ΜΑΘΗΤΩΝ/ΤΡΙΩΝ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΗΣ ΕΝΤΑΞΗΣ

Ο Ρόλος των Συνοδών Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΣΥΝΟ ΩΝ ΤΩΝ ΑΝΑΠΗΡΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ/ΤΡΙΩΝ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΗΣ ΕΝΤΑΞΗΣ Ελένη Φτιάκα, Νικολέτα Παλµύρη Τµήµα Επιστηµών της Αγωγής, Πανεπιστήµιο Κύπρου ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα έρευνα έχει σκοπό να εξετάσει τις απόψεις των γονέων των µαθητών/τριών µε αναπηρίες σχετικά µε τη φιλοσοφία και την πρακτική της ένταξης και συγκεκριµένα, σχετικά µε την εφαρµογή του «Περί Αγωγής και Εκπαίδευσης των Παιδιών µε Ειδικές Ανάγκες» νόµο 113(1)/99. Στο παρόν άρθρο, η προσοχή εστιάζεται στο ρόλο των συνοδών των ανάπηρων παιδιών από την οπτική των γονέων. εδοµένων των ελάχιστων ερευνητικών δεδοµένων σχετικά µε τις συνοδούς στο κυπριακό εκπαιδευτικό σύστηµα, η έρευνα αυτή στοχεύει στη διερεύνηση της σηµασίας του ρόλου τους και επιδιώκει να φέρει στο φως ορισµένα από τα προβλήµατα που τυχόν υπάρχουν κατά την άσκηση των καθηκόντων τους. Η έρευνα άρχισε τον Ιούνη του 2005 και ολοκληρώθηκε το Μάρτιο του 2006. Για τις ανάγκες της έρευνας λήφθηκαν συνεντεύξεις από έντεκα γονείς, δώδεκα συνολικά ανάπηρων παιδιών που φοιτούν σε δύο δηµοτικά σχολεία και ένα νηπιαγωγείο στη Λευκωσία. Στη συνέχεια έγινε παρατήρηση στα σχολεία όπου φοιτούν τα παιδιά. Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα της έρευνας, οι περισσότεροι γονείς είναι ικανοποιηµένοι από το ρόλο και το έργο των συνοδών παρόλο που φαίνεται ότι υπάρχουν σοβαρά προβλήµατα στη λειτουργία του θεσµού. Το κυριότερο πρόβληµα αφορά τη µη επίσηµη επιµόρφωση και ενηµέρωση των συνοδών γεγονός που έχει αρνητικές επιπτώσεις κυρίως στην κοινωνικοποίηση των παιδιών, όπως αναλύεται στη συνέχεια. Επίσης, αναφέρεται ως πρόβληµα και ο χαµηλός µισθός των συνοδών. 1. Εισαγωγή Ανεξάρτητα από το τι υπογραµµίζουν οι εκάστοτε νοµοθεσίες, ανεξάρτητα από ποιες αλλαγές έχουν ή δεν έχουν γίνει σε ένα περιβάλλον, αυτοί που βιώνουν τις πρακτικές της ενιαίας εκπαίδευσης ή του αποκλεισµού είναι τα ίδια τα παιδιά (Μέσσιου, 2002). Για το λόγο αυτό είναι σηµαντικό να ακούγονται οι φωνές των ίδιων των παιδιών και να λαµβάνονται υπόψη, καθώς µπορούν να οδηγήσουν στην καλύτερη κατανόηση καταστάσεων και στην αποτελεσµατικότερη επίλυση των προβληµάτων. Στην περίπτωση της οµάδας των ανάπηρων παιδιών που αδυνατούν να µεριµνήσουν για τον εαυτό τους και να διεκδικήσουν τα δικαιώµατά τους, το ρόλο αυτό αναλαµβάνουν οι γονείς τους, ως οι πιο 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 713

Ε. Φτιάκα & Ν. Παλµύρη άµεσα ενδιαφερόµενοι (Φτιάκα, Μιχαηλίδου, Τσουρής και Βλάµη, 2005). Οι γονείς αποτελούν το µοναδικό φορέα ο οποίος παρέχει εικοσιτετράωρη απασχόληση και συναισθηµατική εµπλοκή µε το ανάπηρο παιδί (Φτιάκα κ.α., 2005α), εποµένως, κρίνεται σκόπιµο, αν όχι επιβεβληµένο να διερευνηθούν οι απόψεις των γονέων των ανάπηρων παιδιών σχετικά µε την παρούσα κατάσταση που επικρατεί στην εκπαίδευση των παιδιών τους µετά την εφαρµογή του νόµου 113 (1) «Περί Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης». Η εµπλοκή των γονέων στην εκπαιδευτική διαδικασία επισηµαίνεται από πολλούς ερευνητές και έχει αναγνωριστεί ως κρίσιµη για την επιτυχή µάθηση των παιδιών µε αναπηρίες (Duncan, 2003; Μέσσιου, 2002; Phtiaka, 2001) ενώ έχει επισήµως αναγνωριστεί και ενθαρρυνθεί σε πολλά εκπαιδευτικά συστήµατα (Kenny, Shevlin, Walsh and McNeela, 2005). Ιδιαίτερα στην περίπτωση των ανάπηρων παιδιών, οι γονείς κατέχουν σηµαντικές γνώσεις που είναι απαραίτητες για την αποτελεσµατική παρέµβαση και ανάπτυξη του παιδιού τους, οι οποίες µπορούν να ενδυναµωθούν όταν υπάρχει συµβατικότητα και συνέχεια ανάµεσα στους γονείς και στους διάφορους φορείς οι οποίοι σχετίζονται µε το ανάπηρο παιδί (Kassini, 2005). Όσον αφορά το θεσµό των συνοδών των ανάπηρων µαθητών, δεν υπάρχουν ερευνητικά δεδοµένα µέχρι στιγµής που να διερευνούν τις διάφορες πτυχές του θεσµού αυτού. Οι ελάχιστες έρευνες που κάνουν αναφορά στο ρόλο των συνοδών, αναφέρουν ότι η συνοδός µπορεί να διευκολύνει ή να εµποδίσει την επιτυχή ένταξη ενός ανάπηρου παιδιού. Συγκεκριµένα, οι Φτιάκα, Σοφοκλέους και Αντρέου (2005) επισηµαίνουν ότι η συνοδός µπορεί να αποτελέσει ανασταλτικό παράγοντα για την οµαλή κοινωνικοποίηση των παιδιών µε ειδικές ανάγκες. Οι συγκεκριµένοι ερευνητές παρατήρησαν ότι η διαδικασία της αυθόρµητης φυσικής επαφής των µη ανάπηρων παιδιών µε τους/τις ανάπηρους/ες συµµαθητές/τριές τους διακοπτόταν από µια ενήλικα, η οποία µάλιστα είναι επιφορτισµένη µε την ευθύνη της διευκόλυνσης του θεσµού της ένταξης. Μάλιστα, ένας µη ανάπηρος µαθητής δήλωσε: «δεν µπορώ να παίξω µε τον Χ γιατί πάντα τον κρατά η συνοδός από το χέρι» (Φτιάκα κ.α., 2005β). Αυτό, λοιπόν, που φαίνεται να συµβαίνει στις περισσότερες περιπτώσεις των ανάπηρων µαθητών/τριών, είναι να περνούν όλες σχεδόν τις ώρες στο σχολείο, συµπεριλαµβανοµένων και των διαλειµµάτων, µε τις συνοδούς (Κωνσταντινίδης, 2004). Οι Wise και Glass (2000) επισηµαίνουν ότι ο ρόλος της συνοδού είναι να υποστηρίζει το ανάπηρο παιδί παρασκηνιακά, δίνοντάς του την ευκαιρία να είναι όσο το δυνατόν περισσότερο ανεξάρητο και να συσχετιστεί µε τα υπόλοιπα παιδιά. Συνεπώς, φαίνεται ότι ενώ η ευαισθητοποίηση και η αυθόρµητη επικοινωνία των εµπλεκοµένων βοηθά στην καλύτερη επαφή, η συνεχής παρουσία (και συχνά ο υπερβάλλων ζήλος) ενός ενήλικα συνοδού δρα ανασταλτικά στην όλη προσπάθεια. (Φτιάκα κ.α., 2005β). 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 714

Ο Ρόλος των Συνοδών 2. Μεθοδολογία είγµα Για τους σκοπούς της παρούσας έρευνας, επιλέγηκαν δύο δηµοτικά σχολεία και ένα νηπιαγωγείο στην επαρχία Λευκωσίας. Η επιλογή των συγκεκριµένων σχολείων έγινε σκόπιµα λόγω του ότι και στα δύο σχολεία υπάρχουν µονάδες για ανάπηρα παιδιά, ενώ το νηπιαγωγείο βρίσκεται στον ίδιο χώρο µε το ένα από τα δύο δηµοτικά σχολεία. Στην έρευνα συµµετείχαν οι γονείς των δύο ανάπηρων παιδιών που φοιτούν στο νηπιαγωγείο, οι γονείς τριών ανάπηρων παιδιών που φοιτούν στο ένα δηµοτικό σχολείο και οι γονείς εφτά ανάπηρων παιδιών που φοιτούν στο δεύτερο δηµοτικό σχολείο. Συνολικά λήφθηκαν συνεντεύξεις από έντεκα γονείς (δύο µαθήτριες είναι δίδυµες). Μέθοδοι συλλογής δεδοµένων Η έρευνα ακολούθησε ποιοτική µεθοδολογία και έτσι τα κύριά της εργαλεία ήταν η ηµιδοµηµένη συνέντευξη και η παρατήρηση. Η ερευνήτρια ανέπτυξε ένα σύνολο ερωτήσεων εκ των προτέρων ενώ είχε την ελευθερία να τροποποιήσει τη σειρά τους βασισµένη στην αντίληψή της για το τι άρµοζε στο πλαίσιο της συνοµιλίας. Ακολούθησε η παρατήρηση έτσι ώστε να ελεχτεί η αντιπροσωπευτικότητα των δηλώσεων των υποκειµένων στις συνεντεύξεις (Κουρέα και Φτιάκα, 2003) και να ενισχυθεί η εγκυρότητα της έρευνας (Μέσσιου, 2002). Στο πλαίσιο των συνεντεύξεων οι γονείς ρωτήθηκαν σχετικά µε το ρόλο της συνοδού του παιδιού τους, τη σχέση τους µαζί της, τα διάφορα προβλήµατα που τυχόν αντιµετωπίζουν οι συνοδοί ή οι γονείς µε τις συνοδούς. Οι γονείς µπορούσαν επίσης να αναφέρουν σηµαντικές πληροφορίες για τις συνοδούς µέσα από πιο έµµεσες ερωτήσεις (π.χ. «Ποιες είναι οι δυσκολίες που αντιµετωπίζουν οι διάφοροι φορείς που εµπλέκονται στην ένταξη;»). Οι απαντήσεις των γονέων στις ερωτήσεις αυτές οµαδοποιήθηκαν και έτσι συµπληρώθηκε µια συνολική εικόνα σχετικά µε το ρόλο των συνοδών, τη σχέση τους µε τους γονείς και τα διάφορα προβλήµατα που τις αφορούν. Στο σηµείο αυτό κρίνεται σκόπιµο να αναφερθεί ότι στην παρουσίαση των αποτελεσµάτων όλα τα ονόµατα που χρησιµοποιούνται είναι ψευδώνυµα, για σκοπούς ανωνυµίας των προσώπων που συµµετείχαν στην έρευνα. 3. Αποτελέσµατα Γενικά φαίνεται ότι οι περισσότεροι γονείς δηλώνουν πάρα πολύ ευχαριστηµένοι από τις συνοδούς και το έργο που επιτελούν. Ταυτόχρονα όµως, οι γονείς είναι προβληµατισµένοι από το γεγονός ότι οι συνοδοί δεν είναι επιµορφωµένες και δεν έχουν ικανοποιητικά 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 715

Ε. Φτιάκα & Ν. Παλµύρη προσόντα οι πλείστοι πιστεύουν ότι πρέπει «να γίνεται εκπαίδευση και σωστή διαλογή των συνοδών» (µητέρα Πέτρου). Ένα πρώτο πρόβληµα που αναφέρεται, είναι ότι εξαιτίας του χαµηλού µισθού που παίρνουν οι συνοδοί δεν υπάρχει ενδιαφέρον από πιο προσοντούχα άτοµα και έτσι αυτές που προσλαµβάνονται, συχνά δεν είναι οι κατάλληλες. Επίσης, πρόβληµα αποτελεί σε ένα από τα δύο δηµοτικά σχολεία η συνεχής αλλαγή συνοδών, γεγονός το οποίο οι γονείς συσχετίζουν µε την έλλειψη προσοντούχων ενδιαφεροµένων: «καµιά που τούτες που πιάσαν τα τελευταία χρόνια δεν τηρεί τα κριτήρια τζαι ο λόγος είναι ότι εν υπάρχει ενδιαφέρον για τη θέση διότι ο µισθός τους εν χαµηλός. Πολλά χαµηλός για να µπορέσει να δείξει κάποιος ενδιαφέρον σοβαρό.[ ] εντάξει, η συνοδός που έχουµεν, ε...τζείνον το επίπεδο είναι, εν µπορείς να βρεις καλύτερο, πιο πάνω, τζαι δυστυχώς εν πολλά αρνητικό για τα µωρά µε ειδικές ανάγκες να έχουν συνοδό, οι οποίες εννεν τζαι εκπαιδεύσιµες, πρέπει να σιει κάποιαν εκπαίδευση πάνω της. [...] ήταν που τζείνες που ελέαµεν ότι απορρίπτεται που την αρχή. Επιάσαµέν την αναγκαστικά» (πατέρας Παύλου) Στο πιο πάνω απόσπασµα, φαίνεται ότι οι γονείς αναγκάζονται να συµβιβαστούν µε µια κατάσταση η οποία δεν τους βρίσκει σύµφωνους, καθώς ο συγκεκριµένος πατέρας φαίνεται να πιστεύει ότι εξαιτίας του χαµηλού µισθού που παίρνουν οι συνοδοί, δεν ενδιαφέρονται για τη θέση άτοµα µε περισσότερα προσόντα. Το µόνο προσόν που απαιτεί ο νόµος για τη θέση της συνοδού είναι απολυτήριο Μέσης Εκπαίδευσης (Λυκείου). Σύµφωνα µε τις δηλώσεις κάποιων άλλων γονιών που συµµετείχαν στην έρευνα, τα προσόντα που έχουν οι συνοδοί είναι η πείρα, η υποµονή, η θέληση, αλλά και η ικανότητα να δίνουν πολλή αγάπη: «Εν η πείρα που παίζει ρόλο, η πείρα. Η πείρα τζαι να σιει υποµονή πολλή, τζαι θέληση. Γιατί αν δεν έσιεις υποµονή τζαι θέληση εν πολλά δύσκολο.» (µητέρα Κωνσταντίνου) «Τούτη η κοπέλα εν πολλά, εν συνεργάσιµη, βοηθητική, αγαπά τα µωρά. Τούντα τα µωρά εν αγάπη που θέλουν παραπάνω. Είναι αγάπη τζαι στοργή που θέλουν.» (µητέρα Θωµά) Όσο θετικό είναι µια συνοδός να έχει τις πιο πάνω ιδιότητες, εντούτοις, τα προσόντα που ζητούνται βάσει του νόµου είναι ελάχιστα αλλά και άσχετα µε το έργο που καλούνται οι 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 716

Ο Ρόλος των Συνοδών συνοδοί να επιτελέσουν. Όπως αναφέρει η µητέρα του Πέτρου, πολλές από τις συνοδούς έρχονται για πρώτη φορά σε επαφή µε ανάπηρα παιδιά. Είναι λοιπόν απαραίτητο να επιµορφωθούν και να ενηµερωθούν. Η ανάγκη για επιµόρφωση των συνοδών τονίζεται και από το γεγονός ότι κρατούν έναν από τους σηµαντικότερους ρόλους στο πλαίσιο της ένταξης και µπορούν συµβάλλουν στην επιτυχία ή στην αποτυχία της. Με την ακόλουθη άποψη της µητέρας του Πέτρου συµφωνούν όλοι οι γονείς του δείγµατος που είχαν επαφή µε κάποια συνοδό: «πρέπει να γίνει τζαι κάποια εκπαίδευση στις συνοδούς [...] που ειδικούς. [...] Τζαι για λόγους ασφάλειας. Κοίταξε, ό,τι κάµει η συνοδός. Εντάξει η δασκάλα, εννά το πιάει το µωρό, εννά το πιάει κάποιες περιόδους, αλλά εν η συνοδός που εν ούλλη µέρα µε το µωρό. ηλαδή είναι το Α και το Ω.» (µητέρα Άννας) Συνεπώς, προκύπτει ότι ένα δεύτερο πρόβληµα που αφορά το θεσµό των συνοδών είναι η µη επιµόφωση τους από το κράτος, γεγονός που µπορεί να οδηγήσει στα αντίθετα αποτελέσµατα από αυτά που επιδιώκονται µε την ένταξη, για παράδειγµα στην αποµόνωση του ανάπηρου παιδιού από τους συµµαθητές του ή στην παραµέληση του παιδαγωγικού έργου για χάρην της φροντίδας. Συγκεκριµένα, η άγνοια της συνοδού του Φίλιππου (ο οποίος δε φοιτά σε µονάδα αλλά λόγω κινητικού προβλήµατος έχει συνοδό) είχε σαν αποτέλεσµα την αποµόνωση του µαθητή από τους συµµαθητές του: «Στην αρχή η συνοδός επειδή δεν της εξήγησεν η ειδική δασκάλα, διότι ενόµιζα εγώ ότι εξήγησέν της Μαρίας, η ειδική δασκάλα [...] ιότι η συνοδός δεν έφταιγε φυσικά, εν πεπειραµένη η κυρία Μαρία, εν έσιει πρόβληµα. Απλώς εν της εξήγησεν ότι έπρεπε να µπαίνει µέσα στα µωρά, να παίζει, να µιλά, να κάµει φίλους. Είσιεν τον ας πούµε συνέχεια µαζί της µέσα στην αµαξού, στα διαλείµµατα επήεννα εγώ τζαι έβλεπα ότι τον είσιεν µέσα στην αµαξού µαζί της τζαι εν τον επερπατούσεν πολλά. Μα το µωρό έξι ώρες πάνω στην καρέκλα µες στην τάξη ήταν πολλά πρόβληµα. Τζαι έπρεπε να τον κινά µε στήριγµα, ξέρω γω.τζαι έκαµα εγώ παρατήρηση στην Εφορεία, έκαµα παράπονο ότι εν είναι εντάξει µε τη συνοδό τζαι τωρά έσιει ένα χρόνο είµαι πολλά ευχαριστηµένη» (µητέρα Φίλιππου) Φαίνεται, λοιπόν, ότι οι συνοδοί δεν είναι αρκετό να διαθέτουν υποµονή, αγάπη και θέληση, αλλά χρειάζονται ενηµέρωση και επιµόρφωση. Οι ίδιοι οι γονείς τονίζουν ότι η επιµόρφωση πρέπει να γίνεται προτούν ανοίξουν τα σχολεία, αφού µέχρι τώρα οι συνοδοί επιλέγονται λίγες µόλις µέρες πριν την έναρξη των µαθηµάτων. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 717

Ε. Φτιάκα & Ν. Παλµύρη Ένα τρίτο πρόβληµα, το οποίο σχετίζεται µε τη µη επιµόρφωση των συνοδών και την πιο πάνω αναφορά της µητέρας, είναι το γεγονός ότι τα περισσότερα παιδιά που έχουν συνοδό περνούν τα διαλείµµατα µαζί τους αντί µε τα υπόλοιπα παιδιά. Η παρατήρηση που έγινε στα δύο δηµοτικά σχολεία επιβεβαιώνει τα ευρήµατα προηγούµενων ερευνητών, αφού διαπιστώθηκε ότι όλα τα παιδιά που φοιτούν στις µονάδες των δύο αυτών σχολείων και τα οποία έχουν συνοδό, την ώρα του διαλείµµατος βρίσκονται µαζί της, γεγονός που συµβάλλει στην περιθωριοποίηση τους από τους/τις συνοµηλίκους τους. Εκτός από αυτό, η µητέρα του Ιάκωβου επισηµαίνει ότι δεν είναι η ιδανική κατάσταση να έχει κάθε παιδί τη συνοδό του, καθώς αυτό µπορεί να επηρεάσει αρνητικά την κοινωνικοποίησή του: «εν είναι το ιδανικό τούντο πράµα, σίγουρα εννά παρακολουθάς τα µωρά της µονάδας αλλά που κάποιαν απόσταση, όταν ξέρεις ότι εν θα κάµουν κάτι κακό. [...] άµαν ξέρει ένα µωρό ότι εννά έσιει ένα µπαµπούλα συνέχεια που πάνω του, πρώτα-πρώτα τζαι τα άλλα εν θα κοντέψουν του µωρού τζείνου. εύτερον, τζαι το άλλο µωρό εννά αντιδράσει γιατί ξέρει ότι κάποιος τον παρακολουθά συνέχεια. Άµαν ξέρει ότι κάποιος τον παρακολουθά εννά αταχτεύκει, εννά του πάει τζαι κόντρα. Αλλά υπάρχουν τζαι περιπτώσεις που εν αναγκαίο.» (µητέρα Ιάκωβου) Κατά συνέπεια, τονίζεται για ακόµα µια φορά η ανάγκη για επιµόρφωση των συνοδών, ενώ η τελευταία αναφορά της µητέρας προβληµατίζει για την ανάγκη αλλαγής στον τρόπο λειτουργίας του θεσµού των συνοδών, έτσι ώστε να δρουν ως καταλύτες της ένταξης και όχι ως διαχωριστικά τείχη (Φτιάκα κ.α., 2005α). Σε αντίθεση µε τη συνοδό του Φίλιππου η οποία εν αγνοία της τον αποµόνωνε, η συνοδός της Άννας (η οποία φοιτά στο νηπιαγωγείο), συνέβαλε στην κοινωνικοποίησή της. Η συνοδός της Άννας χαρακτηρίζεται από τους γονείς της µικρής αλλά και από το προσωπικό του νηπιαγωγείου ως «εξαίρεση»: «έναν απλό παράδειγµα, στο παιχνίδι, ας πούµε, εννά κάτσει η Άννα στην τραµπάλα, εννά φωνάξει η συνοδός ας πούµε των µωρών να κάτσει τζαι το άλλο µωρό πάνω στην τραµπάλα µε τηνάννα. Ακόµα τζαι να περπατήσει την Άννα θα πει του άλλου µωρού πιάσ την που το άλλο χεράκι την Άννα να την περπατήσουµε µαζί, δηλαδή αµέσως βλέπεις την ότι βάλλει τζαι τα άλλα µωρά να βοηθήσουν την Άννα τζαι να τους εξηγήσει το πρόβληµα της Άννας, δηλαδή µιλώ σου τωρά ένα µωρό πέντε χρονών. ηλαδή τζείνη η ψυχολογία του µωρού, να τους το εξηγήσει, όι επιστηµονικά, εξηγά τους το µε το δικό της τρόπο η κοπέλα. Ξέρεις πόσο φοβερή δουλειά έγινε; Λέω σου 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 718

Ο Ρόλος των Συνοδών το τζαι σηκώνεται η τρίχα µου, ας πούµε. Πολλά σηµαντικό. Μιλώ σου ότι είναι φοβερή η δουλειά που κάµνει.» (µητέρα Άννας) Η αποτελεσµατικότητα της συνοδού της Άννας οφείλεται στον ίδιο το χαρακτήρα της καθώς η θέληση και η ευαισθησία της την οδήγησαν στο να ενηµερώνονται από µόνη της. Όπως ανάφερε η µητέρας της Άννας, η συνοδός αυτή µε δική της πρωτοβουλία παρακολούθησε τη µικρή όταν έκανε φυσιοθεραπεία και εργοθεραπεία στις ιδιωτικές δασκάλες το απόγευµα έτσι ώστε να µπορεί η ίδια να τη βοηθά τις ώρες που είναι µαζί της στο σχολείο: «Ακριβώς τζαι λόγω µισθού η κοπέλα, πιάνει τόσο ψίχουλα, τζαι θωρείς την, ξέρεις το ότι ήρτεν απογεύµατα να δει την Άννα που κάνει φυσιοθεραπεία τζαι εργοθεραπεία για να δει αν εν σωστά που της κάµνει στο σχολείο σε παρακαλώ; [...] Όι, είναι µιλώ σου εξαίρεση...» (µητέρα Άννας) Είναι σίγουρα αξιέπαινη η συνοδός για το ενδιαφέρον που επιδεικνύει, από την άλλη η περίπτωση αυτή αποδεικνύει ότι τονίζεται ιδιαίτερα ο ρόλος των συνοδών όσον αφορά τη φροντίδα και την ασφάλεια των παιδιών, µε αποτέλεσµα να παραγνωρίζεται η συµβολή τους στο παιδαγωγικό έργο. Αυτό που προκύπτει τελικά, από όσα ανάφεραν οι γονείς, είναι ότι αντί να γίνεται µια επίσηµη ενηµέρωση από αρµόδιους λειτουργούς του Υπουργείου Παιδείας, οι συνοδοί ενηµερώνονται από τις ειδικές δασκάλες ή από τους ίδιους τους γονείς. Ως αποτέλεσµα, υπάρχουν περιπτώσεις όπου η συνοδός δεν ακολουθεί τις οδηγίες της ειδικής δασκάλας και αυτό έχει ως επακόλουθο να δηµιουργούνται συγκρούσεις: «Η συνοδός παίζει πολλά σηµαντικό ρόλο στη µονάδα,φτάνει να πετύχεις καλή συνοδό, µε ποιαν έννοια; Έτυχεν φορές η συνοδός να νοµίζει ότι είναι και δασκάλα. Τζαι τζαµέ έσιει συγκρούσεις µε τη δασκάλα. Εµπορούσεν η δασκάλα να της πει, ξέρεις, θέλω τούντο πράµα να το δουλέψεις µε το µωρό τζαι η δασκάλα να κάµνει το κενό της. Η συνοδός να εθεώραν ότι σιγά, να µπουν τούντον πράµα µου έβαλε τωρά, εν το µπορεί το µωρό να το κάµει τζαι να έκαµνε κάτι άλλο ή να µεν το έκαµνε καν.» (µητέρα Ιάκωβου) Ένα τέταρτο πρόβληµα αφορά το µισθό των συνοδών. Οι γονείς συµφωνούν ότι ο µισθός που παίρνουν οι συνοδοί τις αδικεί σε σχέση µε το έργο που προσφέρουν: 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 719

Ε. Φτιάκα & Ν. Παλµύρη «Ελύπησέ µε λίγο το γεγονός ότι, [ ] οι βοηθοί τους, έσιει µια βοηθό που εν τόσο καλή τζαι εν τζαµέ έξι-οχτώ χρόνια τζαι πιάννει 250 λίρες το µήνα, κάτι το πολύ, ας πούµε γελοίο. [ ] πιστεύω ότι οι άνθρωποι τούτοι εν very special, τζαι πρέπει να µπορούµεν να τους παρέχουµεν ό,τι µπορούµεν. Οπότε δεν ξέρω...τούτο νοµίζω ότι είναι πολύ σηµαντικό. ιότι πιστεύω ότι ρόλος τους εν εξίσου σηµαντικός όσον ο ρόλος των δασκάλων της ειδικής εκπαίδευσης.» (πατέρας Chris) «Εφόσον ο κατώτερος µισθός που µπορεί η κυβέρνηση έννεν το ποσό των 200 λιρών αλλά εν πιο ψηλό και οι συνοδοί, αν θέλουν να ξεκινούν που το κατώτερο πρέπει να τους το αυξήσουν αυτό που παίρνουν τωρά, γιατί το τι προσφέρουν, εν πάρα πολύ σπουδαίος ο ρόλος τους. Να βρίσκονται µε µωρά µε ειδικές ανάγκες, να τους προσφέρουν το καλύτερο που µπορούν.» (µητέρα Πέτρου) Πέρα από τα προβλήµατα, ένα θετικό γεγονός είναι ότι, ενώ υπάρχει πολύ καλή σχέση µεταξύ των παιδιών και των συνοδών τους, δεν αναφέρεται από κάποια µητέρα να έχει αναπτυχθεί σχέση εξάρτησης µεταξύ παιδιού και συνοδού. Όπως ανάφεραν πολλοί γονείς, οι συνοδοί συνδέονται πολύ µε τα παιδιά: «Ευτυχώς εννά συνεχίσει, εσυνδέθηκε τζαι πολλά µε την Άννα, αφού αγαπά την, τζαι τζείνη έσιει την σαν την κόρη της.» (µητέρα Άννας) «Πάρα πολύ ευχαριστηµένη από συνοδό, αγαπούσε πολύ τον Κωνσταντίνο και τον φρόντιζε και δέθηκε µαζί της.» (µητέρα Κωνσταντίνου) «Είµαστε τζαι φίλες, πηαίννουµε τζαι σπίτι της, έρκεται, δηλαδή έχουµεν επαφή». (µητέρα Φίλιππου) Τελικά, οι περισσότεροι γονείς παρουσιάζονται ιδιαίτερα ικανοποιηµένοι από τις συνοδούς, ενώ µέσα από τις περιγραφές τους φαίνεται ότι οι συνοδοί είναι δυνητικά πολύ σηµαντικά πρόσωπα για την υλοποίηση του θεσµού της ένταξης. Το σηµαντικότερο, ίσως, εύρηµα είναι το γεγονός ότι οι γονείς παρουσιάζονται προβληµατισµένοι εξαιτίας της απουσίας επίσηµης επιµόρφωσης των συνοδών. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 720

Ο Ρόλος των Συνοδών 4. Συµπεράσµατα - Εισηγήσεις: Τα αποτελέσµατα της παρούσας έρευνας οδηγούν απευθείας στο συµπέρασµα ότι επείγει η επιµόρφωση των συνοδών τόσο για το ποιος είναι ο ρόλος τους, όσο για τις ανάγκες του κάθε παιδιού που στηρίζουν. Προς το παρόν, πηγές ενηµέρωσης των συνοδών αποτελούν οι ειδικές δασκάλες και οι ίδιοι οι γονείς των ανάπηρων παιδιών. Επίσης, ένα αλλο πρόβληµα που προκύπτει είναι ότι συχνά, αν όχι κατά κανόνα, οι συνοδοί εν αγνοία τους λειτουργούν ως διαχωριστικά τείχη ανάµεσα στα ανάπηρα παιδιά και τους/τις συµµαθητές/τριές τους, µε αποτέλεσµα να συµβάλλουν στην περιθωριοποίησή τους, όπως έδειξαν και προηγούµενες έρευνες (Φτιάκα, Σοφοκλέους και Νικολαΐδου, υπό δηµοσίευση; Φτιάκα κ.α., 2005β; Φτιάκα κ.α., 2005α; Κωνσταντινίδης, 2005; Φτιάκα και Κουρέα, 2003). Ο θεσµός των συνοδών αποτελεί ένα κοµµάτι της ένταξης που ακόµη δεν έχει διερευνηθεί σε βάθος. Οι αναφορές στις συνοδούς γίνονται στο πλαίσιο ευρύτερων ερευνών, και αφορούν κυρίως την αρνητική τους επίδραση στην κοινωνικοποίηση των ανάπηρων παιδιών. Θα ήταν χρήσιµο εάν είχε πραγµατοποιηθεί αξιολόγηση της ανεπίσηµης εφαρµογής της ένταξης στα τελευταία είκοσι χρόνια (Φτιάκα, 2002) διότι εκτός των άλλων, θα παρείχε πληροφορίες για τη µέχρι τότε λειτουργία του θεσµού των συνοδών και έτσι πιθανότατα κάποια προβλήµατα που εξακολουθούν να υπάρχουν σήµερα, να είχαν λυθεί πριν την ψήφιση του νόµου 133(1)/99. Αυτό όµως δεν έγινε, γι αυτό έστω και τώρα, επιβάλλεται να µελετηθεί σοβαρά ο ρόλος των συνοδών έτσι ώστε να βελτιωθεί ο θεσµός αυτός που θεωρείται από γονείς και εκπαιδευτικούς πολύ βασικός για την επιτυχή λειτουργία της ένταξης. Μελλοντικές έρευνες θα ήταν χρήσιµο διερευνήσουν το ρόλο των συνοδών λαµβάνοντας συνεντεύξεις από τις ίδιες τις συνοδούς αλλά και τα υπόλοιπα άτοµα που έρχονται σε επαφή µαζί τους, δηλαδή τις ειδικές και γενικές δασκάλες, τα ανάπηρα και µη ανάπηρα παιδιά, αλλά και τους γονείς, έτσι ώστε να σχηµατιστεί µια ολοκληρωµένη εικόνα για το θεσµό και να ληφθούν σωστές αποφάσεις. Κλείνοντας, κρίνεται σκόπιµο να γίνει αναφορά στη σηµασία διεξαγωγής ερευνών που αφορούν την υλοποίηση του θεσµού της ένταξης στα γενικά σχολεία και στη συµβολή των ερευνών αυτών στην πολιτική για την ειδική εκπαίδευση. Αυτή τη στιγµή έχει ολοκληρωθεί η αξιολόγηση της υλοποίησης της ενταξιακής νοµοθεσίας, γεγονός που αποτελεί ένα πολύ θετικό βήµα καθώς µπορούν να επισηµανθούν λάθη, παραλήψεις ή ελλείψεις και να αποκατασταθούν. Είναι σηµαντικό να λαµβάνονται υπόψη από τους ρυθµιστές πολιτικής οι έρευνες που αφορούν την εφαρµογή της ένταξης µετά τη ψήφιση 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 721

Ε. Φτιάκα & Ν. Παλµύρη του νόµου 113(1)/99, διότι αν παραµείνει η κατάσταση ως έχει είναι δυνατόν να οδηγήσει σε αποτυχία του θεσµού. Τυχόν αποτυχία της ένταξης µπορεί να επαναφέρει προηγούµενες διαχωριστικές πρακτικές. Όµως, οι γονείς των ανάπηρων παιδιών δεν θέλουν τα παιδιά τους να φοιτούν σε διαφορετικά σχολεία. Θέλουν τα παιδιά τους να φοιτούν στο σχολείο της γειτονιάς τους παρέα µε τα άλλα παιδιά. Το γεγονός ότι η παρούσα κατάσταση εξακολουθεί να µην είναι η ιδανική, δεν σηµαίνει ότι το εκπαιδευτικό σύστηµα πρέπει να επιστρέψει στη διαχωριστική εκπαίδευση των ανάπηρων παιδιών, αλλά πρέπει να βρει τρόπους να βελτιώσει το παρόν, βάζοντας τις βάσεις για ένα ακόµα καλύτερο µέλλον. Η εισήγηση κλείνει µε τις σκέψεις µιας µητέρας σχετικά µε την ένταξη και την παρούσα κατάσταση: «Ντάξει, ως θεσµός εν πολλά καλός, αλλά πιστεύκω χρειάζονται πολλές βελτιώσεις να γίνουν τζαι πιο πολλή προσπάθεια... Ντάξει, προσπαθούν, έγινε κάποια οργάνωση. Ίσως επειδή εν αρχικά ακόµα στάδια, να µεν... Αλλά νοµίζω ότι χρειάζεται, τούντα µωρά τελοσπάντων να έχουν κάποια πιο πολλά δικαίωµατα στη ζωή.» ΑΝΑΦΟΡΕΣ Κουρέα, Λ. & Φτιάκα, Ε. (2003). Οι στάσεις µαθητών χωρίς ειδικές ανάγκες προς συµµαθητές τους µε ειδικές ανάγκες ενταγµένους στο γενικό σχολείο. Νέα Παιδεία, 107, 133-146. Κωνσταντινίδης, Γ. (2004). Ένταξη των ατόµων µε ειδικές ανάγκες στο γενικό σχολείο; Στάσεις διευθυντών, δασκάλων και µαθητών. ιπλωµατική Εργασία που υποβλήθηκε στο Πανεπιστήµιο Κύπρου, εκέµβριος 2004. Μέσσιου, Κ. (2002). Περιθωριοποιηµένα παιδιά σε δηµοτικό σχολείο που εφαρµόζει πρακτικές συµπεριληπτικής εκπαίδευσης (inclusive education). Στους Γαγάτσης, Α., Κυριακίδης, Λ., Τσαγγαρίδου, Ν., Φτιάκα, Ε. & Κουτσούλη, Μ. (επιµ.). Η Εκπαιδευτική Έρευνα στην Εποχή της Παγκοσµιοποίησης, Πρακτικά VII Συνεδρίου Παιδαγωγικής Εταιρίας Κύπρου, Τόµος Β, Απρίλιος 2002, Πανεπιστήµιο Κύπρου, Λευκωσία, Κύπρος. Φτιάκα, Ε. (2002). «Πώς τα πήγαµε; Ο πρώτος χρόνος της ένταξης στην Κύπρο». Στους Γαγάτσης, Α., Κυριακίδης, Λ., Τσαγγαρίδου, Ν., Φτιάκα, Ε. & Κουτσούλη, Μ. (επιµ.). Η Εκπαιδευτική Έρευνα στην Εποχή της Παγκοσµιοποίησης, Πρακτικά VII Συνεδρίου Παιδαγωγικής Εταιρίας Κύπρου, Τόµος Β, Απρίλιος 2002, Πανεπιστήµιο Κύπρου, Λευκωσία, Κύπρος. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 722

Ο Ρόλος των Συνοδών Φτιάκα, Ε., Σοφοκλέους Α. και Αντρέου, Μ. (2005β). Η ένταξη των παιδιών µε ειδικές ανάγκες στο δηµοτικό σχολείο: Οι στάσεις των δεκάχρονων και εντεκάχρονων παιδιών ως προς τα παιδιά µε ειδικές ανάγκες. Επιστήµες Αγωγής, 4. Φτιάκα, E., Μιχαηλίδου, Α., Τσουρής, Χ. και Βλάµη, Σ. (2005α). Αξιολόγηση του Θεσµού της Ένταξης των Παιδιών µε Ειδικές Ανάγκες στο γενικό σχολείο (Πρωτοβάθµια Εκπαίδευση). Λευκωσία: Πανεπιστήµιο Κύπρου και Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. εκέµρβιος 2005. Παραδόθηκε στον Υπουργό Παιδείας στις 16.1.06. Φτιάκα, Ε., Σοφοκλέους Α. και Νικολαΐδου, Μ. (-). Η διαφοροποίηση στη συµπεριφορά των παιδιών χωρίς ειδικές ανάγκες ως προς τα παιδιά µε ειδικές ανάγκες, µετά από την εφαρµογή παρεµβατικού προγράµµατος κοινωνικοποίησης. Νόηµα στο θεσµό της ένταξης. Υποβλήθηκε για δηµοσίευση στο Νέα Παιδεία. Duncan, N.(2003). Awkward Customers? Parents and Provision for Special Educational Needs. Disability & Society,18 (3). pp. 341 356 Kassini, I. (2005). Family and coordination issues in the preparation of service providers working with children with hearing impairment: the case of Cyprus. European Journal of Special Needs Education, 20 (4). pp. 433 445. Kenny, Μ., Shevlin, Μ., Walsh, P.N. & McNeela, E. (2005). Accessing mainstream: examining the struggle for parents of children who have learning difficulties. Journal of Research in Special Educational Needs, 5 (1). pp. 11 19. Phtiaka, H. (2001). Cyprus: Special education and home school partnership. Mediterranean Journal of Educational Studies, 6 (2), pp.141-167. 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 723

Ε. Φτιάκα & Ν. Παλµύρη 9 ο Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου 724