Το Σενάριο Σημειώσεις της Μαριάννας Κουτάλου... 2-10 Σενάριο Ντοκιμαντέρ Σημειώσεις της Μαριάννας Κουτάλου. 11 12 Σημειώσεις για ένα Σενάριο Ντοκιμαντέρ Σημειώσεις του Άγγελου Κοβότσου... 13-19
Το σενάριο είναι μια ιστορία που γράφεται για να γίνει οπτικοακουστικό έργο. Δεν απευθύνεται σε αναγνώστες αλλά σε θεατές. Είναι μια ταινία στο χαρτί. Είναι το πρώτο απτό τεκμήριο στη μακριά διαδικασία της δημιουργίας μιας ταινίας. Είναι το κείμενο που παρουσιάζεται στον παραγωγό της ταινίας και με βάση αυτό, αποφασίζεται αν θα γίνει μια ταινία ή όχι. Αργότερα, στο γύρισμα όλα τα μέλη του συνεργείου συμβουλεύονται αυτό το κείμενο για να οργανώσουν τη δουλειά τους. Είναι ένα κείμενο-γνώμονας εργασίας που θα διαβάσουν αναλυτικά όλα τα μέλη της ομάδας. Το σενάριο είναι η αφετηρία της δημιουργίας μιας ταινίας, αλλά δεν είναι αυθύπαρκτο. Είναι μια συγγραφή που θα μεταμορφωθεί στο γύρισμα και θα περάσει μετά από τη νέα αναταραχή/διαδικασία του μοντάζ. Γι αυτό και πρέπει να είναι σύντομο και σαφές και να μην περιέχει στιλιστικά εφέ ή άλλα σχόλια παρά μόνον όσα είναι απαραίτητα και παίζουν δραματουργικό ρόλο. Μόνο τα οπτικά και ηχητικά στοιχεία που θα αποτυπωθούν στην οθόνη πρέπει να σημειώνονται στο χαρτί. Οι κανόνες του δράματος Στην κλασική κινηματογραφική αφήγηση, το σενάριο ακολουθεί τους κανόνες του δράματος, όπως διατυπώθηκαν για πρώτη φορά από τον Αριστοτέλη στην Ποιητική. Παρατηρώντας ποιες είναι οι προϋποθέσεις για να είναι αποτελεσματικό ένα δράμα, ο Αριστοτέλης κατέληξε ότι στόχος του είναι να προκαλεί την «οικεία ηδονή» στον θεατή. Βασικά συναισθήματα που παράγουν την «οικεία ηδονή» της τραγωδίας είναι «ο έλεος και ο φόβος» που οδηγούν στην κάθαρση. Ο θεατής ταυτίζεται με τους χαρακτήρες (ήρωες) του έργου και συμπάσχει με τα πάθη τους γιατί αναγνωρίζει καταστάσεις του ίδιου του εαυτού του και της ζωής και νιώθει το φόβο ότι τα επώδυνα και απειλητικά συμβάντα ενδέχεται να απειλήσουν και τον ίδιο και τα αγαπημένα του πρόσωπα. Αισθάνεται οίκτο για τον ήρωα που αναξιοπαθεί και νιώθει ανακούφιση, όταν τελικά ο ήρωας φεύγει από τη δυσχερή κατάσταση με τη λύση του δράματος (κάθαρση). Ταυτόχρονα όμως ξέρει ότι αυτό που παρακολουθεί δεν συμβαίνει στην πραγματικότητα και αυτή η απόσταση ασφαλείας τον αφήνει να στοχαστεί πάνω στην ανθρώπινη κατάσταση, να αποδεχθεί ότι ο πόνος και η δυστυχία είναι αναπόσπαστο μέρος της ζωής του θνητού και να απομακρύνει τα ακραία και αλαζονικά αισθήματα που ελλοχεύουν σε κάθε ανθρώπινη ύπαρξη. Έτσι η απόλαυση του θεατή προέρχεται και από τη γνώση που αποκομίζει με την παρακολούθηση του δράματος. Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι η ευτυχία ή η δυστυχία του ανθρώπου οφείλεται στις πράξεις του που πηγάζουν από τη σκέψη και τον χαρακτήρα του. Έτσι, το βασικό στοιχείο του δράματος είναι η δράση (η πλοκή) που δημιουργεί τη σύγκρουση και είναι άρρηκτα δεμένη με το χαρακτήρα. Η τραγωδία δεν είναι μίμηση ανθρώπων αλλά μίμηση πράξης και ζωής.
Η μίμηση εδώ δεν είναι απλά μια μίμηση της αισθητής πραγματικότητας, αλλά μια επινόηση, η παρέμβαση του ποιητή στην αέναη ροή και τη χαοτική μορφή της πραγματικότητας καθώς και στα πολλά και διαφορετικά γεγονότα που μπορούν να συμβούν σ ένα άτομο, για να απομονωθεί ένα συμβάν-πυρήνας, από το οποίο προκύπτει ένα σύνολο σύμφωνα με τους νόμους της αληθοφάνειας και της αναγκαιότητας. Εκείνο που προέχει είναι η συνέχεια, η συνέπεια και η ενότητα της πλοκής έτσι ώστε αν αφαιρεθεί ή μετατοπιστεί ένα τμήμα της σύνθεσης, να καταρρέει ολόκληρο το ποιητικό οικοδόμημα. Αυτή η τελευταία παρατήρηση οδήγησε σε έναν από τους χρυσούς κανόνες της θεωρίας του κινηματογραφικού σεναρίου : η αφαίρεση κάθε σκηνής ή χαρακτήρα που δεν προωθεί την πλοκή είναι επιτακτική. Η δομή του σεναρίου στον κλασικό κινηματογράφο. Η δομή του σεναρίου στον κλασικό κινηματογράφο ακολουθεί τη δραματική δομή της τραγωδίας, όπως διατυπώνεται από τον Αριστοτέλη στην Ποιητική. Είναι ένας μύθος με αρχή, μέση και τέλος. Μιλάει για πρόσωπα που δρουν μέσα σ ένα καθορισμένο χώρο και χρόνο. Το σενάριο μοιάζει με ένα τρίπρακτο δράμα. Η πρώτη πράξη, η ΑΡΧΗ, βάζει σε λειτουργία όλα τα δεδομένα του μύθου. Μέσα στις πρώτες σελίδες, όπως και στα πρώτα λεπτά της ταινίας (μια σελίδα αντιστοιχεί σε ένα λεπτό κινηματογραφικού χρόνου), ο θεατής μαθαίνει ποιος είναι ο ΚΕΝΤΡΙΚΟΣ ΗΡΩΑΣ, ποιο είναι ΤΟ ΔΡΑΜΑΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ (ΤΟ ΘΕΜΑ) και ποιο είναι το βασικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο ήρωας. Είναι πολύ σημαντική γιατί δίνει το στίγμα, την ατμόσφαιρα της ταινίας και δημιουργεί την πρώτη εντύπωση. Ποτέ δεν έχεις την ευκαιρία να ξαναδημιουργήσεις μια πρώτη εντύπωση, λένε οι σεναριογράφοι. Ως θεατές ξέρουμε στα πρώτα λεπτά της ταινίας αν μας αρέσει ή όχι. Αν μας δημιουργεί ενδιαφέρον για να την παρακολουθήσουμε. Η εισαγωγή αποκαλείται και Set up, οργάνωση. Σκοπός της είναι να μας δώσει όλες τις σημαντικές πληροφορίες που χρειαζόμαστε για να ξεκινήσουμε την ιστορία. Όλες οι ιστορίες διηγούνται κατ αρχήν μια κατάσταση ρουτίνας. Ο συνηθισμένος κόσμος λειτουργεί ως βάση σύγκρισης για να αναδειχθεί σε αντιπαράθεση ο ιδιαίτερος κόσμος της ιστορίας. Είναι το γενικό πλαίσιο, η προϊστορία του ήρωα. Αυτός ο κόσμος διασαλεύεται από κάποιο γεγονός. Αυτό κάνει την ιστορία να ξεκινήσει. Είναι ένα γεγονός που προσελκύει την προσοχή του θεατή και του δημιουργεί ερωτηματικά των οποίων την απάντηση θα αναζητήσει στην εξέλιξη της ιστορίας. Οι περισσότεροι αναλυτές το τοποθετούν στα 10 με 15 λεπτά μετά την αρχή της ταινίας. Στο τέλος της πρώτης πράξης υπάρχει μια ΚΡΙΣΙΜΗ ΣΚΗΝΗ. Κρίσιμη σκηνή είναι ένα επεισόδιο ή ένα γεγονός που μπαίνει στη ροή του μύθου και τη στρέφει σε διαφορετική κατεύθυνση (προς το κυρίως θέμα). Συνήθως συμβαίνει στο πρώτο ημίωρο της ταινίας (αν είναι 2 ωρών). Το γεγονός αυτό (ένα εμπόδιο) δημιουργεί μια σύγκρουση ή κρίση που θα αναγκάσει τον ήρωα να πάρει μια απόφαση.
Αυτό το σημείο της πρώτης ανατροπής, είναι το σημείο όπου ο ήρωας αποδέχεται την περιπέτεια και μπαίνει στον ειδικό κόσμο της ιστορίας. Απογειώνει την ιστορία και μας βάζει στην περιπέτεια στην οποία είναι αφιερωμένη η δεύτερη πράξη. Η δεύτερη πράξη ή η ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ, είναι το κύριο σώμα του μύθου. Τη λέμε σύγκρουση, γιατί η σύγκρουση είναι η βάση κάθε δραματικής μορφής. Αφού έχει γίνει ξεκάθαρος ο στόχος του ήρωα, δημιουργούμε εμπόδια που τον απομακρύνουν από τον στόχο του και παράγουν τη σύγκρουση. Τα εμπόδια αποτελούν τη δραματική δυναμική του μύθου. Στο τέλος της δεύτερης πράξης υπάρχει άλλη μία ΚΡΙΣΙΜΗ ΣΚΗΝΗ πριν από το φινάλε που οδηγεί στη λύση του μύθου. Αντιπροσωπεύει το μεγαλύτερο και δυσκολότερο εμπόδιο που θα μπορούσε να παρουσιαστεί στην πορεία του χαρακτήρα και της δραματικής εξέλιξης. Η κρίση αυτή οδηγεί στη μεταστροφή του ήρωα. Αυτή η δεύτερη ανατροπή αυξάνει το αίσθημα του επείγοντος, την ένταση και τους ρυθμούς. Μια αίσθηση που επικρατεί σε όλη την τρίτη πράξη και οδηγεί στην αποκορύφωση. Οι συγκρούσεις που αντιμετωπίζει ένας ήρωας είναι εξωτερικές (π.χ. ένας πόλεμος, σχέση με άλλους) ή εσωτερικές (σύγκρουση με τον εαυτό). Υπάρχουν κρίσιμα σημεία που συνδέονται με την υπόθεση του έργου και κρίσιμα σημεία που συνδέονται με το θέμα του. Άλλες σκηνές ευνοούν το ένα και άλλες το άλλο. Συχνά αυτά τα δύο συνδέονται μεταξύ τους. Η τρίτη πράξη, η ΛΥΣΗ, είναι το τέλος, η λύση του μύθου. Στην τρίτη πράξη τα γεγονότα ωθούν τον πρωταγωνιστή στην «τελική αναμέτρηση», που σηματοδοτεί το τελευταίο και δυσκολότερο εμπόδιο για την επίτευξη του στόχου του, καθώς και την επίλυση της κεντρικής ερώτησης. Στην τρίτη πράξη βλέπουμε επίσης την κατάληξη του τόξου της μεταμόρφωσης του κεντρικού χαρακτήρα, που έχει ολοκληρωθεί στην ουσία στο τέλος της δεύτερης πράξης, ενώ μας οφείλεται ακόμα η απόδειξη της μεταμόρφωσής του: η αντίδρασή του σε ένα γεγονός ανάλογο μ αυτό που προκάλεσε το ταξίδι στην πρώτη πράξη. Το τελικό δομικό σημείο, η «τελική αναμέτρηση» λέγεται climax ή αποκορύφωση. Συγγενεύει με την κάθαρση του Αριστοτέλη. Είναι η στιγμή της αλήθειας, το σημείο της επίλυσης. Βρίσκεται περίπου στις 1 με 5 σελίδες πριν το τέλος του σεναρίου και το μόνο που μπορεί να ακολουθήσει είναι μια σύντομη λύση που συνδέει όλα τα στοιχεία που είναι ακόμα στον «αέρα». Η αποκορύφωση είναι στην ουσία το τέλος της ιστορίας. Η αρχή και το τέλος συνδέονται (πολλές φορές και οπτικά). Αν ξέρουμε το τέλος, μπορούμε να διαλέξουμε αποτελεσματικά την αρχή μας. Τα αντίστοιχα μέρη της τραγωδίας κατά τον Αριστοτέλη, είναι ο πρόλογος, το επεισόδιον και η έξοδος. Όλα τα σενάρια της κλασικής αφηγηματικής μορφής, έχουν αυτή τη δραματική δομή. Δραματική δομή είναι η γραμμική διάταξη συμβάντων, επεισοδίων ή γεγονότων που οδηγούν σε κάποια δραματική λύση. Οι βάσεις της δραματικής δομής είναι πάντα η αρχή, η μέση και το τέλος του μύθου.