Πατσιάδου Λίλα,, 2001, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Περίληψη : Σημαντική δημογραφικά αρχαία πόλη της Πισιδίας. Ιδρύθηκε κατά την Κλασική περίοδο κοντά στο σύγχρονο χωριό Sirtköy. Ήταν οχυρωμένος οικισμός σε ύψωμα και τα ερείπιά του καλύπτουν σήμερα μια εκτεταμένη περιοχή. Η γειτνίαση της πόλης με σημαντικούς εμπορικούς δρόμους είχε ως αποτέλεσμα να αναπτύξει αξιοσημείωτη εμπορική και οικονομική δραστηριότητα. Γεωγραφική Θέση Νοτιοανατολική Τουρκία Ιστορική Περιοχή Πισιδία Διοικητική Υπαγωγή Πισιδία 1. Θέση Όνομα Η ήταν αρχαία πόλη μεταξύ της παμφυλικής πεδιάδας και της ορεινής ενδοχώρας, στα σύνορα Πισιδίας-Κιλικίας- Ισαυρίας. Ο Πολύβιος αναφέρει ότι βρισκόταν στην ορεινή περιοχή πάνω από τη Σίδη. 1 Eπιπλέον ο Στράβωνας κάνει λόγο για τους Κατεννεῖ ς, μια φυλή που κατοικούσε στη λοφώδη περιοχή πάνω από τη Σίδη και την Άσπενδο της Παμφυλίας. 2 Η ετυμολογία του τοπωνυμίου δεν είναι γνωστή. Διασώζεται επιγραφικά και ο συγγενικός τύπος Προσταέννα, 3 ενώ στην ίδια περιοχή έχει ταυτιστεί και τοπωνύμιο με την ονομασία Κότεννα. 4 Ο Στέφανος Βυζάντιος αναφέρει την Ὑτέννα ως πόλη της Λυκίας και ο Ηρόδοτος κάνει λόγο για Ὑτεννεῖ ς ή Αὐ τε[ν]νεῖ ς, 5 ένα φύλο της πισιδικής ενδοχώρας. Η σχέση των συγγενών γλωσσικά αυτών τύπων με την πόλη δεν είναι σαφής. Πιθανότατα κάποιοι αποτελούν παραφθορές της αρχαίας ονομασίας. 2. Ταύτιση Επικράτεια Κάτοικοι Στα τέλη του 19ου αιώνα θεωρήθηκε πως η ταυτίζεται με έναν αρχαίο οικισμό κοντά στο χωριό Sirtköy, 31 χλμ. βόρεια του σύγχρονου Manavgat και 26 χλμ. βόρεια της Σίδης. 6 Εκεί βρέθηκαν επιγραφές της Αυτοκρατορικής περιόδου που αναφέρουν την ύπαρξη βουλής και δήμου, αλλά δε διασώζουν την ονομασία της αρχαίας πόλης. Η αναζητήθηκε από άλλους στη θέση Gölcük, κοντά στο σύγχρονο χωριό Sarraçlı, στα ανατολικά του ποταμού Μέλανος, βάσει επιγραφής που βρέθηκε στη θέση αυτή. 7 Ύστερα από επιτόπια έρευνα και στις δύο προτεινόμενες θέσεις, προκρίθηκε ως πιθανότερη η πρώτη εκδοχή με βάση τα επιφανειακά ευρήματα κοντά στο Sirtköy. 8 Πέραν των αρχαίων οικοδομικών καταλοίπων στη θέση αυτή, εντοπίστηκε επιπλέον κεραμική που χρονολογείται από τον 4ο αι. π.χ. μέχρι και την Ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο, 9 καθώς και νομίσματα με τα εθνικά Ετεννών και Ετεννέων. 10 Η κλασική κεραμική που είναι ιδιαίτερα σπάνια στην περιοχή αυτή υποδεικνύει κατοίκηση της θέσης ήδη από την Κλασική περίοδο, πληροφορία που επιβεβαιώνεται και από τις πρώιμες κοπές της πόλης. Πάντως δεν έχει διεξαχθεί μέχρι σήμερα συστηματική αρχαιολογική έρευνα στην περιοχή. Μια επιγραφή Αυτοκρατορικής περιόδου που βρέθηκε πρόσφατα στο γειτονικό Delıklı Ören συνηγορεί υπέρ της ταύτισης της ς με το Sirtköy. Αναφέρεται σε έναν άρχοντα της ς και διασώζει το εθνικό των κατοίκων της «ἂ[ρ]χων Ἐτεννέων». 11 Τα ερείπια της αρχαίας πόλης καταλαμβάνουν μια εκτεταμένη περιοχή γύρω από το σύγχρονο χωριό. Το φυσικό περιβάλλον λόφοι κατάφυτοι με ελαιώνες δεν πρέπει να υπέστη ιδιαίτερες μεταβολές, αφού η περιγραφή του Στράβωνα επιβεβαιώνει ανάλογη με τη σημερινή εικόνα για την Αρχαιότητα. Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 1/5
Πατσιάδου Λίλα,, 2001, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Δεν είναι δυνατό να καθοριστεί με βεβαιότητα η επικράτεια της αρχαίας πόλης. Τα ερείπια είναι διάσπαρτα σε μια έκταση που οριοθετείται στα νότια από τη Σίδη, στα νοτιοδυτικά από την Άσπενδο, στα βορειοδυτικά από τη Σέλγη, στα νοτιοανατολικά από τη Λύρβη και στα βορειοανατολικά από τις Κότεννα και Έρυμνα. Aυτή η θέση τής εξασφάλιζε τη δυνατότητα σύνδεσης με το εμπορικό δίκτυο της περιοχής, τόσο με την Άσπενδο και τη Σίδη όσο και με την ορεινή ενδοχώρα. 12 Επιπλέον, την περιοχή διέσχιζε ο σημαντικός οδικός άξονας δυτικά του ποταμού Μέλανος που συνέδεε την Παμφυλία με την ορεινή ενδοχώρα. Δύο άλλοι εμπορικοί άξονες που ξεκινούσαν από τη Σίδη και την Άσπενδο συναντιόνταν βόρεια της ς. Oι δρόμοι αυτοί συνέχισαν να είναι σε χρήση μέχρι και τη Σελτζουκική περίοδο. Οι σωζόμενες πηγές παραδίδουν ότι τουλάχιστον κατά την Ελληνιστική περίοδο κατοικούσαν στην περιοχή φυλές χωρίς αστική οργάνωση. 13 Για το λόγο αυτό ορισμένοι μελετητές συμπέραναν ότι οι Κατεννείς (Ετεννείς) ήταν αρχικά μία από τις φυλές αυτές που ζούσαν στα ορεινά με επίκεντρο ένα οχυρό, το οποίο χρησίμευε ως καταφύγιο σε περίπτωση κινδύνου. 14 Τα αρχαιολογικά δεδομένα αντίθετα ανασυνθέτουν για την την εικόνα μιας οργανωμένης, ισχυρής δημογραφικά πόλης, ήδη από τον 4ο αι. π.χ. Η εισαγωγή κλασικής κεραμικής υποδεικνύει ότι ήδη κατά την περίοδο αυτή η είχε αναπτύξει σημαντική εμπορική δραστηριότητα και εκτός της ορεινής πισιδικής ενδοχώρας. Επιπλέον, τα εκτεταμένα ερείπια τεκμηριώνουν την ύπαρξη οργανωμένου οικισμού και αναιρούν την υπόθεση περί νομαδικού τρόπου ζωής. Το τείχος, που χρονολογείται στην Ελληνιστική περίοδο, περικλείει τον αρχαίο οικισμό δημιουργώντας ένα κλειστό, οριοθετημένο αστικό τοπίο. Τα στοιχεία που διασώζει ο Πολύβιος συνηγορούν υπέρ μιας σημαντικής πληθυσμιακά πόλης τουλάχιστον από τον 3ο αι. π.χ. Από επιγραφές πάντως της Ελληνιστικής περιόδου συνάγεται ότι οι κάτοικοι της ς αντιλαμβάνονταν τους εαυτούς τους ως πολίτες μιας ελληνικής ή καλύτερα εξελληνισμένης πόλης. 15 3. Ιστορία Η πρώιμη ιστορία της πόλης είναι δυνατό να ανασυσταθεί κυρίως από τη νομισματοκοπία της, αφού η αναφορά της σε χετιτική πηγή 16 παραμένει αναπόδεικτη υπόθεση. Οι πρώιμες αργυρές κοπές της υποδεικνύουν στενή σχέση με τη γειτονική Άσπενδο κατά την περίοδο αυτή (τέλη 4ου-αρχές 3ου αι. π.χ.). Η σχέση αυτή επιβεβαιώνεται και από τον Πολύβιο, στην περιγραφή των γεγονότων της διαμάχης του Αντιόχου Γ (242-187 π.χ.), κατόχου του σελευκιδικού θρόνου, και του σφετεριστή Αχαιού. Το 218 π.χ. η Σέλγη επιτέθηκε εναντίον της Πεδνηλισσού. Όταν οι πολιορκούμενοι ζήτησαν βοήθεια από τις γειτονικές Άσπενδο και, η δεύτερη απέστειλε δύναμη 8.000 ανδρών, διπλάσια από τη γείτονά της. Μια πόλη που ήταν σε θέση να σχηματίσει αυτή τη στρατιωτική δύναμη 17 θα είχε ασφαλώς και σημαντικό πληθυσμό, ίσως ανάλογο με αυτόν της Σέλγης, ο οποίος πρέπει να έφθανε την ίδια περίοδο τους 20.000 άνδρες. Παραδόξως, η πόλη δεν αναφέρεται σε άλλες αρχαίες πηγές. Υποθετικά μόνο θεωρείται ότι αποτέλεσε το στόχο μιας εκστρατείας του Αντιόχου Γ στην περιοχή το 193 π.χ. 18 Κατά την Αυτοκρατορική περίοδο, η εξακολούθησε να υφίσταται ως οργανωμένη πολιτικά και διοικητικά πόλη και κατά την περίοδο των Φλαβίων (69-96) 19 πέρασε στην επαρχία Λυκίας-Παμφυλίας. Κατά την Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο, η πόλη αποτελούσε επισκοπική έδρα υπαγόμενη στη μητρόπολη της Σίδης. 4. Οικονομία Η υπόθεση ότι η αποτέλεσε εμπορικό κόμβο λόγω της γειτνίασής της με σημαντικές οδικές αρτηρίες ενισχύεται και από τα στοιχεία για την αγροτική παραγωγή της πόλης. Ο Στράβων 20 περιγράφει την περιοχή νότια του Ταύρου ως ιδιαίτερα εύφορη και κατάφυτη με ελαιώνες. Τα αρχαιολογικά ευρήματα και οι πρόσφατες βοτανολογικές μελέτες επιβεβαιώνουν ότι η καλλιέργεια της ελιάς θα ήταν ιδιαίτερης σημασίας για την κατά την Αρχαιότητα. Στην περιοχή επιρροής της πόλης έχουν βρεθεί κατάλοιπα ελαιοτριβείων που πιστοποιούν την ύπαρξη ενός εκτεταμένου δικτύου κατά την Αρχαιότητα. 21 Οι κάτοικοι της ς πρέπει να ασχολούνταν σε μεγάλο βαθμό και με την κτηνοτροφία και κυρίως με την παραγωγή μαλλιού. 22 Η έκοψε νόμισμα πολύ νωρίς σε σύγκριση με τις άλλες πόλεις της πισιδικής ενδοχώρας. Όπως και στη γειτονική Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 2/5
Πατσιάδου Λίλα,, 2001, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Σέλγη, οι πρώτες αργυρές κοπές ξεκινούν ήδη μεταξύ του τέλους του 4ου και των αρχών του 3ου αι. π.χ. Ο προσανατολισμός προς την Άσπενδο ήταν σαφής στη διάρκεια της Ελληνιστικής περιόδου. Η πόλη αυτή όμως αποδυναμώθηκε οικονομικά κατά την Αυτοκρατορική περίοδο και για το λόγο αυτό η στράφηκε προς την ανερχόμενη οικονομικά Σίδη. 23 Η πόλη εξακολούθησε να κόβει νόμισμα μέχρι και τον ύστερο 3ο αι. μ.χ., επί Γαλλιηνού (253-268). 24 5. Οικιστική οργάνωση του αρχαίου οικισμού Η πόλη ήταν κτισμένη σε ορεινή απρόσιτη τοποθεσία, περίπου 1.050 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και 250 μ. βόρεια του Sirtköy. Επρόκειτο για οχυρωμένο οικισμό που επόπτευε όλη την περιοχή, σε θέση ανάλογη με αυτή της Σέλγης. Τα σωζόμενα τμήματα του τείχους υποδηλώνουν δόμηση ήδη κατά την Ελληνιστική περίοδο. Όπως και στις περισσότερες πόλεις της Πισιδίας, τα οικοδομήματα που σώζονται σήμερα χρονολογούνται ως επί το πλείστον στη Ρωμαϊκή περίοδο, ενώ υπάρχουν σαφείς ενδείξεις για πρωιμότερη κατοίκηση. Το χαμηλότερο τμήμα της πόλης ήταν κτισμένο γύρω από την πηγή που εξασφάλιζε την υδροδότηση όλου του οικισμού, ενώ στο σημείο αυτό βρέθηκαν μια στεγασμένη δεξαμενή καθώς και ρωμαϊκά λουτρά. Η περιοχή αυτή συνδέεται με την αγορά της πόλης που βρισκόταν σε ψηλότερο επίπεδο και ήταν προσβάσιμη μέσω μιας κλίμακας που κατασκευάστηκε πιθανότατα κατά την Ελληνιστική περίοδο. Η αγορά καταλάμβανε ένα φυσικό πλάτωμα ακριβώς κάτω από την ακρόπολη. Εκεί σώζεται σήμερα ένα εκτεταμένο οικοδομικό συγκρότημα της Πρώιμης Βυζαντινής περιόδου με δύο βασιλικές, ενώ σε ορισμένα σημεία η τοιχοποιία αναγνωρίζεται ως ελληνιστική. Στην ίδια περιοχή υπάρχει και ένα μεγάλο ορθογώνιο οικοδόμημα με προστώο στη νότια πλευρά. Έχει υποτεθεί ότι πρόκειται για βουλευτήριο που κτίσθηκε κατά την Ελληνιστική περίοδο και μετασκευάστηκε σε μεταγενέστερη χρήση. Ένα άλλο γειτονικό οικοδόμημα σώζεται σε ικανό ύψος και θεωρείται η εμπορική αγορά της πόλης κατά την Αυτοκρατορική περίοδο. Ανάλογες αγορές βρέθηκαν στη Σαγαλασσό και την Κρήμνα. Στη βόρεια πλευρά του λόφου εκτεινόταν το νεκροταφείο της πόλης, όπου σώζονται πολυάριθμοι τάφοι λαξευμένοι σε βράχο. 1. Πολύβ. 5.73.3. 2. Στράβ. 12.7.1. Πρόκειται πιθανότατα για τους Ετεννείς, οι οποίοι παρουσιάζονται ως φυλή χωρίς αστική οργάνωση η οποία κατοικούσε στα νότια του Ταύρου. 3. Nollé, J., Zur Geschichte der Stadt Etenna in Pisidien, στο Schwertheim, E. (επιμ.), Forschungen in Pisidien (AΜS 6, Bonn 1992), σελ. 65, σημ. 37. 4. Zgusta, L., Kleinasiatische Ortsnamen (Heidelberg 1984), σελ. 294, αρ. 594-592. 5. Ηρ. 3.90.1. 6. Προτάθηκε αρχικά η ταύτιση των ερειπίων αυτών με την Πεδνηλισσό. Σύμφωνα με άλλη άποψη, η ταυτίστηκε με την πόλη Κότεννα. Σχετικά με τις προτάσεις που έχουν διατυπωθεί για την ταύτιση της ς βλ. Nollé, J., Zur Geschichte der Stadt Etenna in Pisidien, στο Schwertheim, E. (επιμ.), Forschungen in Pisidien (ΑΜS 6, Bonn 1992), σελ. 63-65, και Bean, G.E., The site of Etenna, Klio 52 (1970), σελ. 13. 7. Bean, G.E., The site of Etenna, Klio 52 (1970), σελ. 13-14. Αποκαταστάθηκε μάλιστα τμήμα της επιγραφής ως [Ἐτεν]νέων και θεωρήθηκε ότι πρόκειται για το εθνικό των κατοίκων της πόλης. 8. Bean, G.E., The site of Etenna, Klio 52 (1970), σελ. 14-15. Η θέση Gölcük συνδέθηκε με τα Ορόκενδα. 9. Πρόκειται για ένα όστρακο μελανόμορφου σκύφου του 4ου αι. π.χ., όστρακα μελαμβαφούς κεραμικής, ένα μυροδοχείο και ένα ερυθροβαφές κύπελο της Ελληνιστικής περιόδου, έναν αμφορέα και ένα κύπελλο της Ύστερης Ρωμαϊκής περιόδου. Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 3/5
Πατσιάδου Λίλα,, 2001, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος 10. Σχετικά με τη νομισματοκοπία της πόλης βλ. Head, B.V., Historia Nummorum. A Manual of Greek Numismatics (Oxford 1911), σελ. 708 Imhoof Blumer, Kleinas. Münzen, σελ. 368 372, αρ. 1 11 BMC, Lycia, Pamhylia, Pisidia, σελ. 220, αρ. 1 5 SNG, von Aulock 1956, αρ. 146 150 SNG, von Aulock 1964, αρ. 5.016 5.028 von Aulock, H., Münzen und Städte Pisidiens ΙΙ (IstMitt Beiheft 22, Tübingen 1979), σελ. 75 95, αρ. 399 682. 11. Nollé, J., Zur Geschichte der Stadt Etenna in Pisidien, στο Schwertheim, E. (επιμ.), Forschungen in Pisidien (AΜS 6, Bonn 1992), σελ. 65, 121, αρ. 3.10. 12. Ο σημαντικότατατος αυτός δρόμος αναφέρεται και στην Tabula Peutingeriana. Βλ. σχετικά Weber, E., Tabula Peutingeriana (Graz 1976), πίν. ΙΧ. 13. Πολύβ. 5.73. 3 Liv. 15.13.5 Στράβ. 12.6.5-7. 14. Jones, A.H.M., The Cities of the Eastern Roman Provinces (Oxford 1971), σελ. 126. 15. Βλ. σχετικά Nollé, J., Zur Geschichte der Stadt Etenna in Pisidien, στο Schwertheim, E. (επιμ.), Forschungen in Pisidien (AΜS 6, Bonn 1992), σελ. 68, 73 74. 16. Nollé, J., Zur Geschichte der Stadt Etenna in Pisidien, στο Schwertheim, E. (επιμ.), Forschungen in Pisidien (AΜS 6, Bonn 1992), σελ. 74, σημ. 108. 17. Είναι ενδεικτικό ότι πολλοί στρατιώτες από την ήταν στην υπηρεσία των Πτολεμαίων κατά την περίοδο αυτή. 18. Κατά την ίδια άποψη, η στρατιωτική αυτή πράξη στόχευε στην ενδυνάμωση της Σίδης, που θα αποκτούσε εμπορικό έλεγχο στην περιοχή νότια του Ταύρου. Η δύσβατη, ορεινή περιοχή καθιστούσε την επιχείρηση αυτή ιδιαίτερα δύσκολη. Η σελευκιδική επιρροή πριν από την Απάμεια στην περιοχή είναι σαφής και από άλλα στοιχεία, όπως μια επιγραφή της Ύστερης Ελληνιστικής περιόδου που αναφέρει τη λατρεία του Δία Νικάτορα στη Σίδη. Βλ. σχετικά Nollé, J., Zur Geschichte der Stadt Etenna in Pisidien, στο Schwertheim, E. (επιμ.), Forschungen in Pisidien (AΜS 6, Bonn 1992), σελ. 76. 19. Ρωμαϊκή αυτοκρατορική δυναστεία. Πρόκειται για τους Βεσπασιανό (69-79), Τίτο (79-81) και Δομιτιανό (81-96). 20. Στράβ. 12.6.5-7. 21. Τα ελαιοτριβεία είχαν εσφαλμένα ταυτιστεί με πύργους. 22. Έχει θεωρηθεί ότι η υιοθέτηση εικονογραφικών τύπων που σχετίζονται με την κτηνοτροφία στα νομίσματα της ς υποδηλώνει τόσο την παράδοση της αγροτικής αυτής δραστηριότητας, όσο και τη διάδοσή της κατά την Αρχαιότητα. 23. Θεωρείται μάλιστα ότι κατά την Αυτοκρατορική περίοδο οι κοπές της ς γίνονταν στο νομισματοκοπείο της Σίδης. 24. Η χρήση θεοτήτων ως εικονογραφικών τύπων υποδηλώνει και τη λατρεία τους στην. Κατά την Αυτοκρατορική περίοδο απαντούν οι Απόλλωνας, Άρης, Ασκληπιός, Αθηνά, Δήμητρα, Ήλιος, Ήρα, Νέμεση, Τύχη, Δίας. Για εκτενή ανάλυση των τύπων αυτών και σύνδεσή τους με τις λατρείες γειτονικών πόλεων βλ. σχετικά Nollé, J., Zur Geschichte der Stadt Etenna in Pisidien, στο Schwertheim, E. (επιμ.), Forschungen in Pisidien (AΜS 6, Bonn 1992), σελ. 78-97. Βιβλιογραφία : Mitchell S., "The Hellenization of Pisidia", MeditArch, 4, 1991, 119-145 Zgusta L., Kleinasiatische Ortsnamen, Heidelberg 1984, BN 21 Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 4/5
Πατσιάδου Λίλα,, 2001, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος von Aulock H., Münzen und Städte Pisidiens ΙΙ, Tübingen 1979, Ist. Mitt. Beiheft 22 Bean G.E., "Etenna", PECS, 1976 Princeton, 319-320 Ruge W., "Etenna", RE 6.1, 1907, 706-707 Weiss P., "Etenna", N.Pauly 4, 1998, 159 Bean G.E., "The site of Etenna", Klio, 52, 1970, 13-16 Nollé J., "Etenna. Ein Vorbericht", EA, 3, 1984, 143-154 Nollé J., "Zur Geschichte der Stadt Etenna in Pisidien", Schwertheim, E. (ed.), Forschungen in Pisidien, Bonn 1992, AΜS 6, 61-141 Δικτυογραφία : Etenna http://www.wildwinds.com/coins/greece/pisidia/etenna/i.html Γλωσσάριo : βασιλική, η Σημαντικός τύπος δημόσιου κτηρίου της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής που χρησίμευε ως δικαστική αίθουσα και χώρος εμπορικών συναλλαγών και χρηματιστηριακών πράξεων ή απλώς ως τόπος δημόσιων συγκεντρώσεων και ακροάσεων. Στα χριστιανικά χρόνια χρησιμοποιήθηκε ως τόπος λατρείας και μετεξελίχθηκε σε ναό, ο δε τύπος των ναών που ονομάζονται βασιλικές είναι λιτές δρομικές, δηλαδή επιμήκεις, δομές. προστώο, το Υπόστεγος χώρος μπροστά από την είσοδο οικοδομήματος ή στοά. Πηγές Ηρόδοτος 3.90.1. Πολύβιος 5.73.3. Στράβων 12.6.5 7, 12.7.1. Livius 15.13.5. Δημιουργήθηκε στις 21/1/2017 Σελίδα 5/5