τα πράγµατα σµίγουν, τα διαχωριστικά γκρεµίζονται, µε το τέλο του κατακερµατισµο προκ πτει αµορφία ο θρίαµβο του δε τερου θέ- µατο, τη ενότητα.

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Η µορφή αυτο του µυθιστορήµατο έχει ω εξή : Υπάρχει ένα σκελετό ή πλαίσιο που λέγεται Ελε θερε γυναί κε, το οποίο αποτελεί µια συµβατική νουβέλα 60.000 περίπου λέξεων και θα µπορο σε να σταθεί µόνο του. Ωστόσο διαιρείται σε πέντε µέρη, µεταξ των οποίων µεσολαβο ν σκηνέ από τα τέσσερα σηµειωµατάρια, το µα ρο, το κόκκινο, το κίτρινο και το µπλε. Τα σηµειωµατάρια τα κρατάει η Άννα Βουλφ, κεντρικό χαρακτήρα των Ελε θερων γυναικών. Κρατάει τέσσερα σηµειωµατάρια και όχι ένα γιατί, όπω αναγνωρίζει, πρέπει να διαχωρίσει τα πράγµατα επειδή φοβάται το χάο, την αµορφία την κατάρρευση. Πιέσει, εσωτερικέ και εξωτερικέ, ολοκληρώνουν τα σηµειωµατάρια µια παχιά µα ρη γραµµή κατά πλάτο τη σελίδα, στο ένα µετά το άλλο. Αλλά τώρα πο τέλειωσαν, από τα κοµµάτια του αναδ εται κάτι καινο ργιο. Το Χρυσό σηµειωµατάριο. Στα σηµειωµατάρια άνθρωποι συζητο ν, θεωρητικολογο ν, γίνονται δογµατικοί, κατατάσσουν, διαχωρίζουν µερικέ φορέ µε φωνέ τόσο γενικέ και αντιπροσωπευτικέ τη εποχή, που του καθιστο ν ανώνυµου θα µπορο σε να του δώσει ονόµατα όπω στα παλιά θρησκευτικά δράµατα, κ ριο όγµα και κ ριο Είµαι-ελε θερο -γιατί-δεν-ανήκω-πουθενά, δεσποινί Πρέπει-να-έχω-αγάπη-και-ευτυχία και κυρία Πρέπει-να-είµαι-καλή-σε-όλα, κ ριο Πο -είναι-µια-αληθινήγυναίκα; και δεσποινί Πο -είναι-ένα -αληθινό -άντρα ; κ ριο Είµαιτρελό -γιατί-έτσι-λένε και δεσποινί Ζωή-µέσα-από-εµπειρίε, κ ριο Κάνω-επανάσταση-και-άρα-υπάρχω και κ ριο και κυρία Αν-αντιµετωπίσουµε-σωστά-αυτό-το-µικρό-πρόβληµα-ίσω -τότε-µπορέσουµενα-ξεχάσουµε-ότι-δεν-τολµάµε-να-ασχοληθο µε-µε-τα-µεγάλα. Όµω ο ένα καθρεφτίζει τον άλλο, ο ένα αποτελεί όψη του άλλου, ο ένα γεννάει τι σκέψει και τη συµπεριφορά του άλλου ο ένα είναι ο άλλο, σχηµατίζουν ολότητε. Στο εσωτερικό του Χρυσο σηµειωµατάριου 7

8 τα πράγµατα σµίγουν, τα διαχωριστικά γκρεµίζονται, µε το τέλο του κατακερµατισµο προκ πτει αµορφία ο θρίαµβο του δε τερου θέ- µατο, τη ενότητα. Ή Άννα και ο Σολ Γκριν, ο Αµερικανό, «καταρρέουν». Είναι τρελοί, παράφρονε, µανιακοί, ό,τι θέλετε. «Καταρρέουν» ο ένα στον άλλο, σε άλλου ανθρώπου, διαπερνο ν τα ψε τικα πρότυπα που αποτέλεσαν στο παρελθόν του τα πρότυπα και οι φόρµουλε που κατασκε ασαν για να στηριχθο ν και να στηρίξουν ο ένα τον άλλο δια λ ονται. Ακο ει ο ένα τι σκέψει του άλλου, αναγνωρίζει ο καθένα τον εαυτό του στον άλλο. Ο Σολ Γκριν, ο άντρα που ζήλευε και κατέστρεφε την Άννα, τώρα τη στηρίζει, τη συµβουλε ει, τη δίνει το θέµα για το επόµενο βιβλίο τη, Ελε θερε γυναίκε ειρωνικό τίτλο το οποίο αρχίζει: «Οι δ ο γυναίκε ήταν µόνε στο διαµέρισµα στο Λονδίνο». Και ή Άννα, η οποία ζήλευε τον Σολ µέχρι τρέλα, κτητική και απαιτητική, δίνει στον Σολ, πράγµα που νωρίτερα είχε αρνηθεί να κάνει, το όµορφο καινο ργιο σηµειωµατάριο, το Χρυσό σηµειωµατάριο, του προσφέρει το θέµα για το επόµενο βιβλίο του γράφοντα την πρώτη πρόταση: «Στην ξερή πλαγιά ενό λόφου στην Αλγερία ένα στρατιώτη παρατηρο σε τη λάµψη του φεγγαρόφωτου πάνω στο τουφέκι του». Στο εσωτερικό χρυσό σηµειωµατάριο, που γράφτηκε και από του δ ο, δεν µπορεί πια να ξεχωρίσει ανάµεσα στον Σολ και την Άννα, κι ανάµεσά του και στα υπόλοιπα πρόσωπα του βιβλίου. Το θέµα τη «κατάρρευση», ότι µερικέ φορέ όταν οι άνθρωποι «διαλ ονται» αυτό είναι ένα τρόπο αυτοθεραπεία, µια ευκαιρία του εσωτερικο εαυτο να γκρεµίσει ψε τικε διχοτοµίε και διαιρέσει, το πραγµατε τηκαν άλλοι άνθρωποι, αλλά και εγώ από τότε. Όµω για πρώτη φορά µε εξαίρεση εκείνο το διήγηµα καταπιάνοµαι µαζί του εδώ. Εδώ είναι πιο τραχ, πιο κοντά στο βίωµα, πριν το βίωµα µορφοποιηθεί σε σκέψη ή µοντέλο κι ίσω πολυτιµότερο εφόσον είναι ένα υλικό πιο ακατέργαστο. Όµω κανεί δεν πρόσεξε ιδιαίτερα αυτό το κεντρικό θέµα, γιατί το βιβλίο υποτιµήθηκε εξαρχή τόσο από φιλικά όσο και από εχθρικά δια - κείµενου κριτικο, καθώ θεωρήθηκε ότι πραγµατευόταν τον πόλε- µο των φ λων ή διεκδικήθηκε από τι γυναίκε ω χρήσιµο όπλο στον πόλεµο των φ λων. Από τότε η θέση µου έχει παρεξηγηθεί, γιατί το τελευταίο πράγµα που θέλησα να κάνω είναι να αρνηθώ να υποστηρίξω τι γυναίκε.

Και για να τελειώνω µε το θέµα τη απελευθέρωση των γυναικών: ασφαλώ και την υποστηρίζω, γιατί οι γυναίκε είναι πολίτε Βήτα κατηγορία, όπω λένε δυναµικά και ε λογα σε πολλέ χώρε. Μπορεί να πει κανεί ότι επιτυγχάνουν, αν και µόνο στο βαθµό που εισακο ονται. ιάφοροι άνθρωποι, οι οποίοι ήταν στο παρελθόν εχθρικοί ή αδιάφοροι προ το θέµα, λένε: «Στηρίζω του στόχου του, αλλά δεν µου αρέ - σουν οι στριγκλιέ του και οι δυσάρεστοι και ανάγωγοι τρόποι του». Πρόκειται για ένα αναπόφευκτο και ε κολα αναγνωρίσιµο στάδιο κάθε επαναστατικο κινήµατο : οι µεταρρυθµιστέ πρέπει να περιµένουν ότι θα του αποκηρ ξουν αυτοί που θέλουν µόνο να απολαµβάνουν όσα έχουν κερδίσει οι άλλοι γι αυτο. εν νοµίζω ότι η απελευθέρωση των γυναικών θα αλλάξει πολλά πράγµατα όχι γιατί οι στόχοι δεν είναι σωστοί, αλλά γιατί είναι ήδη σαφέ ότι ολόκληρο ο κόσµο σείε - ται ωθο µενο από τι βιβλικέ αλλαγέ που βιώνουµε προ ένα καινο ργιο µοντέλο: όταν τελειώσουµε µε τι αλλαγέ αυτέ, αν καταφέρου - µε να τελειώσουµε, οι στόχοι τη απελευθέρωση των γυναικών µπορεί να φαντάζουν πολ µικροί και γραφικοί. Όµω αυτό το µυθιστόρηµα δεν ήταν το πολεµιστήριο σάλπισµα τη απελευθέρωση των γυναικών. Περιέγραψε πολλά γυναικεία συναισθή - µατα, όπω την επιθετικότητα, την εχθρότητα, τη δυσαρέσκεια. Τα έφε - ρε στο φω. Προφανώ, όσα σκέφτονταν, αισθάνονταν, βίωναν πολλέ γυναίκε ήρθαν απρόσµενα. Αµέσω επιστρατε τηκαν ένα σωρό από τα παλιά όπλα, τα κυριότερα, ω συνήθω, του τ που «εν έχει θηλυκότητα», «Μισεί του άντρε». Ειδικά αυτό το αντανακλαστικό µοιάζει ακατάλυτο. Οι άντρε και πολλέ γυναίκε είπαν ότι οι σουφραζέτε είχαν χάσει τη θηλυκότητά του, ήταν αρσενικέ, είχαν αναισθητοποιηθεί. εν υπάρχει ο τε µία γραπτή πηγή η οποία να αναφέρεται στη διεκδίκηση από τι γυναίκε, οποιασδήποτε κοινωνία, δικαιωµάτων πέραν των προσφεροµένων από τη φ ση, η οποία να µην περιγράφει και αυτή την αντίδραση εκ µέρου των αντρών και µερικών γυναικών. Πολλέ γυναίκε θ µωσαν µε το Χρυσό σηµειωµατάριο. Όσα λένε οι γυναίκε µεταξ του, οι γκρίνιε στην κουζίνα, τα παράπονα, τα κουτσοµπολιά ή ότι αποκαλ πτουν για το µαζοχισµό του είναι συχνά το τελευταίο πράγµα που θα έλεγαν δυνατά µπορεί και να κρυφακο ει κάνα άντρα. Οι γυναίκε είναι τόσο δειλέ γιατί παρέµειναν σε κατάσταση ηµιδουλεία επί πάρα πολ καιρό. Ο αριθµό των γυναικών οι οποίε είναι έτοιµε να υποστηρίξουν αυτά που πραγµατικά σκέ - 9

10 φτονται, αισθάνονται, βιώνουν µε τον άντρα που ερωτε ονται είναι α- κόµη µικρό. Οι περισσότερε γυναίκε το βάζουν ακόµη στα πόδια σαν πετροβοληµένα σκυλάκια µόλι ένα άντρα το πει: εν έχει θηλυκότητα, είσαι επιθετική, µε ευνουχίζει. Πιστε ω ότι κάθε γυναίκα που παντρε εται, ή έστω παίρνει στα σοβαρά έναν άντρα που χρησιµοποιεί αυτή την απειλή, είναι άξια τη µοίρα τη. Γιατί ένα τέτοιο άντρα είναι ένα τραµπο κο που δεν ξέρει τίποτα για τον κόσµο στον οποίο ζει ή για την ιστορία του άντρε και γυναίκε υιοθέτησαν άπειρου ρόλου στο παρελθόν και συνεχίζουν και τώρα, σε διαφορετικέ κοινωνίε. Συνεπώ, είτε είναι αδαή είτε φοβάται µήπω αποκλίνει από του άλλου δειλό... Σηµειώνω όλε αυτέ τι παρατηρήσει µε τα ίδια ακριβώ συναισθήµατα µε τα οποία θα έστελνα ένα γράµµα σε έ- να µακρινό παρελθόν: Είµαι τόσο σίγουρη ότι όσα τώρα θεωρο µε δεδοµένα θα σαρωθο ν την επόµενη δεκαετία. (Εποµένω, γιατί να γράφονται µυθιστορήµατα; Να µια καλή ερώτηση! Υποθέτω ότι πρέπει να συνεχίσουµε να ζο µε σαν να...) Ορισµένα βιβλία δεν διαβάζονται σωστά γιατί έχουν παραλείψει έ- να στάδιο αντιλήψεων, γιατί θεωρο ν δεδοµένη σε µια κοινωνία την απο κρυστάλλωση µια πληροφορία, αποκρυστάλλωση η οποία δεν έ- χει λάβει ακόµη χώρα. Αυτό το βιβλίο γράφτηκε λε και η στάση που έχει δηµιουργηθεί από τα κινήµατα για την απελευθέρωση των γυναικών υπήρχε ήδη. Εκδόθηκε για πρώτη φορά πριν δέκα χρόνια, το 1962. Αν κυκλοφορο σε τώρα για πρώτη φορά, ίσω απλώ να διαβαζόταν, χωρί να προκαλέσει αντιδράσει : Τα πράγµατα άλλαξαν πολ γρήγο - ρα. Κάποιε µορφέ υποκρισία εξαφανίστηκαν. Λόγου χάρη, πριν δέκα ή ακόµη και πριν πέντε χρόνια ήταν µια σεξουαλικά ανατρεπτική επο - χή µυθιστορήµατα και θεατρικά γράφονταν κατά κόρον από άντρε, οι οποίοι έκα ναν λυσσαλέε επιθέσει στι γυναίκε ιδιαίτερα στι Ηνω - µένε Πολιτείε αλλά και εδώ παρουσιάζοντά τε σαν µέγαιρε και προδότριε, αλλά κυρίω σαν υπονοµε τριε και σαµποτέρ. Ωστόσο, αυτή η στάση των αντρών συγγραφέων θεωρείτο δεδοµένη, αποδεκτή ω υγιή φιλοσοφική βάση, ω κάτι φυσιολογικό, και σίγουρα όχι ω µι - σογυνισµό, επιθετικό τητα ή νε ρωση. Συνεχίζεται ακόµη αλλά τα πράγµατα είναι καλ τερα, δεν υπάρχει αµφιβολία. Είχα απορροφηθεί τόσο πολ στο γράψιµο αυτο του βιβλίου, που δεν σκέφτηκα ποια θα ήταν η υποδοχή του. Ήµουν απορροφηµένη, όχι µόνο γιατί ήταν δ σκολο να γράψω το έγραψα έχοντα το πλάνο κατά

νου, από την αρχή µέχρι το τέλο, συνεχόµενα, και ήταν δ σκολο αλλά και γιατί µάθαινα καθώ έγραφα. Ίσω, όταν κανεί επιβάλλει στον εαυ - τό του µια σφιχτή δοµή, όταν θέτει περιορισµο, στραγγίζει ουσία από εκεί που δεν το περιµένει. Κάθε λογή ιδέε και εµπειρίε, τι οποίε δεν αναγνώριζα ω δικέ µου, έβγαιναν στην επιφάνεια όταν έγρα φα. Συνεπώ, όχι µόνο οι εµπειρίε αλλά και η εποχή τη συγγραφή είχαν περάσει µέσα στο κείµενό µου, ήταν πραγµατικά τραυµατι κό: µε άλλαξε. Βγαίνοντα από αυτή τη διαδικασία αποκρυστάλλω ση και δίνοντα το χειρόγραφο στον εκδότη και σε φίλου, έµαθα πω είχα γράψει µια µπρο - σο ρα για τον πόλεµο των φ λων και σ ντοµα ανα κάλυψα ότι τίποτε από όσα είπα µετά δεν µπορο σε να αλλάξει αυτή τη διάγνωση. Παρ όλα αυτά, η ουσία του βιβλίου, η οργάνωσή του, όλα λένε ρητά και άρρητα ότι δεν πρέπει να διαχωρίζουµε τα πράγµατα, δεν πρέπει να τα αποµονώνουµε. «Άντρε. Γυναίκε. εσµώτε. Ελε θεροι. Καλοί. Κακοί. Ναι. Όχι. Καπιταλισµό. Σοσιαλισµό. Σεξ. Αγάπη...» λέει η Άννα στι Ελε θερε γυναίκε, ξεκινώντα ένα θέµα φωνάζοντά το, διαλαλώντα το µοτίβο εν χορδαί και οργάνοι... ή έτσι τουλάχιστον το φαντάστηκα εγώ. Ό πω ακριβώ πίστεψα ότι σε ένα βιβλίο µε τον τίτλο Το χρυσό σηµειω - µατάριο, το οµώνυµο κεφάλαιο, «Το χρυσό σηµειωµατάριο», θα αποτελο σε τον βασικό άξονα τον φέροντα το βάρο του όλου, τη δήλωση περί του θέµατο. Αλλά όχι. Άλλα θέµατα παρεισέφρυσαν στη δηµιουργία αυτο του βιβλίου, η οποία αποτέλεσε για µένα κρίσιµη καµπή: σκέψει και θέµατα που είχα επί χρόνια στο µυαλό µου συνενώθηκαν. Το ένα ήταν ότι δεν ήταν δυνατόν να βρεθεί ένα µυθιστόρηµα που να περιγράφει το πνευµατικό και ηθικό κλίµα τη Βρετανία πριν από εκατό χρόνια, στα µέσα του περασµένου αιώνα, όπω έκανε ο Τολστόι για τη Ρωσία, ο Σταντάλ για τη Γαλλία. (Σε αυτό το σηµείο επιβάλλεται να γίνουν οι απαραίτητε αποποιήσει ευθ νη.) Το να διαβάσει το Κόκκινο και το µα ρο και τον Λισιέν Λεβέν σηµαίνει να γνωρίσει εκείνη τη Γαλλία σαν να ζο σε εκεί, το να διαβάσει την Άννα Καρένινα σηµαίνει να γνωρίσει εκείνη τη Ρωσία. Όµω ποτέ δεν γράφτηκε το αντί στοιχα χρήσιµο βικτοριανό µυθιστόρηµα. Ο Χάρντι µα λέει πώ ήταν να είσαι φτωχό, να έχει φαντασία µεγαλ τερη από τι δυνατότη - τε µια πολ στενή εποχή, να είσαι θ µα. Η Τζορτζ Έλιοτ είναι καλή 11

12 µέχρι το σηµείο που φτάνει. Αλλά νοµίζω ότι το τίµηµα που κατέβαλε επειδή ήταν µια γυναίκα τη εποχή τη, βικτοριανή, ήταν ότι αναγκαζόταν να παριστάνει την καλή ακόµη κι όταν δεν ήταν, σε συµφωνία µε την υποκρισία τη εποχή υπάρχουν πολλά πράγµατα που δεν καταλα βαίνει επειδή είναι ηθική. Ο Μέρεντιθ, αυτό ο εντυπωσιακά υποτι- µηµένο συγγραφέα, πλησιάζει ίσω περισσότερο. Ο Τρόλοπ δοκίµασε, αλλά δεν είχε το ε ρο. εν υπάρχει κανένα µυθιστόρηµα που να έχει το σφρίγο και τη σ γκρουση των αντιλήψεων τη εποχή όσο µια καλή βιογραφία του Ουίλιαµ Μόρι. Βέβαια, µε αυτή την προσπάθεια θεώρησα δεδοµένο ότι το φίλτρο από το οποίο περνάει ο γυναικείο τρόπο θέαση τη ζωή έχει την ί- δια ισχ µε το αντίστοιχο αντρικό... Βάζοντα κατά µέρο αυτό το πρό - βληµα ή, µάλλον, αγνοώντα το, αποφάσισα ότι, για να δοθεί το ιδεολογικό «αίσθηµα» τη καρδιά του µέσου του αιώνα µα, θα έπρεπε να τοποθετηθεί ανάµεσα σε σοσιαλιστέ και µαρξιστέ, γιατί οι µεγαλ τερε αναµετρήσει τη εποχή µα έγιναν στο πλαίσιο των διαφόρων κεφαλαίων του σοσιαλισµο κινήµατα, πόλεµοι, επαναστάσει θεωρήθηκαν απ όσου συµµετείχαν σε αυτά ω κινήµατα διαφόρων τ πων σοσιαλισµο, µαρξισµο, που προχωρο σε, περιοριζόταν ή υποχωρο σε. (Νοµίζω ότι θα έπρεπε τουλάχιστον να δώσουµε στου ανθρώπου τη δυνατότητα, όταν κοιτάξουν πίσω στην εποχή µα, να µην τη δουν όπω τη βλέπουµε εµεί όπω ακριβώ κι εµεί κοιτάζοντα πίσω στην αγγλική, τη γαλλική, ακόµη και τη ρωσική επανάσταση τι βλέ - πουµε διαφορετικά από του ανθρώπου που τι έζησαν.) Αλλά ο «µαρ - ξισµό» και τα διάφορα παρακλάδια του προκάλεσαν ζυµώσει ιδεών παντο, και µάλιστα τόσο γρήγορα και δυναµικά ώστε, ενώ κάποτε θεωρείτο υπερ µοντέρνο, έχει ήδη απορροφηθεί, έχει γίνει µέρο του κοινο τρό που σκέψη. Ιδέε οι οποίε περιορίζονταν στην άκρα Αριστερά τριάντα ή σαράντα χρόνια πριν διείσδυσαν γενικά στην Αριστερά πριν από είκοσι περίπου χρόνια και πρόσφεραν του κοινο τόπου τη συµβατική σοσιαλιστική σκέψη σε όλο το φάσµα, από την Αριστερά µέχρι τη εξιά, τα τελευταία δέκα χρόνια. Οτιδήποτε απορροφάται τόσο ολοκληρωτικά έχει πια πάψει να λειτουργεί ω δ ναµη αλλά υπήρξε κυρίαρχο και σε ένα µυθιστόρηµα του τ που που προσπάθησα να γράψω εγώ έπρεπε να καταλάβει κεντρική θέση. Μια άλλη σκέψη µε την οποία φλέρταρα επί αρκετό καιρό ήταν ότι ο κεντρικό ήρωα έπρεπε να είναι κάποιο είδο καλλιτέχνη, αλλά καλ -

λιτέχνη µε «µπλοκάρισµα». Και αυτό γιατί το θέµα του καλλιτέχνη ή- ταν κυρίαρχο στην τέχνη για αρκετό καιρό ο ζωγράφο, ο συγγραφέα, ο µουσικό, ω υπόδειγµα. Όλοι οι µείζονε συγγραφεί το χρησιµοποίησαν, και οι περισσότεροι ελάσσονε. Αυτά τα αρχέτυπα, ο καλ - λιτέχνη και το κατοπτρικό είδωλό του, ο επιχειρηµατία, κυριάρχησαν ισοµερώ στην κουλτο ρα µα, ο ένα ω άξεστο αναίσθητο, ο άλ - λο ω δηµιουργό µε πλεόνασµα ευαισθησία και πόνου κι έναν τεράστιο εγωισµό, ο οποίο πρέπει να συγχωρείται λόγω των προϊόντων του µε τον ίδιο βέβαια ακριβώ τρόπο που πρέπει να συγχωρείται και ο επιχειρηµατία για τα δικά του. Τα συνηθίσαµε όλα αυτά και ξεχάσαµε ότι ο καλλιτέχνη -υπόδειγµα είναι ένα καινο ργιο θέµα. Εκατό χρόνια πριν οι ήρωε σπάνια ήταν καλλιτέχνε. Ήταν στρατιώτε και ιδρυτέ αυτοκρατοριών και εξε ρευνητέ και κληρικοί και πολιτικοί κρίµα για τι γυναίκε, οι οποίε το µόνο που είχαν, και αυτό µετά βία, καταφέρει ήταν να γίνουν Φλόρεν Νάιτινγκεϊλ. Μόνο οι ιδιόρρυθµοι και οι εκ - κεντρικοί ήθελαν να γίνουν καλλιτέχνε, κι έπρεπε να δώσουν µάχη γι αυτό. Αλλά, για να χρησιµοποιήσω αυτό το θέµα τη εποχή µα, «τον καλλιτέχνη», «τον συγγραφέα», αποφάσισα ότι θα έπρεπε να τον παρουσιάσω µε µπλοκάρισµα και να συζητήσω του λόγου του µπλοκαρίσµατο. Πράγµα που θα έπρεπε να συνδεθεί µε την ανισότητα ανά- µεσα στα ανυπέρβλητα προβλήµατα του πολέµου, τη πείνα, τη φτώ - χεια, και το µικροσκοπικό άτοµο που προσπαθο σε να τα καθρεφτίσει. Όµω, αυτό που ήταν ανυπόφορο, αυτό που ήταν αληθινά αβάσταχτο, ήταν το τερατωδώ αποµονωµένο, τερατωδώ ναρκισσιστικό, θεοποιη - µένο πρότυπο. Φαίνεται ότι οι νέοι το είδαν και το άλλαξαν µε τον τρόπο του, φτιάχνοντα µια δική του κουλτο ρα, µε βάση την οποία εκα - τοντάδε χιλιάδε άνθρωποι γυρίζουν ταινίε, βοηθο ν στο γ ρισµα ται - νιών, κυκλοφορο ν εφηµερίδε κάθε είδου, γράφουν µουσική, ζωγρα - φίζουν, γράφουν βιβλία, βγάζουν φωτογραφίε. Κατάργησαν αυτή την αποµονωµένη, δηµιουργική, ευαίσθητη φιγο ρα αντιγράφοντά την εκατοντάδε χιλιάδε φορέ. Μια µόδα έφτασε στα άκρα, στο τέρµα τη, συνεπώ θα γεννηθεί κάποια µορφή αντίδραση, όπω συµβαίνει πάντα. Το θέµα του «καλλιτέχνη» έπρεπε να συνδεθεί µε ένα άλλο: το θέµα τη υποκειµενικότητα. Όταν άρχισα να γράφω ασκο νταν πίεση στου συγγραφεί να µην είναι «υποκειµενικοί». Αυτή η πίεση ξεκίνησε στο πλαίσιο των κοµµουνιστικών κινηµάτων, ω εξέλιξη τη κοινωνική λο - γοτε χνική κριτική που αναπτ χθηκε στη Ρωσία τον 19ο αιώνα από µια 13

14 οµάδα σηµαντικών µορφών, γνωστότερο ανάµεσά του ο Μπελίνσκι, οι οποίοι χρησιµοποίησαν τι τέχνε και ιδιαίτερα τη λογοτε χνία στον αγώνα του ενάντια στον τσαρισµό και την καταπίεση. ιαδόθηκε πολ γρήγορα παντο και είχε απήχηση στη Βρετανία µέχρι τη δεκαετία του 50 µε το θέµα τη «στράτευση». Εξακολουθεί να είναι ισχυρή στι κοµµουνιστικέ χώρε. «Εδώ ο κόσµο καίγεται κι εσ µα ζαλίζει µε τι προσωπικέ σου ανησυχίε», έτσι εκφράζεται συνήθω στην καθη- µερινή ζωή και ήταν δ σκολο να το αντέξει όταν προερχόταν από του πιο κοντινο σου ανθρώπου, και του πιο αγαπηµένου, και από ανθρώπου που ασχολο νταν µε τα πιο αξιέπαινα πράγµατα: όπω, για παράδειγµα, µε τον αγώνα εναντίον των φυλετικών διακρίσεων στη Νό - τια Αφρική. Παρ όλα αυτά, συνεχώ, µυθιστορήµατα, διηγήµατα, τέχνη κάθε είδου, γίνονταν όλο και πιο προσωπικά. Στο µπλε σηµειωµατάριο ή Άννα κρατάει σηµειώσει για τι διαλέξει που δίνει: «Η τέχνη στο Μεσαίωνα ήταν συλλογική και όχι ατο- µική προερχόταν από τη συνείδηση τη κοινότητα. Τη έλειπε η ορµη - τικά επώδυνη ατοµικότητα τη τέχνη τη αστική περιόδου. Και µια µέρα θα αφήσουµε πίσω µα τον ορµητικό εγωτισµό τη ατοµική τέχνη. Και θα επιστρέψουµε σε µια τέχνη που δεν θα εκφράζει τον ανθρώπινο διχασµό και την αποµόνωση από του συνανθρώπου µα, αλ - λά την ευθ νη προ του συνανθρώπου µα και την αδελφοσ νη. Η δυτική τέχνη, για να χρησιµοποιήσω µια έκφραση τη µόδα, γίνεται ό- λο και περισσότερο µια κραυγή βασανιστηρίου ψυχών, που καταγράφει τον πόνο. Ο πόνο γίνεται η πιο βαθιά µα πραγµατικότητα... αυτά έλεγα πάνω κάτω. Πριν από τρει περίπου µήνε, στη µέση µια διάλεξη, άρχισα να τραυλίζω και δεν µπόρεσα να τελειώσω...» Η Άννα τρα λιζε γιατί απέφευγε κάτι. Μόλι αρχίσει µια πίεση ή ένα ρε µα, δεν υπάρχει τρόπο να το αποφ γει : δεν υπήρχε τρόπο να µην είσαι έντονα υποκειµενικό : ήταν, αν θέλετε, καθήκον του συγγραφέα εκείνη την εποχή. εν µπορο σε να το αγνοήσει δεν µπορο σε να γράψει ένα βιβλίο για την κατασκευή µια γέφυρα ή ενό φράγ- µατο και να µην αναπτ ξει τι σκέψει ή τα αισθήµατα των ανθρώπων που το έχτιζαν. (Νοµίζετε ότι είναι αστείο; Καθόλου. Αυτό το πρό - βληµα, ή το ένα ή το άλλο, είναι στην καρδιά τη λογοτεχνι κή κριτική στι κοµµουνιστικέ χώρε αυτή τη στιγµή.) Στο τέλο κατάλαβα ότι, για να υπερβεί αυτό το δίληµµα, ή να το διαπεράσει, την ανησυχία µήπω γράψει για «ασήµαντα προσωπικά προβλήµατα», έπρε πε να

αναγνωρίσει ότι τίποτα δεν είναι προσωπικό, µε την έννοια ότι ανήκει µόνο σε έναν. Γράφοντα για τον εαυτό σου είναι σαν να γράφει για του άλλου, εφόσον τα προβλήµατα, οι πόνοι, οι χαρέ, τα συναισθή- µατα και οι ασυνήθιστε και αξιοπρόσεκτε ιδέε δεν µπορεί να είναι µόνο δικά σου. Ο τρόπο για να αντιµετωπιστεί το πρόβληµα τη «υποκειµενικότητα», αυτή η σκανδαλιστική υπόθεση τη ενασχόληση µε το µικροσκοπικό άτοµο, το οποίο έχει ταυτόχρονα παγιδευτεί σε µια έκρηξη τροµακτικών και υπέροχων δυνατοτή των, είναι να το αντι- µετωπίσει σαν µικρόκοσµο, κι αυτό είναι ο τρόπο για να διαπεράσει το προσωπικό, το υποκειµενικό, κάνοντα το προσωπικό γενικό, όπω κάνει πάντα η ζωή, µετατρέποντα µια προσωπική εµπειρία του - λάχιστον έτσι νοµίζει όταν είσαι ακόµη παιδί: «Είµαι ερωτευµέ νη», «Νιώθω έτσι ή αλλιώ ή σκέφτοµαι εκείνο ή το άλλο» σε κάτι πολ ευρ τερο: ωρίµανση, σε τελευταία ανάλυση, σηµαίνει απλώ την κατανόηση ότι η µοναδική και απίστευτη εµπειρία σου είναι κάτι που το µοιράζονται όλοι. Μια άλλη σκέψη ήταν ότι, αν το βιβλίο µορφοποιο νταν σωστά, µπο - ρο σε να αποτελέσει από µόνο του σχόλιο πάνω στο παραδοσιακό µυθιστόρηµα: η αντιπαράθεση σχετικά µε το µυθιστόρηµα συνεχίζεται από τότε που γεννήθηκε το µυθιστόρηµα και δεν είναι, όπω θα µπορο σε να φανταστεί κανεί διαβάζοντα του σ γχρονου ακαδη µαϊκο, πρόσφατη. Κάνοντα τη νουβέλα Ελε θερε γυναίκε περίληψη και συ- µπ κνωση όλου αυτο του υλικο, ήθελα να πω κάτι για το παραδοσιακό µυθιστόρηµα, ήταν ένα ακόµη τρόπο για να περιγράψω την έλλειψη ικανοποίηση του συγγραφέα όταν κάτι τελειώνει: «Πόσο µικρό µέρο τη αλήθεια κατάφερα να πω, πόσα λίγα έπιασα από όλη αυτή την πολυπλοκότητα πώ µπορεί να είναι αλήθεια αυτό το τακτοποιηµένο πραγµατάκι όταν όσα βίωσα ήταν τόσο τραχιά, και εξωτερικά τόσο άµορφα και αδιαµόρφωτα;» Ωστόσο, ο κ ριο σκοπό µου ήταν να δώσω µορφή σε ένα βιβλίο το οποίο θα έκανε το δικό του σχόλιο, θα έλεγε κάτι χωρί λόγια: θα µιλο σε µέσα από τη µορφή του. Όπω ανέφερα και προηγουµένω, αυτό πέρασε απαρατήρητο. Ένα λόγο είναι ότι το βιβλίο βρίσκεται πιο κοντά στην ευρωπαϊκή παρά στην αγγλική µυθιστορηµατική παράδοση. Ή µάλλον σε αυτό που θεωρείται τώρα αγγλική παράδοση. Σε τελευταία ανάλυση, το αγγλικό µυθιστόρηµα περιλαµβάνει την Κλαρίσα και το Η ζωή και οι από- 15

16 ψει του Τρίστραµ Σάντι, κυρίου από σόι, το The Tragic Comedians και τον Tζόζεφ Κόνραντ. Αλλά δεν υπάρχει αµφιβολία ότι η απόπειρα να γράψει ένα µυθιστόρηµα ιδεών θα έχει ω συνέπεια να οδηγηθεί σε µειονεκτική θέση: οι παρωπίδε στην κουλτο ρα µα υπάρχουν ακόµα. Λόγου χάρη, επί δεκαετίε, λαµπροί νέοι, άντρε και γυναίκε, βγαί νουν από τα πανεπιστήµια ικανοί να πουν µε υπερηφάνεια: «Φυσικά και δεν ξέρω τίποτε από τη γερµανική λογοτεχνία». Είναι µόδα. Οι βικτοριανοί ήξεραν τα πάντα για τη γερµανική λογοτεχνία, αλλά µπορο σαν, έχοντα τη συνείδησή του καθαρή, να ξέρουν ελάχιστα για τη γαλλική. Ω προ τα υπόλοιπα λοιπόν, δεν είναι τυχαίο ότι οι έξυπνε κριτικέ προήλθαν από ανθρώπου πο είναι ή ήταν µαρξιστέ. Είδαν τι προσπαθο σα να κάνω, γιατί ο µαρξισµό βλέπει τα πράγµατα ω σ νολο και σε σχέση µεταξ του ή έστω προσπαθεί, αλλά οι περιορισµοί του δεν είναι τη στιγµή. Όποιο έχει επηρεαστεί από το µαρξισµό θεω - ρεί δεδοµένο ότι ένα γεγονό στη Σιβηρία θα επηρεάσει ένα γεγονό στην Μποτσουάνα. Είναι πιθανόν, νοµίζω, ο µαρξισµό να είναι η πρώ - τη απόπειρα στην εποχή µα, εκτό από τι επίσηµε θρησκείε, για µια παγκόσµια σκέψη, µια παγκόσµια ηθική. Απέτυχε, δεν κατάφερε να ε- µποδίσει τι διαιρέσει και τι υποδιαιρέσει, όπω όλε οι άλλε θρησκείε, σε όλο και πιο µικρέ οργανώσει, δόγµατα και πιστε ω. Ήταν, όµω, µια απόπειρα. Η υπόθεση του να δουν αυτό που προσπαθο σα να κάνω αυτό µε οδηγεί στου κριτικο και στον κίνδυνο να προκαλέσω βαθιά χασµου - ρητά. Αυτοί οι θλιβεροί καβγάδε µεταξ συγγραφέων και κριτικών, θεατρικών συγγραφέων και κριτικών: το κοινό το έχει συνηθίσει τόσο πολ, που του αντιµετωπίζει σαν παιδικό καβγαδάκι: «Α, µάλιστα, τα χρυσά µου, πάλι τα ίδια». Ή: «Εσεί οι συγγραφεί παίρνετε όλου του επαίνου ή, ακόµη κι αν δεν είναι έπαινοι, είναι τουλάχιστον προσοχή γιατί λοιπόν αισθάνεστε αιώνια πληγωµένοι;» Και το κοινό έχει δίκιο. Για λόγου στου οποίου δεν θα υπεισέλθω εδώ, πολ τιµε ε- µπειρίε, ήδη από την αρχή τη συγγραφική µου ζωή, µου έδωσαν µια σαφή εικόνα των κριτικών την οποία έχασα στο συγκεκριµένο µυθιστό - ρηµα, το Χρυσό σηµειωµατάριο: πίστευα ότι η κριτική ήταν ω επί το πλείστον πολ ανόητη για να είναι αληθινή. Ξαναβρίσκοντα τι ισορροπίε µου κατάλαβα το πρόβληµα: οι συγγραφεί αναζητο ν στου κριτικο ένα alter ego, αυτόν τον άλλο, πιο ευφυή εαυτό ο οποίο έχει

αντιληφθεί τι επιδιώξει του και σε κρίνει µόνο για το αν πέτυχε ή όχι το σκοπό σου. Μέχρι στιγµή δεν ξέρω ο τε έναν συγγραφέα ο ο- ποίο, αντιµέτωπο επιτέλου µε αυτό το σπάνιο ον, τον αληθινό κριτι - κό, να µη γιατρε τηκε από την παράνοια και να µην έγινε φιλόφρων, από ευγνωµοσ νη βρήκε αυτό πο νόµιζε ότι χρειαζόταν. Αλλά αυτό που ζητάει ο συγγραφέα είναι αδ νατο. Γιατί να περιµένει αυτό το εκπληκτικό ον, τον τέλειο κριτικό (ο οποίο πράγµατι υπάρχει, σπάνια), γιατί να υπάρχει κάποιο άλλο ο οποίο να καταλαβαίνει αυτό που προσπαθεί να κάνει; Σε τελευταία ανάλυση, µόνο ένα γνέθει αυτό το συγκεκριµένο κουκο λι, δική του δουλειά, αυτο του ενό και µοναδικο είναι να το γνέθει. εν είναι δυνατόν να δώσουν οι κριτικοί αυτό που επιδιώκουν να δώ - σουν και που οι συγγραφεί τόσο παράλογα και παιδιάστικα ποθο ν. Αυτό συµβαίνει διότι οι κριτικοί δεν έχουν εκπαιδευτεί προ αυτή την κατε θυνση αλλά προ την αντίθετη. Αρχίζει όταν το παιδί είναι γ ρω στα πέντε ή έξι, όταν ξεκινάει το σχολείο. Αρχίζει µε βαθµο, ανταµοιβέ, επιδόσει, επιλογέ, αστέρια ακόµη και σήµερα σε µερικέ χώρε και µε ξ λο. Αυτή η νοοτροπία του αγώνα δρόµου, η αντίληψη περί νικητή και ηττηµένου, οδηγεί στο «Ο συγγραφέα Χι είναι, ή δεν είναι, µερικά βήµατα µπροστά από τον συγγραφέα Ψι. Ο συγγραφέα Ύψιλον έµεινε πίσω. Στο τελευταίο του βιβλίο, ο συγγραφέα Βήτα αποδείχτηκε καλ τε ρο από τον συγγραφέα Άλφα». Από την αρχή το παιδί εκπαιδε εται να σκέφτεται µε αυτόν τον τρόπο: πάντα µε όρου σ γκριση, επιτυχία και αποτυχία. Είναι ένα σ στηµα αποκλεισµο : ο ασθενέστερο αποθαρρ νεται και εγκαταλείπει ένα σ στηµα φτιαγµένο για να παράγει λίγου νικητέ, οι οποίοι βρίσκονται σε συνεχή ανταγωνι σµό µεταξ του. Πιστε ω αν και δεν είναι εδώ ο κατάλληλο χώρο για να το αναπτ ξω ότι τα ταλέντα που έχει κάθε παιδί, ανεξάρτητα από το δείκτη νοηµοσ νη του, θα µπορο σαν να µείνουν µαζί του για όλη του τη ζωή, να εµπλουτίζουν αυτό και του άλλου, αν τα ταλέντα αυτά δεν θεωρο νταν εµπορε µα - τα αξία για το στοίχηµα στην επιτυχία. Κάτι άλλο που µαθαίνει από την αρχή είναι να µην έχει εµπιστοσ νη στην κρίση σου. Τα παιδιά διδάσκονται την υποταγή στι αρχέ, πώ να αναζητο ν τι γνώµε και τι αποφάσει των άλλων και πώ να παραθέτουν τι απόψει άλλων και να πειθαρχο ν. Όπω στην πολιτική σφαίρα, το παιδί διδάσκεται ότι είναι ελε θε- 17

18 ρο, δηµοκράτη, µε ελε θερη βο ληση και ελε θερο νου, ζει σε µια ε- λε θερη χώρα, παίρνει µόνο τι αποφάσει του. Ταυτόχρονα είναι αιχ - µάλωτο των δεδοµένων και των δογµάτων τη εποχή, τα οποία δεν αµφισβητεί, γιατί δεν του είπαν ποτέ ότι υπάρχουν. Όταν ο νέο φτάσει στην ηλικία όπου θα πρέπει να επιλέξει (εξακολουθο µε να θεωρο µε δεδοµένο ότι η επιλογή είναι αναπόφευκτη) ανάµεσα στι τέχνε και τι επιστήµε, συχνά διαλέγει τι τέχνε γιατί αισθάνεται ότι εδώ βρί - σκεται η ανθρωπιά, η ελευθερία, η επιλογή. εν ξέρει ότι έχει ήδη δια- µορφωθεί από το σ στηµα: δεν ξέρει ότι η επιλογή είναι αποτέλεσµα µια ψευδο διχοτόµηση, η οποία βρίσκεται στην καρδιά τη κουλτο ρα µα. Όσοι το αισθάνονται αυτό, και αρνο νται να µπουν στο καλο πι, τείνουν να φ γουν, σε µια ηµιασυνείδητη, ενστικτώδη προσπάθεια να βρουν δουλειά εκεί όπου δεν θα διχαστο ν πλέον παρά τη θέλησή του. Με όλου µα του θεσµο, από την αστυνοµία έω την ακαδηµαϊκή κοινότητα, από την ιατρική έω την πολιτική, δεν δίνουµε ιδιαίτερη προσοχή στου ανθρώπου οι οποίοι φε γουν σε αυτή τη διαδικασία αποβολή η οποία συνεχίζεται αδιάκοπα και αποκλείει, α- πό πολ νωρί, όσου µπορεί να γίνουν πρωτότυποι και µεταρρυθµιστέ, ενώ παραµένουν εκείνοι οι οποίοι προσελκ ονται από κάτι επειδή αυτό ακριβώ είναι και οι ίδιοι. Ένα νεαρό αστυνοµικό εγκαταλείπει την Αστυνοµία λέγοντα ότι δεν του αρέσει αυτό που πρέπει να κάνει. Μια νεαρή δασκάλα εγκαταλείπει τη διδασκαλία ο ιδεαλισµό τη αγνοείται. Αυτό ο κοινωνικό µηχανισµό περνάει σχεδόν απαρατήρητο εντο τοι είναι εξίσου ισχυρό µε του υπόλοιπου στο να διατηρεί άκαµπτου και καταπιεστικο του θεσµο µα. Αυτά τα παιδιά που πέρασαν χρόνια εντό του εκπαιδευτικο συστήµατο, έγιναν κριτικοί και σχολιαστέ, και δεν µπορο ν να δώσουν αυτό πο ο συγγραφέα, ο καλλιτέχνη, τόσο ανόητα αναζητά ευρη- µατική και πρωτότυπη κρίση. Αυτό που µπορο ν να κάνουν, και που κάνουν πολ καλά, είναι να πουν στον συγγραφέα κατά πόσον το βιβλίο ή το θεατρικό του ανταποκρί νεται στα τρέχοντα πρότυπα αισθηµάτων και αντιλήψεων στι τάσει τη κοινή γνώµη. Είναι σαν χαρτί ηλιο - τροπίου. Ανεµόµετρα ανεκτίµητα. Είναι τα πιο ευαίσθητα βαρόµετρα τη κοινή γνώµη. Εδώ βλέπει τι αλλαγέ διάθεση και γνώµη πιο γρήγορα, εκτό από το χώρο τη πολιτική, από οπουδήποτε αλλο επειδή πρόκειται για ανθρώπου που όλη του η εκπαίδευση έγκειται σε αυτό ακριβώ, να αναζητο ν τι απόψει του αλλο, έξω από του

ίδιου, να προσαρµόζονται σε µορφέ εξουσία, στην «καθεστηκυία τά - ξη» εκπληκτικά αποκαλυπτική έκφραση. Ίσω να µην υπάρχει άλλο τρόπο εκπαίδευση. Ίσω, αλλά δεν το πιστε ω. Στο µεταξ θα βοηθο σε αν περιγράφαµε τουλάχιστον τα πράγµατα όπω πρέπει, αν λέγαµε τα πράγµατα µε το όνοµά του. Υπό ιδανικέ συνθήκε, αυτό που θα έπρεπε να λένε σε κάθε παιδί, επαναληπτικά, σε όλη τη σχολική ζωή ή ζωή του είναι κάτι τέτοιο: «Βρίσκεστε στο στάδιο τη κατήχηση. εν έχουµε ακόµη αναπτ ξει ένα εκπαιδευτικό σ στηµα το οποίο να µην κατηχεί. Λυπο µαστε, αλλά κάνουµε ό,τι καλ τερο µπορο µε. Αυτά που θα διδαχτείτε εδώ είναι ένα κράµα από τι τρέχουσε προκαταλή ψει και τι επιλογέ αυτή τη συγκεκριµένη κουλτο ρα. Ακόµη και µια γρήγορη µατιά στην Ιστορία αποδεικν ει πόσο εφήµερε είναι. Αυτοί που θα σα διδάξουν είναι άνθρωποι οι οποίοι κατάφεραν να προσαρµοστο ν σε ένα σ στη- µα σκέψη θεσπισµένο από του προκατόχου του. Είναι ένα σ στηµα αυτο-διαιωνιζόµενο. Όσοι από σα είστε πιο υγιεί και ιδιαίτεροι από του άλλου θα ενθαρρυνθείτε να φ γετε και να βρείτε µόνοι σα τρόπου διαπαιδαγώγηση να ασκήσετε την κρίση σα. Εκείνοι που θα µείνουν πρέπει να θυµο νται, πάντα, κάθε στιγµή, ότι διαµορφώνονται και διαπλάθονται για να προσαρµοστο ν στι στενέ και συγκεκριµένε ανάγκε αυτή τη συγκεκριµένη κοινωνία». Όπω όλοι οι συγγραφεί, παίρνω συνέχεια γράµµατα από νέου ανθρώπου από διάφορε χώρε αλλά κυρίω από τι Ηνωµέ νε Πολιτείε οι οποίοι σκοπε ουν να γράψουν διατριβέ και δοκίµια για τα βιβλία µου. Όλοι λένε: «Σα παρακαλώ, να µου δώσετε έναν κατάλογο µε τα άρθρα για τη δουλειά σα, του κριτικο που έγραψαν για σα, τι αυθεντίε». Επίση ζητάνε ένα σωρό λεπτοµέρειε τελείω άσχετε µε το θέµα, τι οποίε όµω έµαθαν να θεωρο ν σηµαντικέ, όλε µαζί σε ένα ντοσιέ, σαν υπηρεσία µετανάστευση. Εγώ απαντώ σε αυτά τα αιτήµατα ω εξή : «Αγαπητέ σπουδαστή. Είσαι τρελό. Γιατί να περάσει µήνε και χρόνια γράφοντα χιλιάδε λέξει για ένα βιβλίο, ή ακόµη και για έναν συγγραφέα, όταν υπάρχουν εκατοντάδε βιβλία που περιµένουν να τα διαβάσει ; εν βλέπει πω είσαι το θ µα ενό καταστροφικο συστήµατο ; Κι αν διάλεξε µόνο σου για θέµα σου τη δουλειά µου, κι αν πρέπει να γράψει την πτυχιακή σου και, πίστεψέ µε, σου είµαι ευγνώµων που βρήκε χρήσιµα όσα έχω γράψει τότε γιατί δεν διαβάζει τα κείµενά µου και δεν αποφα- 19

20 σίζει µόνο σου, µε γνώµονα τη δική σου ζωή, για τα δικά σου βιώµατα; Μην ασχολείσαι µε του καθηγητέ Μα ρο και Άσπρο». «Αγαπητή συγγραφέα», απαντο ν. «Πρέπει να ξέρω τι λένε οι αυθεντίε, γιατί αν δεν τι παραθέσω ο καθηγητή µου δεν πρόκειται να µου βάλει καλό βαθµό». Αυτό το σ στηµα είναι διεθνέ, ίδιο και απαράλλαχτο από τα Ουράλια έω τη Γιουγκοσλαβία, από τη Μινεσότα έω το Μάντσεστερ. Το θέµα είναι ότι το έχουµε όλοι µα συνηθίσει τόσο πολ, ώστε δεν αντιλαµβανόµαστε πια πόσο κακό είναι. Εγώ δεν το έχω συνηθίσει, γιατί παράτησα το σχολείο στα δεκατέσσερα. Πέρασα µια περίοδο που στενοχωριόµουν, γιατί πίστευα ότι είχα χάσει κάτι πολ τιµο. Τώρα είµαι ευγνώµων που την έβγαλα καθαρή. Μετά την έκδοση του Χρυσο σηµειωµατάριου έβαλα σκοπό να ανακαλ ψω πώ λειτουργεί ο φιλολογικό µηχανισµό, να µελετήσω τη διαδικασία που δηµιουργεί τον κριτικό. Είδα αναρίθµητε κόλλε διαγωνισµάτων και δεν µπορο σα να πιστέψω στα µάτια µου παρακολο θησα µαθή- µατα λογοτεχνία και δεν µπορο σα να πιστέψω στ αυτιά µου. Μπορεί να πείτε: είναι µια υπερβολική αντίδραση και δεν έχετε δικαίωµα, καθώ δεν αποτελέσατε ποτέ µέρο του συστήµατο. Ωστόσο εγώ νοµίζω ότι δεν είναι καθόλου υπερβολική και ότι η αντίδραση κάποιου εκτό συστήµατο είναι πολ τιµη µόνο και µόνο γιατί είναι πρωτότυπη και όχι προκατειληµµένη από τη νοµιµοφροσ νη σε κάποιο συγκεκριµένο εκπαιδευτικό σ στηµα. Αλλά, στερα από αυτή την έρευνα, δεν δυσκολε τηκα να δώσω α- πάντηση στα ερωτήµατά µου: γιατί είναι τόσο στενοκέφαλοι, τόσο προ - σωποκεντρικοί, τόσο µικρόνοε ; Γιατί πάντα κατακερµατίζουν και υ- ποτιµο ν, γιατί του συναρπάζει τόσο η λεπτοµέρεια, ενώ αδιαφορο ν για το σ νολο; Γιατί «κριτική» να σηµαίνει πάντα αναζήτηση του σφάλ - µατο ; Γιατί βλέπουν πάντα του συγγραφεί σε σ γκρουση µεταξ του και όχι συµπληρωµατικά... είναι πολ απλό, έτσι έµαθαν να σκέφτονται. Αυτό ο πολ τιµο άνθρωπο που καταλαβαίνει τι κάνει, πο στοχε ει, και µπορεί να σε συµβουλε σει και να ασκήσει πραγµατική κριτική, είναι σχεδόν πάντα κάποιο εκτό λογοτεχνικο µηχανισµο, ακό - µη και εκτό πανεπιστηµιακο συστήµατο µπορεί να είναι ένα φοιτητή στο πρώτο έτο, ερωτευµένο ακόµη µε τη λογοτεχνία, ή ίσω ένα σκεπτόµενο άτοµο που διαβάζει πολ ακολουθώντα το ένστικτό του. Λέω σε εκείνου του φοιτητέ που πρέπει να περάσουν ένα και

δ ο χρόνια γράφοντα διατριβέ για ένα βιβλίο: «Μόνο ένα τρόπο υ- πάρχει για να διαβάσει, κι αυτό είναι να χαζε ει συνεχώ σε βιβλιοθήκε και βιβλιοπωλεία, διαλέγοντα βιβλία που προσελκ ουν το ενδιαφέρον σου, διαβάζοντα µόνο αυτά, παρατώντα τα όταν τα βαριέσαι, προσπερνώντα τα κοµµάτια που τραβάνε σε µάκρο και ποτέ, µα ποτέ µη διαβάσει κάτι επειδή αισθάνεσαι ότι πρέπει να το διαβάσει ή επειδή είναι µέρο ενό κινήµατο ή ρε µατο. Να θυµάσαι ότι το βιβλίο που βαριέσαι όταν είσαι είκοσι ή τριάντα θα σου ανοίξει πόρτε όταν θα είσαι σαράντα ή πενήντα και αντιστρόφω. Μη διαβάζει έ- να βιβλίο αν δεν είναι η κατάλληλη στιγµή. Να θυµάσαι ότι για όλα τα βιβλία που έχουν τυπωθεί υπάρχουν άλλα τόσα που δεν κυκλοφόρησαν ποτέ, που δεν γράφτηκαν ποτέ ακόµη και τώρα, σε αυτή την εποχή του καταναγκαστικο σεβασµο προ τον γραπτό λόγο, η Ιστορία, ακόµη και η κοι νωνική ηθική, διδάσκονται µέσα από αφηγήσει, και οι άνθρωποι που διαµορφώθηκαν ώστε να σκέφτονται µόνο µε όρου γραπτο λόγου και δυστυχώ όλα σχεδόν τα προϊόντα του εκπαιδευτικο µα συστήµατο δεν µπορο ν να κάνουν τίποτα περισσότερο χάνουν αυτό που είναι µπροστά στα µάτια του. Για παράδειγµα, η α- ληθινή ιστορία τη Αφρική βρίσκεται ακόµη στα χέρια µα ρων παρα- µυθάδων και σοφών, µα ρων ιστορικών, γιατρών: Είναι µια προφορική ιστορία, ακόµη ασφα λή από του λευκο και την αρπακτικότητά του. Αν το µυαλό σου είναι ανοιχτό, θα βρει παντο την αλήθεια σε λέξει που δεν έχουν γραφεί. Έτσι, µην αφήσει ποτέ τον έντυπο λόγο να σε εξουσιάσει. Πάνω από όλα πρέπει να ξέρει ότι το γεγονό πω θα περάσει ένα ή δ ο χρόνια σε ένα βιβλίο ή έναν συγγραφέα σηµαίνει πω εκπαιδε τηκε κακά θα έπρεπε να είχε µάθει να βρίσκει το δρόµο σου από το ένα βιβλίο στο άλλο, θα έπρεπε να µάθει να ακολουθεί τη διαίσθησή σου για αυτά που έχει ανάγκη: αυτό πρέπει να αναπτ ξει, και όχι το πώ να παραθέτει άλλου». Αλλά, δυστυχώ, σχεδόν πάντα είναι πολ αργά. Κάποια στιγµή ήταν σαν οι πρόσφατε φοιτητικέ εξεγέρσει να µπορο σαν να αλλάξουν πραγµατικά την κατάσταση, σαν η αδηµονία των νέων για όλα τα νεκρά πράγµατα που διδάσκονται να ήταν αρκετά δυνατή ώστε να τα αντικαταστήσει µε κάτι πιο πρωτότυπο και χρήσιµο. Αλλά η εξέγερση φαίνεται ότι οδε ει προ το τέλο τη. Λυπηρό. Κατά τη διάρκεια τη τόσο ενδιαφέρουσα παραµονή µου στι Ηνω- µένε Πολιτείε, έπαιρνα γράµµατα µε περιγραφέ για το πώ τάξει 21

22 φοιτητών είχαν αρνηθεί τα προγράµµατα µαθηµάτων και είχαν φέρει στην τάξη βιβλία που είχαν επιλέξει εκείνοι, βιβλία που θεωρο σαν ότι είχαν σχέση µε τη ζωή του. Τα µαθήµατα ήταν συναισθηµατικά, κάπο - τε βίαια, οργισµένα, συναρπαστικά, έσφυζαν από ζωή. Βέβαια, αυτά συνέβαιναν µόνο µε καθηγητέ που µοιράζονταν αυτέ τι απόψει και ήταν έτοιµοι να σταθο ν δίπλα στου φοιτητέ εναντίον τη αυθεντία που ήταν, δηλαδή, έτοιµοι για τι συνέπειε. Υπάρχουν δάσκαλοι που ξέρουν ότι ο τρόπο µε τον οποίο πρέπει να διδάξουν είναι κακό και ανιαρό ευτυχώ υπάρχουν ακόµη αρκετοί που θα µπορο σαν, µε λίγη τ χη, να ανατρέψουν τα κακώ κείµενα, ακόµη και αν οι ίδιοι οι φοιτητέ έχουν χάσει την ορµή του. Στο µεταξ υπάρχει µια χώρα όπου... Πριν από τριάντα ή σαράντα χρόνια, ένα κριτικό έφτιαξε έναν προ - σωπικό κατάλογο συγγραφέων και ποιητών οι οποίοι κατά τη γνώνη του αντιπροσώπευαν το αξιόλογο στη λογοτεχνία, απορρίπτοντα όλου του άλλου. Αυτόν τον κατάλογο τον υποστήριξε επί µακρόν από τον Τ πο, καθώ ο κατάλογο έγινε αµέσω θέµα µεγάλων αντιπαραθέσεων. Εκατοµ µ ρια λέξει γράφτηκαν υπέρ και κατά δηµιουργήθηκαν σχο - λέ και σέχτε είτε υπέρ είτε κατά. Αυτό το ζήτηµα, τόσα χρόνια αργότερα, συνεχίζεται ακόµη... και κανεί δεν βρίσκει αυτή την κατάσταση θλιβερή ή γελοία... Όπου υπάρχουν βιβλία κριτική, εξαιρετική πολυπλοκότητα και γνώση, τα οποία ασχολο νται µε µελέτε για µελέτε σε πρωτότυπα έργα µυθιστορήµατα, θεατρικά έργα, διηγήµατα. Οι άνθρωποι που γράφουν αυτά τα βιβλία δηµιουργο ν ένα στρώµα στα πανεπιστήµια όλου του κόσµου πρόκειται για παγκόσµιο φαινόµενο το ανώτατο στρώµα τη φιλολογική κοινότητα. Περνο ν τη ζωή του µε κριτικέ, και µε αµοιβαίε κριτικέ των κριτικών του. Θεωρο ν αυτή τη δραστηριότητα αναµφισβήτητα πιο σηµαντική από το πρωτότυπο έργο. Είναι πιθανόν οι φοιτητέ φιλολογία να περνο ν περισσότερο χρόνο διαβάζοντα λογοτεχνική κριτική και κριτική τη κριτική παρά διαβάζοντα ποιήµατα, µυθιστορήµατα, βιογραφίε, διηγήµατα. Πολλοί άνθρωποι θεωρο ν αυτή την κατάσταση απόλυτα φυσιολογική, και όχι θλιβερή και γελοία... Όπου διάβασα πρόσφατα µια εργασία για τον Αντώνιο και την Κλεοπάτρα από ένα αγόρι λίγο πριν από τι εισαγωγικέ εξετάσει. Ξεχείλιζε από πρωτοτυπία και ενθουσιασµό για το θεατρικό, από το αί-

σθηµα στο οποίο κάθε πραγµατική διδασκαλία τη λογοτεχνία στοχε ει να προκαλέσει. Η εργασία επιστράφηκε από τον καθηγητή µε την εξή δικαιολογία: δεν µπορώ να τη βαθµολογήσω, δεν υπάρχουν παραθέσει πηγών. Ελάχιστοι δάσκαλοι θα το θεωρο σαν αυτό θλιβερό και γελοίο... Όπου άνθρωποι που θεωρο ν εαυτο καλλιεργηµένου, και µάλιστα ανώτερου και πιο εκλεπτυσµένου από του συνηθισµένου ανθρώπου που δεν διαβάζουν, θα εµφανιστο ν σε έναν συγγραφέα και θα τον ή τη συγχαρο ν για µια καλή κριτική που απέσπασε αλλά δεν θα θεωρήσουν απαραίτητο να διαβάσουν το εν λόγω βιβλίο, κι ο τε καν θα διανοηθο ν ότι αυτό που του ενδιαφέρει είναι η επιτυχία... Όπου, όταν κυκλοφορεί ένα βιβλίο σχετικά µε ένα συγκεκριµένο θέ - µα, α πο µε περί ερασιτεχνική αστρονοµία, αµέσω ιδρ µατα, σ λλογοι, τηλεοπτικά προγράµµατα γράφουν στον συγγραφέα ζητώντα του να του µιλήσει για την ερασιτεχνική αστρονοµία. Το τελευταίο πράγµα που του περνάει από το µυαλό είναι να διαβάσουν το βιβλίο. Αυτή η συµπεριφορά θεωρείται φυσιολογική και καθόλου γελοία... Όπου ένα νέο άντρα ή γυναίκα, βιβλιοκριτικό ή κριτικό, ο ο- ποίο δεν έχει διαβάσει από το έργο ενό συγγραφέα παρά το βιβλίο που έχει µπροστά του, θα γράψει συγκαταβατικά ή µάλλον σαν να βαριέται την όλη υπόθεση ή να σκέφτεται τι βαθµό να βάλει σε µια εργασία για τον εν λόγω συγγραφέα ο οποίο µπορεί να έχει γράψει δεκαπέντε βιβλία και να γράφει επί είκοσι ή τριάντα χρόνια δίνοντά του µάλιστα οδηγίε για το τι πρέπει να γράψει µετά, και πώ. Κανεί δεν σκέφτεται ότι αυτό είναι παράλογο, και οπωσδήποτε όχι ο νεαρό, κριτικό ή βιβλιοκριτικό, ο οποίο έχει διδαχτεί να είναι συγκαταβατικό, να πατρονάρει και να κατακερµατίζει του πάντε από τον Σαίξπηρ και µετά. Όπου ένα καθηγητή Αρχαιολογία µπορεί να γράψει για µια φυλή τη Νότια Αµερική, η οποία έχει προχωρηµένε γνώσει για τα φυτά, την ιατρική και τι ψυχολογικέ µεθόδου : «Το εκπληκτικό είναι ότι αυτοί οι άνθρωποι δεν έχουν καν γραπτή γλώσσα...» Και κανεί δεν θεωρεί ότι παραλογίζεται. Όπου, µε την ευκαιρία των εκατό χρόνων από το θάνατο του Σέλεϊ, την ίδια βδοµάδα και σε τρία διαφορετικά λογοτεχνικά περιοδικά, τρει νέοι µε την ίδια και απαράλλαχτη µόρφωση, από τα ίδια και απαράλλαχτα πανεπιστήµιά µα, µπορο ν να γράψουν κριτικέ για τον Σέλεϊ, 23

24 καταδικάζοντά τον µε του πλέον δυσδιάκριτου επαίνου, µε τον ίδιο και απαράλλαχτο τόνο, σαν, και µόνο που τον ανέφεραν, να έκαναν στον Σέλεϊ µεγάλη χάρη και κανεί δεν φαίνεται να σκέφτεται ότι αυτό αποτελεί ένδειξη ότι κάτι δεν πάει καθόλου καλά µε τη λογοτεχνική µα κριτική. Τελικά... αυτό το µυθιστόρηµα εξακολουθεί να είναι, για τη συγγρα - φέα του, µια πολ διδακτική εµπειρία. Για παράδειγµα. έκα χρόνια αφότου το έγραψα, µπορεί να παίρνω ακόµη τρία γράµµατα την εβδο- µάδα από τρει έξυπνου, καλλιεργηµένου, ανήσυχου ανθρώ που που έκαναν τον κόπο να κάτσουν να µου γράψουν. Ο ένα µπορεί να είναι στο Γιοχάνεσµπουργκ, ο άλλο στο Σαν Φρανσίσκο και ο άλλο στη Βουδαπέστη. Κι εγώ είµαι εδώ, στο Λονδίνο, διαβάζοντά του ταυ - τόχρονα, τον ένα µετά τον άλλο, όπω πάντα ευγνώµων προ του ανα - γνώστε και ευχαριστηµένη που αυτά που έγραψα µπορο ν να κεντρίσουν, να διαφωτίσουν ή ακόµη και να ενοχλήσουν. Αλλά το ένα γράµ - µα είναι για τον πόλεµο των φ λων, την απάνθρωπη συµπεριφορά του άντρα προ τη γυναίκα και αντιστρόφω, και η αποστολέα έχει γράψει σελίδε επί σελίδων µόνο γι αυτό, γιατί αυτή και όχι πάντα αυτή δεν µπορεί να δει τίποτε άλλο στο βιβλίο. Το δε τερο έχει πολιτικό περιεχόµενο, ίσω από κάποιον παλιό Κόκ - κινο σαν εµένα, και αυτό ή αυτή γράφουν σελίδε ολόκληρε για την πολιτική και δεν αναφέρονται ποτέ σε οτιδήποτε άλλο. Αυτά τα δ ο είδη γραµµάτων ήταν τα πιο συνηθισµένα, όταν το βιβλίο ήταν, κατά κάποιον τρόπο, νεαρό. Το τρίτο γράµµα, κάποτε σπάνιο, αλλά τώρα σχεδόν τόσο συχνό ό- σο τα άλλα, είναι γραµµένο από έναν άντρα ή µια γυναίκα οι οποίοι το µόνο που βλέπουν είναι το θέµα τη ψυχική αρρώστια. Ωστόσο πρόκειται για το ίδιο βιβλίο. Και, βέβαια, τα περιστατικά αυτά ανασ ρουν πάλι το ερώτηµα τι βλέπουν οι άνθρωποι σ ένα βιβλίο και γιατί ένα άνθρωπο βλέπει µόνο ένα πρότυπο και κανένα άλλο, και πόσο περίεργο είναι να έχει, ω συγγραφέα, µια τόσο σαφή εικόνα για ένα βιβλίο το οποίο αντιµετωπίζεται τόσο διαφορετικά από του αναγνώ στε του. Και από αυτέ τι σκέψει αναδ θηκε ένα καινο ργιο συµπέρασµα: ότι δεν είναι µόνο παιδαριώδε εκ µέρου του συγγραφέα να θέλει να βλέπουν οι αναγνώστε του ό,τι βλέπει αυτό, να καταλαβαίνουν τη µορφή και το σκοπό του µυθιστορήµατο όπω τα αντιλαµβάνεται αυ-

τό αν αυτό επιθυµεί, σηµαίνει ότι δεν έχει καταλάβει ένα θεµελιώδε ζήτηµα. Το οποίο είναι ότι το βιβλίο είναι ζωντανό και δυνατό και γόνιµο και ικανό να προκαλέσει σκέψει και συζητήσει µόνο όταν το σχέδιο και η µορφή και η πρόθεσή του δεν είναι κατανοητά, γιατί, τη στιγ- µή που θα γίνει αντι ληπτή η µορφή και το σχέδιο και η πρόθεση, δεν θα µπορεί να δώσει πια τίποτα. Κι όταν το σχέδιο ενό βιβλίου και η µορφή τη εσωτερική ζωή του γίνουν τόσο σαφή στον αναγνώστη όσο είναι για τον συγγραφέα τότε είναι ίσω ώρα να το βάλει στην άκρη, σαν ξεπερασµένο, και να αρχί - σει πάλι να αναζητά κάτι καινο ργιο. ΝΤΟΡΙΣ ΛΕΣΙΝΓΚ Ιο νιο 1971 25