την κατάληψη του κάθε αξιώματος (δηλ. 30 ετών για ταμίας, 36 για αγορανόμος, 40 για πραίτορας, 41 για ύπατος) και η απαραίτητη προϋπόθεση της δεκαετούς στρατιωτικής υπηρεσίας για την κατάληψη του πρώτου αξιώματος (δηλ. αυτού του ταμία). Ανάμεσα στις διαδοχικές καταλήψεις των διαφορετικών αξιωμάτων έπρεπε να μεσολαβεί μία διετία. Οι κυριότεροι άρχοντες της περιόδου είναι: οι ύπατοι (consules) ως η ανώτατη αρχή της Ρώμης, οι πραίτορες (praetores) με δικαιοδοτικές αρμοδιότητες, οι ταμίες (quaestores) με δημοσιονομικά καθήκοντα, οι αγορανόμοι (aediles curules) με δικαιοδοτικά και αστυνομικά καθήκοντα, οι τιμητές (censores) ως υπεύθυνοι για την απογραφή των πολιτών και τέλος ο δικτάτωρ (dictator), που δεν εκλεγόταν από λαϊκή συνέλευση αλλά διοριζόταν από τους υπάτους σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης και σπουδαίας απειλής (εξωτερικής ή εσωτερικής) για το κράτος είχε απόλυτη εξουσία και όλοι οι άρχοντες τελούσαν υπό τις διαταγές του, ενώ η εξουσία του έληγε είτε με τη συμπλήρωση του σκοπού του, που δεν μπορούσε να υπερβαίνει το εξάμηνο, είτε με τη λήξη της θητείας των υπάτων, που τον είχαν διορίσει (εικόνα 4.5). Εικόνα 4.5. Ο περιώνυμος Ρωμαίος στρατηγός Σύλλας (Lucius Cornelius Sulla, που έμεινε στην ιστορία για την ανελέητη δίωξη των πολιτικών αντιπάλων του και την αναγόρευσή του σε ισόβιο δικτάτορα) σύμφωνα με τον Πλίνιο έδωσε εντολή για να φιλοτεχνηθούν διάφορα ψηφιδωτά δάπεδα. Το «ψηφιδωτό του Νείλου» στο ιερό της Fortuna. Πραίνεστος, 1ος αι. π.χ., 6 x 4,90 μ., Παλεστρίνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Πηγή: https://commons.wikimedia.org (εικόνα με ένδειξη «κοινό κτήμα [public domain]»), τελ. προσπέλαση με επιβεβαίωση άδειας: 15.12.2015. 67

4.2.2. Δήμαρχοι Εικόνα 4.6. Οι αδερφοί Γράκχοι (Τιβέριος και Γάιος). Μπρούτζινη αναπαράσταση της Eugene Guillaume, Παρίσι. Οι αδερφοί Γράκχοι ήταν Ρωμαίοι πολιτικοί, που ανήλθαν στο αξίωμα του δημάρχου στα τέλη του 2ου αιώνα μ.χ. Προσπάθησαν να επιβάλουν μεταρρυθμίσεις στο καθεστώς της μεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας σε βάρος της ολιγαρχίας. Και οι δύο δολοφονήθηκαν από αντιπάλους των μεταρρυθμίσεων. Πηγή: https://commons.wikimedia.org (εικόνα με ένδειξη «κοινό κτήμα [public domain]»), ληφθείσα από το: Sturgis, Russel (1904). The appreciation of sculpture: a handbook. New York, σελ. 146, τελ. προσπέλαση με επιβεβαίωση άδειας: 15.12.2015. Οι δήμαρχοι εμφανίζονται στις αρχές του 3 ου π.χ. αιώνα και δεν ανήκουν στους άρχοντες της Δημοκρατίας, αφού δεν διαθέτουν ούτε απόλυτη εξουσία (imperium) ούτε εξουσία (potestas) αλλά ένα άλλο είδος εξουσίας, την δημαρχική εξουσία, με την οποία εξασφαλίζεται η προστασία των πληβείων απέναντι στη δύναμη των αρχόντων. Το κυριότερο χαρακτηριστικό της δημαρχικής εξουσίας είναι το δικαίωμα της αρνησικυρίας (veto). Αρχικά οι δήμαρχοι ήταν δύο, ενώ αργότερα αυξήθηκαν φθάνοντας τους δέκα, αλλά πάντοτε προερχόμενοι από τους πληβείους. Οι δήμαρχοι, ελεύθεροι από τον καταναγκασμό των αρχόντων, μπορούσαν είτε να παρακωλύουν από πριν είτε να ανατρέπουν εκ των υστέρων τις αποφάσεις ή τις πράξεις των αρχόντων, παρέχοντας βοήθεια προς τους αδικούμενους πληβείους (εικόνα 4.6). Για την απρόσκοπτη επιτέλεση του έργου τους το πρόσωπό τους αναγνωριζόταν ως ιερό και η εξουσία τους ως απαραβίαστη, χωρίς να υπόκεινται σε δυνατότητα καταναγκασμού μόνο κάποιος άλλος δήμαρχος μπορούσε να ανατρέψει απόφαση δημάρχου. Στις αρμοδιότητες των δημάρχων, τέλος, περιλαμβάνεται και η σύγκληση και προεδρία τόσο των συνελεύσεων των πληβείων, όσο και της Συγκλήτου. 68

4.2.3. Σύγκλητος Εικόνα 4.7. Αναπαράσταση της ρωμαϊκής Συγκλήτου: Ο Κικέρων επιτίθεται στον Κατιλίνα. Από μια νωπογραφία (fresco) του 19ου αιώνα στο Palazzo Madama, Ρώμη (όπου στεγάζεται σήμερα η ιταλική Γερουσία). Πηγή: https://commons. wikimedia.org (εικόνα με ένδειξη «κοινό κτήμα [public domain]»), τελ. προσπέλαση με επιβεβαίωση άδειας: 15.12.2015. Η Σύγκλητος (εικόνα 4.7) είναι συλλογικό όργανο της ρωμαϊκής πολιτείας και ανάγει την αρχή της στο συμβούλιο των αρχηγών των γενών της περιόδου της βασιλείας. Η επιλογή των μελών της Συγκλήτου ήταν έργο αρχικά των υπάτων και αργότερα των τιμητών, οι οποίοι έγραφαν στους καταλόγους τους τους διατελέσαντες άρχοντες, ενώ διέγραφαν μέλη για λόγους αναξιότητας. Το ισόβιο αξίωμα του συγκλητικού ήταν ασυμβίβαστο με το επάγγελμα του εμπόρου ή με ταπεινές δραστηριότητες (π.χ. μονομάχος, ηθοποιός κ.λπ.). Συγκλητικοί, επίσης, δεν μπορούσαν να αναδειχθούν οι απελεύθεροι Ρωμαίοι πολίτες. Αρμοδιότητα της Συγκλήτου επί Δημοκρατίας αποτελεί η επικύρωση των αποφάσεων των λαϊκών συνελεύσεων, ενώ ήταν υπεύθυνη για τα δημόσια οικονομικά, τις εξωτερικές υποθέσεις του κράτους, τις λατρευτικές εκδηλώσεις, τη διοίκηση των επαρχιών, όπου διόριζε πρώην άρχοντες ως διοικητές, και την κήρυξη της πολιτείας σε κατάσταση ανάγκης. 4.2.4. Ρωμαϊκές λαϊκές συνελεύσεις και συμβούλια των πληβείων Η φρατρική συνέλευση (comitia curiata) ανάγει την αρχή της στην περίοδο πριν από την ετρουσκική μοναρχία. Την περίοδο, όμως, της Δημοκρατίας έχει αποδυναμωθεί, ώστε η αρμοδιότητά της να περιορίζεται στην ψήφιση του φρατρικού νόμου, με τον οποίο εγκρίνεται η απονομή της υπέρτατης εξουσίας στους αντίστοιχους άρχοντες, τους οποίους εξέλεγε η λοχίτιδα συνέλευση. Στη φρατρική συνέλευση επίσης τελούνταν η δημόσια διαθήκη και η εισποίηση (βλ. 7.2) υπό την προεδρία του μεγίστου αρχιερέα. Με την πάροδο των ετών και τη μείωση της συμμετοχής του λαού, η φρατρική συνέλευση κατέληξε να συνέρχεται με τριάντα ραβδούχους ως αντιπροσώπους των τριάντα φρατρών του ρωμαϊκού λαού. Η λοχίτιδα συνέλευση (comitia centuriata), που ανάγει την αρχή της στην προετρουσκική περίοδο και συνδέεται με την στρατιωτική οργάνωση των πολιτών, συνέρχεται εκτός της Ρώμης σε αντίθεση με την φρατρική συνέλευση, που συγκαλείται εντός της πόλης. Στις συνελεύσεις της λοχίτιδας συνέλευσης προέδρευαν οι άρχοντες με imperium (συνήθως οι ύπατοι). Αρμοδιότητές της ήταν η εκλογή των ανώτερων αρχόντων (ύπατοι, πραίτορες, τιμητές), η ψήφιση νόμων των αρχόντων που την συγκαλούσαν και η κρίση σχετικά με δίκη για κεφαλική ποινή. Στη λοχίτιδα συνέλευση, τα μέλη της οποίας ήταν καταταγμένα σε λόχους, η ψηφοφορία διεξαγόταν με διπλό σύστημα, δηλ. πρώτα μέσα σε κάθε λόχο και μετά στην ολομέλεια, όπου κάθε λόχος είχε μία ψήφο. Η φυλέτιδα συνέλευση (concilia tributa) αποτελείται από μέλη προερχόμενα από 35 φυλές (αστικές και αγροτικές), στις οποίες διαιρέθηκε ο ρωμαϊκός λαός κατά την περίοδο της Δημοκρατίας. Την φυλέτιδα συνέλευση συγκαλούσαν οι άρχοντες με imperium (συνήθως οι πραίτορες). Αρμοδιότητές της ήταν η εκλογή των κατωτέρων αρχόντων (αγορανόμοι και τιμητές), η κρίση σχετικά με δίκη για επιβολή προστίμου και η ψήφιση νόμων. Ως νομοθετικό ή δικαστικό σώμα συνεδρίαζε μέσα στην πόλη, ενώ για εκλογές αρχόντων εκτός πόλεως. Η ψηφοφορία διεξαγόταν με διπλό σύστημα, δηλ. πρώτα ανά φυλή και μετά στην ολομέλεια της συνέλευσης. Τα συμβούλια των πληβείων (concilia plebis) δεν αποτελούσαν συνέλευση του ρωμαϊκού λαού (comitia) 69

αλλά μόνο των πληβείων (concilia), οι οποίοι ήταν οργανωμένοι σε φυλές κατ αντιστοιχία προς την φυλέτιδα συνέλευση. Αρμοδιότητες των συμβουλίων των πληβείων ήταν η εκλογή των δημάρχων και των αγορανόμων των πληβείων και η ψήφιση των ψηφισμάτων των πληβείων (plebis cita), τα οποία αρχικά δέσμευαν μόνο τους πληβείους και από το 286 π.χ. και τους πατρικίους. Μία βασική αρχή, που ίσχυε στις λαϊκές συνελεύσεις, ήταν η αρχή της διαφωνίας ή συμφωνίας, δηλ. στις συνελεύσεις δεν υπήρχε δικαίωμα συζήτησης επί των νομοθετικών προτάσεων αλλά μόνο διατύπωση αποδοχής ή απόρριψης. ΡΩΜΑΪΚΕΣ ΛΑΪΚΕΣ ΣΥΝΕΛΕΥΣΕΙΣ Όνομα-Τόπος Σύνθεση Αρμοδιότητες Comitia curiata (φρατρική συνέλευση) συνεδρίαση εντός της Ρώμης (στο Καπιτώλιο) Comitia centuriata (λοχίτιδα συνέλευση) συνεδρίαση εκτός Ρώμης Comitia tributa (φυλέτιδα συνέλευση) συνεδρίαση εκτός Ρώμης για εκλογή αρχόντων και εντός για τα υπόλοιπα Concilia plebis (συμβούλια των πληβείων) συνεδρίαση εντός Ρώμης 30 φράτρες (curiae) 193 λόχοι (centuriae) 35 φυλές (tribus): 4 αστικές και 31 αγροτικές φυλές των πληβείων - Ψήφιση φρατρικού νόμου (παρέχει το imperium στους cum imperio άρχοντες) - δημόσια διαθήκη - εισποίηση - εκλογή ανώτερων αρχόντων (ύπατοι, πραίτορες, τιμητές) - ψήφιση προτάσεων νόμων (των αρχόντων που τη συγκαλούσαν) - έκρινε προσφυγές για καταδίκη σε κεφαλική ποινή - εκλογή κατώτερων αρχόντων (αγορανόμοι και τιμητές) - έκρινε καταδίκη σε πρόστιμο - εκλογή Δημάρχων και αγορανόμων πληβείων - ψήφιση ψηφισμάτων πληβείων (plebis cita) Πίνακας 4.1 Ρωμαϊκές λαϊκές συνελεύσεις. 70

4.3. Ηγεμονία Εικόνα 4.8. Gemma Augustea. Στο άνω στρώμα εικονίζεται η στέψη του ένθρονου (κατά τον τύπο του Δία) Αυγούστου από την Οικουμένη, η οποία εκπροσωπεί τον πολιτισμένο κόσμο. Ο άνδρας που κατεβαίνει από το άρμα είναι ο Τιβέριος, που έχει οριστεί ως επόμενος αυτοκράτορας και επιστρέφει από τη νίκη του κατά των Γερμανών το 12 μ.χ. Δίπλα από τον Αύγουστο, ο οποίος εικονίζεται με απροκάλυπτες θεϊκές αξιώσεις, κάθεται η θεά Ρώμη. Στο κάτω στρώμα παριστάνεται η ανέγερση του τροπαίου της νίκης του Τιβερίου, στο οποίο ετοιμάζονται να προσδεθούν τα δύο ζεύγη βαρβάρων (αριστερά και δεξιά). Πρώιμος 1ος π.χ. αι., όνυχας, 19x23 εκ., Βιέννη, Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης. Πηγή: https://commons. wikimedia.org, (άδεια CC BY-SA 30, δικαιούχος: Gryffindor), τελ. προσπέλαση με επιβεβαίωση άδειας: 15.12.2015. Μετά από πολλές εμφύλιες διαμάχες αναδεικνύεται το 31 π.χ. ο Οκτάβιος νικητής στην ναυμαχία του Ακτίου και το 27 π.χ. η Σύγκλητος του απονέμει τον τίτλο του ηγεμόνα. Μέσα σε αυτό το κλίμα συντελείται η μεταμόρφωση του πολιτεύματος από την Δημοκρατία στην Αυτοκρατορία. Κατά τα επόμενα χρόνια στο πρόσωπο του ηγεμόνα θα συγκεντρωθούν όλες οι εξουσίες και ο Οκταβιανός Αύγουστος (εικόνα 4.8), αφού θα του έχει απονεμηθεί η απόλυτη εξουσία, θα λάβει τον τίτλο του αυτοκράτορα (imperator) και του μεγάλου αρχιερέως (pontifex maximus). Παρά τη δημοκρατική επίφαση (π.χ. απονομή απόλυτης εξουσίας στον ηγεμόνα με νόμο ψηφισμένο από τις λαϊκές συνελεύσεις, επικύρωση από τη Σύγκλητο της υιοθεσίας του διαδόχου του από τον ίδιο τον ηγεμόνα κ.λπ.), το νέο πολίτευμα καθίσταται μοναρχικό, με επίκεντρο της εξουσίας το πρόσωπο του ηγεμόνα (εικόνα 4.9). Εικόνα 4.9. Δάκες αιχμάλωτοι οδηγούνται μπροστά στον Τραϊανό, ο οποίος απεικονίζεται σε σαφώς μεγαλύτερες διαστάσεις από τα υπόλοιπα πρόσωπα της παράστασης (στρατιώτες με tunica και βάρβαροι με αναξυρίδες). Όπως και όλες οι παραστάσεις του μνημείου, έτσι και αυτό το τμήμα αποτελεί μέσον υπενθύμισης της virtus του αυτοκράτορα και της πολιτικής ιδεολογίας περί του ανίκητου (invictus) κυβερνήτη της κοσμοκράτειρας Ρώμης. Λεπτομέρεια από τον κίονα του Τραϊανού, αφιέρωση του 113 μ.χ., μάρμαρο, 38 μ. με βάση, Ρώμη. Πηγή: https://commons.wikimedia.org, (άδεια CC BY-SA 3.0, δικαιούχος: Joe Mabel), τελ. προσπέλαση με επιβεβαίωση άδειας: 15.12.2015. 71

Ο ηγεμόνας είναι ο ανώτατος άρχοντας του κράτους, αρχηγός του ρωμαϊκού στρατού και επικεφαλής της διοικητικής ιεραρχίας, η οποία περιλάμβανε κεντρικές γραμματειακές μονάδες (ανάλογα των σημερινών υπουργείων) με το όνομα γραφεία (scrinia), από τα οποία τα κυριότερα είχαν ως αρμοδιότητα την οικονομική διαχείριση (scrinium a rationibus), την αποδοχή αναφορών προς τον ηγεμόνα (scrinium a libellis), την απάντηση σε αναφορές προς τον ηγεμόνα (scrinium ab epistulis), την ανάκριση σε δικαστικές υποθέσεις (scrinium a cognitionibus) κ.λπ. Ο ηγεμόνας ασκεί νομοθετική εξουσία με την έκδοση ηγεμονικών διατάξεων (βλ. 5.4.2) και δικαστική εξουσία σε πρώτο ή δεύτερο βαθμό (ύστερα από έφεση), υποβοηθούμενος από το ηγεμονικό συμβούλιο (consilium principis), που αποτελεί τακτικό κυβερνητικό όργανο με μέλη ανώτατους υπαλλήλους ή και εξέχοντες νομικούς, αλλά με συμβουλευτικό χαρακτήρα και όχι δεσμευτικό απέναντι στην τελική απόφαση του ηγεμόνα. Οι κυριότεροι ανώτατοι υπάλληλοι της πολιτείας ήταν ο έπαρχος της πόλης, ο έπαρχος του πραιτορίου, ο έπαρχος εφοδιασμού της πόλης και ο νυκτέπαρχος. Ο έπαρχος της πόλης είχε υπό τη διοίκησή του την πόλη της Ρώμης ως υπεύθυνος για την τήρηση της δημόσιας τάξης και ασκούσε παράλληλα και δικαστικά καθήκοντα στον τομέα της ποινικής δικαιοσύνης. Ο έπαρχος του πραιτορίου ασκεί στην υπόλοιπη επικράτεια διοικητικά και δικαστικά καθήκοντα και, μάλιστα, χωρίς να είναι δυνατή η άσκηση έφεσης προς τον ηγεμόνα, καθότι τα δικαστικά καθήκοντα τα ασκεί στο όνομα του ηγεμόνα. Ο έπαρχος εφοδιασμού της πόλης επόπτευε τον εφοδιασμό της Ρώμης με τα απαραίτητα είδη διατροφής και επέβλεπε τις σιταποθήκες. Ο νυκτέπαρχος ασκούσε αστυνομικά καθήκοντα στην πόλη κατά την διάρκεια της νύκτας. Η Σύγκλητος επί Ηγεμονίας τίθεται σταδιακά κάτω από τον πλήρη έλεγχο του ηγεμόνα. Ο αριθμός των συγκλητικών περιορίζεται επί Αυγούστου σε 600, ενώ ο κατάλογός τους αναθεωρείται από τον ίδιο τον ηγεμόνα, ο οποίος διαγράφει ή εγγράφει πρόσωπα σύμφωνα με τις πολιτικές επιδιώξεις του. Ο ίδιος, εξάλλου, συγκαλεί τη Σύγκλητο και προεδρεύει στις συνεδριάσεις της. Η Σύγκλητος διατηρεί ορισμένες διοικητικές και ποινικές αρμοδιότητες, ενώ η προϊούσα ατονία των λαϊκών συνελεύσεων ενισχύει την νομοθετική αρμοδιότητά της (με τα συγκλητικά δόγματα, βλ. 5.4.3), η οποία, βέβαια, ασκείται κάτω από την επιρροή του ηγεμόνα. Εικόνα 4.10. Η άνοδος στο θρόνο του Καρακάλλα εγκαινίασε μία εποχή σκληρής διακυβέρνησης του κράτους. Το μέγεθος της αγριότητάς του αποτυπώνεται σε όλες τις παραστάσεις του με το βλοσυρό, άγριο και απειλητικό ύφος. Προτομή του Καρακάλλα. Ny Carlsberg Glyptotek, Copenhagen. Πηγή: https://commons.wikimedia.org, 72

Η τεράστια επέκταση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η ανάδειξη ενός προσώπου στην ηγεσία της και ο συγκεντρωτισμός της κεντρικής εξουσίας οδήγησαν στον εκρωμαϊσμό του κράτους, στοιχείο αναγκαίο για την αποτελεσματική διακυβέρνηση και την μεγαλύτερη σταθερότητα. Η προσπάθεια αυτή κατέληξε στις αρχές του 3ου μ.χ. αιώνα, στην έκδοση του Διατάγματος του Καρακάλλα (εικόνα 4.10) (Constitutio Antoniniana, 212 μ.χ.), με το οποίο απονεμήθηκε σε όλους τους ελεύθερους κατοίκους της ρωμαϊκής επικράτειας (βλ. 7.1.4) η ρωμαϊκή υπηκοότητα. Αποτέλεσμα αυτής της πράξης ήταν να καμφθεί η «αντίσταση» των τοπικών δικαίων έναντι του επικρατούντος ρωμαϊκού δικαίου, να εκρωμαϊστούν οι επαρχίες και να δημιουργηθεί έτσι μία παγκόσμια αυτοκρατορία με κέντρο την κοσμοκράτειρα Ρώμη (εικόνα 4.11). Εικόνα 4.11. Πομπή της επτάφωτης λυχνίας (menorah), την οποία μαζί με άλλα ιερά αντικείμενα του Ναού του Σολομώντα μεταφέρουν ως λάφυρα από την κατεστραμμένη Ιερουσαλήμ Ρωμαίοι στρατιώτες, για να τα εναποθέσουν στον ναό της Ειρήνης (Templum Pacis) στη Ρώμη. Μαρμάρινο ανάγλυφο από την αψίδα του Τίτου, ca. 81 μ.χ., 2 μ., Ρώμη. Πηγή: https:// commons.wikimedia.org, (άδεια CC BY 3.0, δικαιούχος: םולשה תיב ), τελ. προσπέλαση με επιβεβαίωση άδειας: 15.12.2015. 4.4. Δεσποτεία Εικόνα 4.12. Ένα μέλος της Τετραρχίας, ο Γαλέριος, όταν αναγορεύθηκε καίσαρας, επέλεξε για πρωτεύουσά του την Θεσσαλονίκη, στην οποία ανήγειρε εντυπωσιακά κτίσματα. Η θριαμβική «Αψίδα του Γαλερίου» (Καμάρα) ή «τετράπυλο», που κτίστηκε μεταξύ των ετών 298 και 305 μ.χ. σε ανάμνηση της εκστρατείας και της νίκης του Γαλέριου κατά των Περσών, πλινθοδομή και μάρμαρο, ca. 300 μ.χ., Θεσσαλονίκη. Στο βάθος η «Ροτόντα». Πηγή: https://commons.wikimedia.org, (άδεια CC BY-SA 3.0, δικαιούχος: Testus), τελ. προσπέλαση με επιβεβαίωση άδειας: 15.12.2015. 73

Μετά από μια ταραγμένη περίοδο πολιτικής και οικονομικής κρίσης, αναδεικνύεται αυτοκράτορας ο Διοκλητιανός (284-305), ο οποίος αναδιοργανώνει διοικητικά το Ρωμαϊκό Κράτος. Το πολίτευμα αποκτά έναν πιο απολυταρχικό χαρακτήρα με δεσπόζουσα μορφή τον αυτοκράτορα με απεριόριστη εξουσία, ο οποίος λατρεύεται ως ζωντανός θεός. Για την αποδοτικότερη διοικητική και στρατιωτική οργάνωση του αχανούς κράτους, εφαρμόζεται επί Διοκλητιανού ένα σύστημα Τετραρχίας (εικόνα 4.12), δηλ. η επικράτεια χωρίστηκε σε δύο τμήματα, καθένα από τα οποία διοικείται από έναν αύγουστο υποβοηθούμενο από έναν καίσαρα (ο οποίος, μάλιστα, οριζόταν ως διάδοχος του αύγουστου) (εικόνα 4.13). Το σύστημα, όμως, της τετραρχίας απέτυχε και μετά από μία νέα κρίση στην αυτοκρατορία, μονοκράτορας αναδείχθηκε το 324 μ.χ. ο Μ. Κωνσταντίνος, αποκαθιστώντας την ενότητα του Ρωμαϊκού Κράτους. Εικόνα 4.13. Μόνο στο δεξί ζεύγος μπορεί να διακριθεί ο γενειοφόρος αύγουστος, που αγκαλιάζει τον υιοθετημένο υιό του (καίσαρα). Και οι 4 μορφές χαρακτηρίζονται για την ομοιότητα (similitudo) -πλην του γενειοφόρου- της εξωτερικής εμφάνισης, ακόμα και των προσώπων, συμβολίζοντας την αδιαίρετη ανώτατη εξουσία, η οποία όμως ασκείται από τα 4 διαφορετικά πρόσωπα της τετραρχίας. Ο εναγκαλισμός των τετραρχών εκφράζει συμβολικά την ομόνοια (concordia), που επικρατεί στους 4 φορείς της ενιαίας αυτοκρατορικής εξουσίας. Οι τετράρχες, ca. 305 μ.χ., πορφυρίτης, 1,30 μ., εξωτερική γωνία Αγίου Μάρκου Βενετίας. Πηγή: https://commons.wikimedia.org, (άδεια CC BY-SA 3.0, δικαιούχος: Lure), τελ. προσπέλαση με επιβεβαίωση άδειας: 15.12.2015. Σ αυτή τη νέα τροπή του πολιτεύματος προς την απολυταρχία, ο αυτοκράτορας καθίσταται η μόνη πηγή κάθε εξουσίας και στο έργο του επικουρείται συμβουλευτικά από το αυτοκρατορικό συμβούλιο (consistorium). Η αυτοκρατορική γραμματεία στελεχώνει, όπως και στην προηγούμενη περίοδο, τα γραφεία (scrinia), τα οποία υπάγονται στη διοίκηση ενός ανώτατου αυτοκρατορικού υπάλληλου. Ανάμεσα σε άλλους πολιτικούς αξιωματούχους, πολύ σημαντική θέση κατείχε ο επικεφαλής της δικαιοσύνης (κοιαίστωρ του ιερού παλατίου), ο οποίος ήταν έγκριτος νομικός, αναπλήρωνε τον αυτοκράτορα στο αυτοκρατορικό συμβούλιο και συνέτασσε τα αυτοκρατορικά διατάγματα. Επίσης, οι έπαρχοι των πραιτορίων, οι οποίοι προΐσταντο των περιφερειών του κράτους και ήταν επιφορτισμένοι με δικαστικές αρμοδιότητες, ενώ οι αποφάσεις τους δεν μπορούσαν να προσβληθούν με έφεση στον αυτοκράτορα. Τέλος, ο έπαρχος της πόλεως παρέμενε υπεύθυνος της δημόσιας τάξης της πρω- 74

τεύουσας, έχοντας διευρυμένα ποινικά καθήκοντα, ενώ προέδρευε της Συγκλήτου και δημοσίευε στη Ρώμη τα αυτοκρατορικά διατάγματα. Βιβλιογραφία/Αναφορές Βάσσης, Σπυρίδων (1903). Ρωμαίων Πολιτεία η βασιλευομένη και η ελευθέρα. Αθήνα. Cameron, Averil (2000). Η ύστερη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Αθήνα. Grant, Michael (2011). Ιστορία της Ρώμης (ελλ. μετ. Α. Σακελλαρίου). Αθήνα. Grimal, Pierre (2006). Ιστορία της αρχαίας Ρώμης (ελλ. μετ. Μ. Κουμπούρα - επιμ. Α. Μυλωνοπούλου & Α. Μαραγκάκη). Αθήνα. Humbert, Michel (2012). Πολιτικοί και Κοινωνικοί Θεσμοί της Αρχαιότητας (ελλ. μετ. Ι. Τζαμτζής). Αθήνα-Θεσσαλονίκη. Jolowicz, Herbert Felix & Nicholas, Barry (1972). Historical introduction to the study of Roman Law. Cambridge. Lintott, Andrew William (1999). The Constitution of the Roman Republic. Oxford. Mousourakis, George (2007). A legal history of Rome. N. York. Mommsen, Theodor (1906). Ρωμαϊκή Ιστορία (ελλ. μετ. Σ. Σακελλαρόπουλος). Αθήνα. Sartre, Maurice (2012). Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (ελλ. μετ. Αικ. Μεϊδάνη, επιμ. Κ. Ζουμπουλάκης). Αθήνα. Schulz, Fritz (1936). History of the roman legal science. Oxford. Γκόφας, Δημήτριος (2011). Ιστορία και εισηγήσεις του ρωμαϊκού δικαίου. Αθήνα-Κομοτηνή. Πετρόπουλος, Γεώργιος (1963). Ιστορία και εισηγήσεις του ρωμαϊκού δικαίου. Αθήνα. Τζαμτζής, Ιωάννης (2014). Ο μεσογειακός κόσμος. Αθήνα-Θεσσαλονίκη. Ward, Allen & Heichelheim, Fritz & Yeo, Cedric (2008). Οι Ρωμαίοι (ελλ. μετ. Ν. Σαμπεθάι). Αθήνα. 75