ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 17 25 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΑΝΕΠΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΤΟΥ ΙΔΙΩΤΙΚΟΥ ΔΙ- ΚΑΙΟΥ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΙΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΤΩΝ ΔΙΕΘΝΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑ- ΤΩΝ ΡΥΠΑΝΣΗΣ... Ι. Οι ορολογικές διευκρινίσεις... II. Η ασθενής σύνδεση αστικού δικαίου και διεθνούς δικαίου του περιβάλλοντος ως προς την αστική ευθύνη... 31 31 39 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΤΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟΠΟΙΗΜΕΝΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ... 53 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Η ΑΡΧΗ «Ο ΡΥΠΑΙΝΩΝ ΠΛΗΡΩΝΕΙ» ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗ ΔΙΕ- ΘΝΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΑΣΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ... I. Η οικονομική κατά της περιβαλλοντικής προσέγγισης της αρχής... ΙΙ. Η εισαγωγή της αρχής στο διεθνές περιβάλλον... III. Τα προβλήματα εφαρμογής της αρχής... ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η ΑΣΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΩΣ ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΑ- ΘΕΣΤΩΣ... I. Τα χαρακτηριστικά των διεθνών καθεστώτων... ΙΙ. Η σύσταση του κατάλληλου διεθνούς καθεστώτος... 55 55 60 65 69 70 73
10 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΟΙ ΠΡΟΠΟΜΠΟΙ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟΠΟΙΗΜΕΝΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΕΥΘΥ- ΝΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ... Ι. Οι πρώτες διεθνείς δικαστικές αποφάσεις για διασυνοριακές ζημίες... 1. Η υπόθεση Trail Smelter... 2. Οι άλλες υποθέσεις... 3. Η υπόθεση ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης για τη διεθνοποιημένη αστική ευθύνη για το περιβάλλον... ΙΙ. Τα διεθνή συμβάντα ρύπανσης... 1. Τα πρώτα περιστατικά... 2. Τα αφορώντα την ΕΕ περιστατικά... 79 79 81 83 84 85 86 91 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟΠΟΙΗΜΕΝΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΕΥΘΥ- ΝΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΑΠΟ ΤΑ ΔΙΕΘΝΗ ΠΟΛΥΜΕΡΗ ΣΥΜΒΑΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΠΟΥ ΑΠΟΤΕΛΟΥΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ... 95 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΟΙ ΠΡΟΒΛΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΕΘΝΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΑΣΤΙΚΗ ΕΥΘΥ- ΝΗ ΣΕ ΔΙΕΘΝΗ ΣΥΜΒΑΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ IMO ΠΟΥ ΑΦΟ- ΡΟΥΝ ΤΗ ΡΥΠΑΝΣΗ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΧΩΡΩΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΥΔΡΟ- ΓΟΝΑΝΘΡΑΚΕΣ... Ι. Η διεθνής συνθήκη αστικής ευθύνης από τη ρύπανση πετρελαίου του 1969... 1. Το αρχικό καθεστώς... α. Οι ορισμοί της συνθήκης και το πλαίσιο εφαρμογής... β. Το είδος της ευθύνης και οι προβλεπόμενες εξαιρέσεις... γ. Τα όρια της ευθύνης... 99 101 101 101 103 105
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 11 δ. Οι επιπρόσθετες εξασφαλίσεις... ε. Τα ένδικα βοηθήματα και η παραγραφή... 2. Οι τροποποιήσεις... α. Το πρωτόκολλο του 1976... β. Το πρωτόκολλο του 1984... γ. Το πρωτόκολλο του 1992... δ. Οι τροποποιήσεις του 2000... II. Η διεθνής συνθήκη για την εγκατάσταση ενός διεθνούς κοινού ταμείου για την αποζημίωση από τη ρύπανση πετρελαίου του 1971... 1. Το αρχικό καθεστώς... α. Οι ορισμοί της συνθήκης και το πλαίσιο εφαρμογής... β. Το είδος της ευθύνης και οι προβλεπόμενες εξαιρέσεις... γ. Τα όρια της ευθύνης... δ. Τα λοιπά θέματα... 2. Οι τροποποιήσεις... α. Το πρωτόκολλο του 1976... β. Το πρωτόκολλο του 1984... γ. Το πρωτόκολλο του 1992... δ. Το πρωτόκολλο του 2000... ε. Το πρωτόκολλο του 2003... III. Η διεθνής συνθήκη αστικής ευθύνης από τη ρύπανση πετρελαίου που προέρχεται από τα καύσιμα των δεξαμενών των πλοίων του 2001... 1. Οι ορισμοί της συνθήκης και το πλαίσιο εφαρμογής... 2. Το είδος της ευθύνης και οι προβλεπόμενες εξαιρέσεις... 3. Τα όρια της ευθύνης... 4. Οι επιπρόσθετες εξασφαλίσεις... 5. Τα ένδικα βοηθήματα και η παραγραφή... 6. Οι αποφάσεις της συνδιάσκεψης... 107 108 110 110 111 114 117 118 118 121 121 122 123 124 124 125 125 130 131 137 137 138 139 139 140 142
12 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ: ΤΑ ΔΙΕΘΝΗ ΚΑΘΕΣΤΩΤΑ ΑΣΤΙΚΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΙΣ ΠΥΡΗΝΙΚΕΣ ΖΗΜΙΕΣ... Ι. Η σύμβαση του Παρισιού για την αστική ευθύνη τρίτου μέρους στο πεδίο της πυρηνικής ενέργειας του 1960... 1. Οι ορισμοί της σύμβασης και το πλαίσιο εφαρμογής... 2. Το είδος της ευθύνης και οι προβλεπόμενες εξαιρέσεις... 3. Τα όρια της ευθύνης... 4. Οι επιπρόσθετες εξασφαλίσεις... 5. Τα ένδικα βοηθήματα και η παραγραφή... ΙΙ. Η συμπληρωματική προς τη σύμβαση του Παρισίου σύμβαση των Βρυξελλών του 1963... 1. Τα όρια της ευθύνης... 2. Τα ένδικα βοηθήματα και η παραγραφή... ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ: ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΔΙ- ΕΘΝΟΠΟΙΗΜΕΝΗ ΑΣΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ... Ι. Το πρωτογενές (πρώην) κοινοτικό δίκαιο και οι πρώτοι προβληματισμοί των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων για την έννοια της περιβαλλοντικής ευθύνης και η αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει»... ΙΙ. Οι πρώτες ρυθμίσεις του δευτερογενούς (πρώην) κοινοτικού δικαίου... III. Η οδηγία του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την περιβαλλοντική ευθύνη σχετικά με την πρόληψη και την αποκατάσταση της περιβαλλοντικής ζημίας... 1. Το καθεστώς... 2. Οι ορισμοί της οδηγίας και το πλαίσιο εφαρμογής... 3. Η ποσοτικοποίηση της ζημίας... 4. Το είδος της ευθύνης και οι προβλεπόμενες εξαιρέσεις... 145 150 152 154 158 160 160 162 163 164 169 169 172 178 182 185 190 192
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 13 5. Τα ενδικοφανή βοηθήματα και η παραγραφή... 6. Οι επιπρόσθετες εξασφαλίσεις... 7. Το προβλεπόμενο σύστημα διαχείρισης... 194 196 199 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ: ΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΠΟΥ ΠΡΟΚΑΛΟΥΝΤΑΙ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΟ- ΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΠΑΡΑΜΕΝΟΥΝ ΑΛΥΤΑ... ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ: Η ΑΠΟΔΕΙΞΗ ΤΗΣ ΑΙΤΙΩΔΟΥΣ ΣΥΝΑΦΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗ- ΜΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ... I. Οι εθνικές ρυθμίσεις... II. Οι διεθνείς ρυθμίσεις... 1. Οι προβλέψεις της ΕΕ... 2. Η σύμβαση του Aarhus σχετικά με την πρόσβαση στην πληροφόρηση, τη συμμετοχή των πολιτών στη λήψη αποφάσεων και την πρόσβαση στη δικαιοσύνη σε περιβαλλοντικά θέματα του 1998... 3. Οι λοιπές διεθνείς προβλέψεις... ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ: Η ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΕΝΗ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ «ΣΥΛΛΟΓΙΚΩΝ ΑΓΩΓΩΝ»... I. Το πρόβλημα της απόδειξης του έννομου συμφέροντος... II. Οι προτεινόμενες λύσεις... III. Οι διεθνείς προβλέψεις... IV. Οι πρώτες εθνικές προβλέψεις... V. Τα ανακύπτοντα προβλήματα... VI. Η νεότερη προσέγγιση των εθνικών δικαστηρίων... VII. Οι νεότερες διεθνείς προσεγγίσεις... 207 208 210 213 217 219 223 227 227 228 234 236 243 246 249
14 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΜΗ-ΚΑΛΥΠΤΟΜΕΝΩΝ ΖΗΜΙΩΝ... I. Οι «ιστορικές ζημίες»... 1. Τα εθνικά παραδείγματα... 2. Η θέση των ασφαλιστικών φορέων... 3. Η πρόταση για έμμεσες λύσεις... II. Οι «αμιγώς οικονομικές ζημίες»... 1. Το παράδειγμα των ΗΠΑ... 2. Τα παραδείγματα του ευρωπαϊκού χώρου... 3. Οι νέες θεωρίες... ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ: Η ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΔΙΕΥΡΥΝΣΗ ΤΟΥ ΚΥΚΛΟΥ ΤΩΝ ΥΠΕΥΘΥΝΩΝ ΓΙΑ ΑΠΟΖΗΜΙΩΣΗ... I. Το δόγμα της «άρσης» ή «διάτρησης του εταιρικού πέπλου»... 1. Το παράδειγμα των ΗΠΑ... 2. Η προσέγγιση της ΕΕ... 3. Οι σχετικές θεωρίες... II. Το παράδειγμα των τραπεζών... III. Το παράδειγμα των διεθνών τραπεζών... IV. Το παράδειγμα των κρατικών επιχειρήσεων... V. Το παράδειγμα των νηογνωμόνων... ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ: ΟΙ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΠΕΡΑΝ ΤΗΣ ΚΡΑΤΙΚΗΣ ΔΙΚΑΙΟΔΟΣΙΑΣ... I. Το πρόβλημα της απόδειξης έννομου συμφέροντος και η αντιμετώπιση του... II. Οι έννοιες της κοινής κληρονομιάς της ανθρωπότητας και η κοινοκτημοσύνη των φυσικών πόρων... 1. Το δόγμα του «κοινού ενδιαφέροντος» και το δόγμα του «κοινού συμφέροντος της ανθρωπότητας»... 2. Οι έννοιες res communis και res nullius... 259 259 259 262 263 266 267 269 271 277 278 279 283 287 292 298 300 301 309 310 321 328 331
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 15 ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΚΑΤΑΛΗΚΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ... ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΠΗΓΕΣ... ΒΙΒΛΙΑ... ΑΡΘΡΑ... 335 341 341 349 354