«ΕΝΥΑΛΙΟ ΚΛΗΡΟΔΟΤΗΜΑ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ ΛΑΜΠΡΟΥ ΕΝΥΑΛΗ (ΦΙΛΙΠΠΟΥΠΟΛΗ 1848 ΑΘΗΝΑ 1932) ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΕΣ ΔΙΑΤΡΙΒΕΣ»

Βασιλική Μήσιου Περί Μεταφράσεως Ποιητών: Θεωρητικές Τοποθετήσεις Ελλήνων Ποιητών του 19ου και 20ού Αιώνα και η Επίδρασή τους στο Μεταφραστικό τους Έργο

«ΕΝΥΑΛΙΟ ΚΛΗΡΟΔΟΤΗΜΑ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ ΛΑΜΠΡΟΥ ΕΝΥΑΛΗ (ΦΙΛΙΠΠΟΥΠΟΛΗ 1848 ΑΘΗΝΑ 1932) ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΕΣ ΔΙΑΤΡΙΒΕΣ»

Βασιλική Μήσιου Περί Μεταφράσεως Ποιητών: Θεωρητικές Τοποθετήσεις Ελλήνων Ποιητών του 19ου και 20ού Αιώνα και η Επίδρασή τους στο Μεταφραστικό τους Έργο Διδακτορική Διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας Τομέας Μετάφρασης και Διαπολιτισμικών Σπουδών 2012

Στους γονείς μου Αὐτό πού ὀνομάζουμε ἀρχή εἶναι τό τέλος Καί βάζω ἕνα τέλος θά πεῖ κάνω μιάν ἀρχή. Τό τέλος εἶναι ἐκεῖ ὅπου ξεκινοῦμε. Shantih shantih shantih T. S. Eliot (μτφρ. Κλείτος Κύρου)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Προλογικό Σημείωμα... 1 Εισαγωγή... 5 Κεφάλαιο Ι Μετάφραση της Ποίησης: Θέσεις και Αντιθέσεις έως τον 20ό Αιώνα 1.1 Γενικό Πλαίσιο της Ποιητικής Μετάφρασης στην Ευρώπη... 24 1.1.1 Εισαγωγή... 24 1.1.2 Η Μεταφρασιμότητα της Ποίησης και ο Ρόλος των Ποιητών.. 25 1.1.3 Κατά λέξη ή Κατ έννοια Μετάφραση... 28 1.1.4 Ελεύθερη, Πιστή ή «Ωραία Άπιστη» Μετάφραση... 30 1.1.5 Έμμετρη ή Πεζή Μετάφραση... 36 1.1.6 «Ισοδύναμο Αποτέλεσμα» και Αναγνώστης του Κειμένου- Στόχου... 38 1.1.7 Μετάφραση της Ποίησης και Πρωτότυπη Ποιητική Δημιουργία... 41 1.1.8 Ο Μεταφραστικός Στόχος των Ποιητών... 43 1.1.9 Επιμέρους Συμπεράσματα... 45 1.2 Η Μετάφραση στον Ελληνόγλωσσο Χώρο έως τις Αρχές του 19ου Αιώνα και η Έναρξη Θεωρητικού Διαλόγου για την Ποιητική Μετάφραση... 46 1.2.1 Εισαγωγή... 46 1.2.2 Θεωρητικός Λόγος για τη Μετάφραση Πρώτες Καταγραμμένες Αντιλήψεις Ελλήνων Λογίων και Λογοτεχνών. 47 1.2.3 «Περὶ Μεταφράσεως Ποιητῶν»... 58 1.2.4 «Οικονόμειος Μεταφραστικός Αγών»... 70 1.3 Παρατηρήσεις και Συμπεράσματα... 77 vii

Κεφάλαιο ΙΙ Έλληνες Ποιητές του 19ου και 20ού Αιώνα ως Μεταφρασεολόγοι 2.1 Εισαγωγή... 79 2.2 Μετάφραση της Ποίησης: Το Εφικτό και το Ανέφικτο του Εγχειρήματος... 83 2.3 Κατά λέξη ή Κατ έννοια Μετάφραση... 95 2.4 Πιστότητα, Ελευθερία ή και τα Δύο;... 100 2.5 Ο Στίχος, το Μέτρο, ο Πεζός Λόγος και η Μετάφραση της Ποίησης 110 2.6 «Ισοδύναμο Αποτέλεσμα» και Αναγνώστης του Κειμένου-Στόχου.. 124 2.7 Μετάφραση της Ποίησης και Πρωτότυπη Ποιητική Δημιουργία... 128 2.8 Η «Καθομιλουμένη» ως Γλώσσα Μετάφρασης και Λογοτεχνίας... 139 2.9 Ο Στόχος των Ποιητών ως Μεταφραστών... 146 2.10 Ο Καταλληλότερος Μεταφραστής Ποίησης και ο Ρόλος των Ποιητών ως Μεταφραστών... 154 2.11 Επιμέρους Συμπεράσματα... 156 Κεφάλαιο ΙΙΙ Μερικοί Έλληνες Ποιητές του 19ου και 20ού Αιώνα ως Μεταφραστές: Θεωρητικός Στοχασμός στην Πράξη 3.1 Εισαγωγή... 165 3.2 Βηλαράς... 170 3.3 Πολυλάς... 181 3.4 Μαβίλης... 200 3.5 Παλαμάς... 213 3.6 Σεφέρης... 226 3.7 Ελύτης... 243 3.8 Επιμέρους Συμπεράσματα... 262 viii

Κεφάλαιο ΙV Γενικά Συμπεράσματα 4.1 Μετάφραση Ποιητικού Λόγου: Θέσεις Ελλήνων Ποιητών... 267 4.2 Ελληνικός Θεωρητικός Λόγος για την Ποιητική Μετάφραση: Συνέχεια και Εξέλιξη... 276 4.3 Ελληνική Μεταφρασεολογική Σκέψη: Προεκτάσεις... 288 Βιβλιογραφία Ελληνόγλωσση Βιβλιογραφία... 293 Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία... 314 ix

Προλογικοί Σημειίωμα 1 Το ενδιαφέρον μου για τη μετάφραση της ποίησης γεννήθηκε κατά τη διάρκεια των προπτυχιακών μου σπουδών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και αυξήθηκε κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών, μέσα από την παρακολούθηση μαθημάτων λογοτεχνικής μετάφρασης και από τα γόνιμα ερεθίσματα που αυτά που μου προσέφεραν. Πολλοί άνθρωποι συνέβαλαν στην ολοκλήρωση της παρούσας έρευνας με διαφορετικούς τρόπους. Το λιγότερο που θα μπορούσα να κάνω είναι να ευχαριστήσω όλους εκείνους που με ενθάρρυναν, καθοδήγησαν και υποστήριξαν καθ όλη τη διάρκεια διεκπεραίωσής της. Πολύτιμοι α- ρωγοί και συμπαραστάτες στη συγκρότηση, την επεξεργασία και τη διεκπεραίωση του θέματος της έρευνας στάθηκαν οι καθηγητές της τριμελούς συμβουλευτικής επιτροπής, οι οποίοι δέχτηκαν να μοιραστούν μαζί μου τις γνώσεις τους και τον πολύτιμο χρόνο τους. Αρχικά θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή David Connolly, ο οποίος ανέλαβε το βάρος της επίβλεψης της έρευνας. Καθοδήγησε την παρούσα έρευνα με ανεξάντλητη επιμονή, υπομονή και ενδιαφέρον, παρέχοντας λυσιτελείς συμβουλές και προβαίνοντας σε καθοριστικής σημασίας διορθώσεις. Ο πλούτος των ακαδημαϊκών του γνώσεων για τη λογοτεχνική μετάφραση και η ενασχόλησή του με τη μετάφραση της ποίησης αποτέλεσε για μένα ανεκτίμητη πηγή πληροφόρησης και έμπνευσης. Του οφείλω απεριόριστη ευγνωμοσύνη, γιατί δίχως τη συμβολή του σε όλα τα επίπεδα η έρευνα αυτή δεν θα είχε ολοκληρωθεί. Θα ήθελα να εκφράσω τα ειλικρινή μου ευχαριστώ στον καθηγητή Γιώργο Κεχαγιόγλου, μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής, για τις καίριες υποδείξεις, τις εύστοχες παρατηρήσεις και τις χρήσιμες συμβουλές του σε θέματα βιβλιογραφίας. Διέθεσε με μεγάλη γενναιοδωρία το χρόνο του 1 Επισημαίνεται ότι το κείμενο της παρούσας έρευνας δημοσιεύεται όπως ακριβώς κατατέθηκε προς κρίση στο Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, Α.Π.Θ. Απευθύνεται σε μεταφρασεολόγους, φιλολόγους, σπουδαστές μετάφρασης και σε όλους εκείνους των οποίων τα ερευνητικά ενδιαφέροντα εστιάζουν στη μετάφραση, μεταφρασεολογία, νεοελληνική φιλολογία και συγκριτική λογοτεχνία. 1

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΗΣΙΟΥ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ καθ όλη την πορεία της έρευνας, εξέτασε ενδελεχώς το παρόν κείμενο και συνέβαλε στην ουσιαστική βελτίωσή του. Θα ήθελα επίσης να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στο λέκτορα Νίκο Κόντο, μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής, ο οποίος πίστεψε σε μένα από την αρχή των μεταπτυχιακών μου σπουδών και με ενθάρρυνε στην πραγματοποίηση της παρούσας έρευνας. Τον ευχαριστώ για τη διάθεση συνεργασίας που επέδειξε, για τη διαρκή συμπαράστασή του, καθώς επίσης και για τα σχόλια που έκανε συνεισφέροντας σε όλα τα στάδια της έρευνας. Αισθάνομαι επίσης την ανάγκη να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στην καθηγήτρια Karin Boklund-Λαγοπούλου για την αμέριστη συμπαράστασή της, ψυχολογική και επιστημονική, και για την άμεση ανταπόκρισή της σε κάθε αίτημα βοήθειας. Το αδιάκοπο ενδιαφέρον της και οι συζητήσεις μας για τα ερωτήματα της έρευνας υπήρξαν για μένα σημαντικό στήριγμα καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησής της. Θα ήταν παράλειψη να μην ευχαριστήσω τον αναπληρωτή καθηγητή Γραμμενίδη Συμεών, η επιμονή του οποίου για την καταλληλότερη μεταφορά της ορολογίας της μετάφρασης στα ελληνικά με ώθησε σε μια ατέρμονη και δημιουργική αναζήτηση. Οι διαλέξεις του στο πλαίσιο των μεταπτυχιακών μου σπουδών με βοήθησαν απεριόριστα σε ό,τι αφορά θεωρητικά ζητήματα της μετάφρασης. Νιώθω ακόμη την ανάγκη να εκφράσω τις βαθύτερες ευχαριστίες μου στο προσωπικό της Βιβλιοθήκης του Τομέα ΜΝΕΣ, του Τμήματος Φιλολογίας, και της υπηρεσίας Διαδανεισμού του ΑΠΘ που ανταποκρίθηκαν με συνέπεια και μεγάλη προθυμία στις αναζητήσεις μου έντυπου και ψηφιοποιημένου σπάνιου υλικού. Ιδιαίτερες ευχαριστίες επίσης στη Δάφνη Μουστακλίδου, η οποία συνέβαλε με τον τρόπο της στην αντιμετώπιση ορισμένων σημαντικών ζητημάτων που ανέκυψαν κατά τη διάρκεια εκπόνησης της έρευνας. Στους γονείς μου θα ήθελα να εκφράσω την απέραντη ευγνωμοσύνη μου για την αγάπη και την αθόρυβη υποστήριξή τους καθ όλη τη διάρκεια των σπουδών μου. Τους ευχαριστώ μέσα από την καρδιά μου, γιατί στάθηκαν διακριτικά δίπλα μου όλα αυτά τα χρόνια, προσφέροντάς μου αμέριστη ηθική και υλική υποστήριξη, και γιατί αγκάλιασαν, όπως πάντα, τις επιλογές μου και την προσπάθειά μου. 2

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Τέλος, ευχαριστώ το Γιώργο, τον άνθρωπο που ήταν δίπλα μου σε αυτό το μακρύ, δύσκολο, αλλά και τόσο ευχάριστο ταξίδι. Παρακολουθούσε με υπομονή την πορεία της έρευνας, προσφέροντας τη βοήθειά του σε όλα τα στάδιά της και παρέχοντάς μου την πολύτιμη φροντίδα του. Η κατανόησή του και η πίστη του σε μένα συνέβαλε τα μέγιστα στην πραγματοποίηση ενός ονείρου, στην ολοκλήρωση της παρούσας έρευνας. 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η μετάφραση της ποίησης έχει κεντρίσει το διεθνές ενδιαφέρον και την προσοχή θεωρητικών, γλωσσολόγων, μεταφραστών και λογοτεχνών. Η σύνθετη και ασύλληπτη, για πολλούς, φύση της ποίησης καθιστά την ποιητική μετάφραση ένα αδιαφιλονίκητα πολύπλευρο ζήτημα, που συνεχίζει να δημιουργεί ερωτήματα συχνά αναπάντητα παρά την εξέλιξη του κλάδου της μεταφρασεολογίας τα τελευταία χρόνια. Τα ιδιαίτερα προβλήματα και οι δυσκολίες που ανακύπτουν κατά τη μεταφραστική διαδικασία προκάλεσαν έντονο θεωρητικό προβληματισμό, όπως διαπιστώνεται από τις διάφορες απόψεις που έχουν διατυπωθεί από την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας έως και τις μέρες μας. Άλλωστε, κατά τη ρωμαϊκή περίοδο τέθηκαν για πρώτη φορά τα διλήμματα που αφορούν στη θεωρία της μετάφρασης και τα οποία απασχόλησαν όλους τους μεταγενέστερους μεταφραστές και μεταφρασεολόγους. Θεωρήθηκε αναμενόμενο και φυσιολογικό, επομένως, το εγχείρημα πολλών να φέρουν στο φως και να αναδείξουν απόψεις και αντιλήψεις για την ποιητική μετάφραση, καταγράφοντας και παρουσιάζοντας κατ αυτόν τον τρόπο μέρος της μεταφραστικής παράδοσης διαφόρων χωρών. Ως εκ τούτου, δικαιολογείται η πραγματικά μεγάλη βιβλιογραφία που υπάρχει παγκοσμίως για τη μετάφραση της ποίησης, η οποία ξεπερνά σε όγκο τη βιβλιογραφία για οποιοδήποτε άλλο είδος λογοτεχνικής μετάφρασης. Αυξημένο ενδιαφέρον για τη μετάφραση της ποίησης υπήρξε και στην Ελλάδα. Παρότι δεν είναι ευρύτερα γνωστές οι θεωρητικές θέσεις ελλήνων ποιητών, οι περισσότεροι ποιητές 2 ήταν δόκιμοι μεταφραστές και ορισμένοι διατύπωσαν απόψεις σχετικά με τη μετάφραση της ποίησης, όπως ακριβώς έπραξαν σπουδαίοι ποιητές άλλων χωρών. Διαπιστώνεται, ωστόσο, ότι είναι σποραδικές και ισχνές οι αναφορές στις απόψεις Ελλήνων περί μετάφρασης της ποίησης, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Εδώ, έγκειται η πρωτοτυπία της παρούσας έρευνας. Πρωταρχικός 2 Είναι αναμφισβήτητο το γεγονός ότι με τη μετάφραση ασχολήθηκαν και πεζογράφοι, θεατρικοί συγγραφείς, λογοτεχνικοί κριτικοί, κ.ά Στόχος της εργασίας, ωστόσο, είναι κυρίως η διερεύνηση θεωρητικών απόψεων για τη μετάφραση της ποίησης τις οποίες διατύπωσαν ορισμένοι σημαντικοί έλληνες ποιητές του 19ου και 20ού αιώνα. 5

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΗΣΙΟΥ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ στόχος, λοιπόν, είναι η καταγραφή ορισμένων βασικών ελληνικών θεωρητικών απόψεων για τη μετάφραση της ποίησης μέσω της εξέτασης των μεταφραστικών αντιλήψεων ποιητών του 19ου και 20ού αιώνα, οι οποίες αποτελούν δίχως αμφιβολία τμήμα της ιστορίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Θα ληφθούν υπόψη τα αίτια της άνθισης της μετάφρασης και μεταφραστικής παραγωγής στον ελληνόγλωσσο χώρο 3 κατά το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, με συνεξέταση της επιρροής τους στο λογοτεχνικό χώρο εν γένει επίσης, θα επιχειρηθεί να αποδειχθεί ότι αρκετοί σημαντικοί έλληνες ποιητές μετέφραζαν έργα άλλων δημιουργών παράλληλα με το πρωτότυπό τους έργο. Απώτερος στόχος είναι η προβολή και ανάδειξη της σχέσης που υφίσταται μεταξύ των θεωρητικών θέσεων για τη μετάφραση και της μεταφραστικής πράξης ορισμένων ελλήνων ποιητών-μεταφραστών του 19ου και 20ού αιώνα, λαμβάνοντας υπόψη και μελετώντας μέρος του μεταφραστικού τους έργου. Πιστεύουμε, επίσης, ότι θα μπορέσει να διαφανεί η ύπαρξη δεσμού μεταξύ της δεύτερης και της πρώτης γραφής των εξεταζόμενων ποιητών-μεταφραστών. Κατ αυτόν τον τρόπο ευελπιστούμε ότι θα προστεθεί ένα σημαντικό κομμάτι στο ψηφιδωτό της ιστορίας της ελληνικής ποιητικής μετάφρασης, η οποία μέχρι στιγμής δεν έχει μελετηθεί ούτε παρουσιαστεί στο βαθμό και με τον τρόπο με τον οποίο θα έπρεπε. 4 3 Δεδομένου ότι θα γίνει σύντομη αναφορά και στη μεταφραστική δραστηριότητα που αναπτύχθηκε κατά τους αιώνες που προηγήθηκαν του 19ου και 20ού και λόγω των γεωγραφικών, ιστορικών και πολιτικών παραγόντων που επικρατούσαν τότε, δεν είναι δυνατή η χρήση του περιοριστικού όρου «Ελλάδα». Άλλωστε, πολλοί ήταν οι έλληνες λόγιοι, λογοτέχνες κ.ά. οι οποίοι διέμεναν ή/και δραστηριοποιούνταν στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, αλλά και σε χώρες της δυτικής Ευρώπης ή σε ελληνικές κοινότητες της Ανατολής (Τουρκία, Μέση Ανατολή, κτλ.), όπου μπόρεσαν να αναπτύξουν πνευματική δράση και να συμβάλουν στην πνευματική ανάταση του έθνους μέσω της παραγωγής πρωτότυπων έργων αλλά και της μετάφρασης ξένων έργων. Σημαντική μεταφραστική δραστηριότητα παρατηρείται και στα φραγκοκρατούμενα (βενετοκρατούμενα, κ.λπ.) μέρη του ελληνικού νησιωτικού χώρου. Ως εκ τούτου, θα χρησιμοποιηθεί ο γενικότερος όρος «ελληνόγλωσσος χώρος» με αναφορές στη μεταφραστική πράξη και θεωρία τόσο του υπόδουλου ελληνισμού όσο και αυτού της ελληνικής περιφέρειας και διασποράς, του ελληνικού κράτους (1830 κ.ε.) και των Επτανήσων (ώς το 1863). 4 Όπως αναφέρεται παρακάτω, τα μελετήματα που έχουν δημοσιευτεί στην Ελλάδα μέχρι στιγμής σχετικά με τη μεταφραστική θεωρία και πράξη δεν εξετάζουν μεθοδικά και συλλογικά τις αντιλήψεις ελλήνων ποιητών-μεταφραστών. Οι επιμέρους α- 6