ΔΤΡΧΠΑΨΚΟ ΣΑΜΔΗΟ ΔΝΣΑΞΖ ΤΠΖΚΟΧΝ ΣΡΗΣΧΝ ΥΧΡΧΝ ΣΖΝ ΔΛΛΑΓΑ. Δηήζην Πξφγξακκα Αιιειεγγχε θαη δηαρείξηζε κεηαλαζηεπηηθψλ ξνψλ

ΔΛΛΖΝΗΚΖ ΓΖΜΟΚΡΑΣΗΑ ΤΠΟΤΡΓΔΗΟ ΔΧΣΔΡΗΚΧΝ ΔΤΡΧΠΑΨΚΟ ΣΑΜΔΗΟ ΔΝΣΑΞΖ ΤΠΖΚΟΧΝ ΣΡΗΣΧΝ ΥΧΡΧΝ ΣΖΝ ΔΛΛΑΓΑ ΔΤΡΧΠΑΨΚΖ ΔΝΧΖ Δηήζην Πξφγξακκα 2008 Αιιειεγγχε θαη δηαρείξηζε κεηαλαζηεπηηθψλ ξνψλ Πξνηεξαηφηεηα 2 Αλάπηπμε δεηθηψλ θαη αμηνιφγεζε κεζφδσλ γηα ηελ απνηίκεζε ηεο πξνφδνπ, ηελ πξνζαξκνγή πνιηηηθψλ θαη κέηξσλ θαη ηε δηεπθφιπλζε ηνπ ζπληνληζκνχ ηεο ζπγθξηηηθήο κάζεζεο Γξάζε 2.1 Καζνξηζκφο δεηθηψλ γηα ηελ αμηνιφγεζε ησλ πνιηηηθψλ έληαμεο ησλ ππεθφσλ ηξίησλ ρσξψλ ζηελ ειιεληθή θνηλσλία: Μεηανάζηεςζη και εκπαίδεςζη Δπεςνηηική ομάδα Ζιίαο Μπεδεβέγθεο (επηζη. ππεχζπλνο) Μαξίλα Νηάιια (επηκ. παξαδνηένπ) Βαζίιεο Παπιφπνπινο Καηεξίλα Γεσξγαληή Κψζηαο Μπισλάο Δζληθό θαη Καπνδηζηξηαθό Παλεπηζηήκην Αζελώλ Αζήλα, Ινύιηνο 2010

Πεπιεσόμενα Α. Θεσξεηηθή ηεθκεξίσζε 4 1. Δηζαγσγή 4 2. Μεηαλάζηεο καζεηέο ζηελ Διιάδα-γεληθά ζηνηρεία 7 3. Μνληέια Πνιππνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο 10 4. Γηγισζζία θαη Δθπαίδεπζε 14 4.1 Μνληέια δίγισζζεο εθπαίδεπζεο-δηεζλήο εκπεηξία 18 5. Γηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε ζηελ Διιάδα-ζπλνπηηθή αλαδξνκή 21 5.1 Θεζκηθφ πιαίζην 21 5.2 Υξεκαηνδνηνχκελα Πξνγξάκκαηα 24 6. Έξεπλεο γηα ηελ εθαξκνγή ηεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο 27 7. Γηεζλείο εθζέζεηο γηα ηελ έληαμε ησλ κεηαλαζηψλ καζεηψλ ζην ζρνιείν 32 8. Έξεπλεο ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν γηα ηελ πξνζαξκνγή κεηαλαζηψλ καζεηψλ ζην ζρνιείν 36 9. Καζνξηζκφο Γεηθηψλ πξφζβαζεο ζηελ εθπαίδεπζε 57 9.1 Γείθηεο πξφζβαζεο ζηελ εθπαίδεπζε κεηαλαζηψλ καζεηψλ 58 9.2 Γείθηεο πξφζβαζεο ζηελ εθπαίδεπζε ελειίθσλ κεηαλαζηψλ 62 9.3 Γείθηεο αληαπφθξηζεο ηνπ ζρνιείνπ ζηηο αλάγθεο κεηαλαζηψλ καζεηψλ 63 9.3.1 Αμηνιφγεζε ζεζκηθνχ πιαηζίνπ 63 9.3.2 Αμηνιφγεζε ηνπ ξφινπ ηνπ εθπαηδεπηηθνχ 66 9.3.3 Αμηνιφγεζε ηεο ζπλεξγαζίαο κε γνλείο 67 10. πλνπηηθή παξνπζίαζε δεηθηψλ 69 Β. ΔΜΠΔΗΡΗΚΖ ΔΡΔΤΝΑ Η: ΜΔΣΑΝΑΣΔ ΜΑΘΖΣΔ 78 1. Πεξηγξαθηθά ζηαηηζηηθά ησλ εξσηεκάησλ πξφζβαζεο παηδηψλ κεηαλαζηψλ ζηελ εθπαίδεπζε 1.1 Τπνινγηζκφο θαη ζηαηηζηηθή πεξηγξαθή ησλ δεηθηψλ πξφζβαζεο παηδηψλ κεηαλαζηψλ ζηελ εθπαίδεπζε 78 85 1.1.1 Τπνινγηζκφο αληηθεηκεληθψλ δεηθηψλ πξφζβαζεο παηδηψλ κεηαλαζηψλ ζηελ εθπαίδεπζε 86 1.1.2 Τπνινγηζκφο ππνθεηκεληθψλ δεηθηψλ πξφζβαζεο παηδηψλ κεηαλαζηψλ ζηελ εθπαίδεπζε 91 2

1. 2 πκπιεξσκαηηθνί δείθηεο 93 2. Πξφζβαζε παηδηψλ κεηαλαζηψλ ζηελ εθπαίδεπζε θαη έιεγρνο δεκνγξαθηθψλ παξαγφλησλ 99 Γ. ΔΜΠΔΗΡΗΚΖ ΔΡΔΤΝΑ ΗΗ: ΔΝΖΛΗΚΔ ΜΔΣΑΝΑΣΔ 107 1. Γείθηεο πξφζβαζεο ελειίθσλ κεηαλαζηψλ ζηελ εθπαίδεπζε θαη δεκνγξαθηθνί παξάγνληεο 107 1.1 Δθπαηδεπηηθφ επίπεδν 107 1.2 Πνζνζηφ κεηαλαζηψλ Σξηηνβάζκηαο Δθπαίδεπζεο ειηθίαο 30-34 εηψλ 115 1.3 Γείθηεο «Γλψζε ηεο Διιεληθήο Γιψζζαο 116 1.4 χγθξηζε αληηθεηκεληθψλ δεηθηψλ πξφζβαζεο ζηελ εθπαίδεπζε παηδηψλ θαη ελειίθσλ κεηαλαζηψλ κε βάζε ζηνηρεία ηεο έξεπλαο θαη άιισλ πεγψλ 1.5 πλνπηηθή παξνπζίαζε ππνθεηκεληθψλ θαη ζπκπιεξσκαηηθψλ δεηθηψλ πξφζβαζεο παηδηψλ κεηαλαζηψλ ζηελ εθπαίδεπζε κε βάζε αλαθνξέο ησλ γνληψλ Γ. ΔΜΠΔΗΡΗΚΖ ΔΡΔΤΝΑ ΗΗΗ: ΔΚΠΡΟΧΠΟΗ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ-ΓΗΔΤΘΤΝΣΔ & ΤΠΟΓΗΔΤΘΤΝΣΔ 118 119 121 1. Πεξηγξαθηθά ζηαηηζηηθά ησλ εξσηεκάησλ 121 2. Τπνινγηζκφο θαη ζηαηηζηηθή πεξηγξαθή δεηθηψλ 125 2.1 Γείθηεο αμηνιφγεζεο ζεζκηθνχ πιαηζίνπ 125 2.2 Γείθηεο αμηνιφγεζεο ηεο ζπλεξγαζίαο κε γνλείο 133 2.3 Γείθηεο αμηνιφγεζεο ηεο εξγαζίαο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ 136 Δ. ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ-ΠΡΟΣΑΔΗ 142 1. Πξφζβαζε παηδηψλ κεηαλαζηψλ ζηελ εθπαίδεπζε 142 2. Πξφζβαζε παηδηψλ κεηαλαζηψλ ζηελ εθπαίδεπζε 145 3. Αληαπφθξηζε ηνπ ζρνιείνπ ζηηο αλάγθεο ησλ κεηαλαζηψλ 147 4. Πξνηάζεηο γηα ηελ πνιηηεία 149 Σ. ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ 154 Z. ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ 169 3

Α. ΘΔΧΡΖΣΗΚΖ ΣΔΚΜΖΡΗΧΖ 1. Διζαγυγή Καηά ηηο δχν ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ζπληειέζηεθαλ ζεκαληηθέο αιιαγέο ζηελ ειιεληθή θνηλσλία κε ηελ ππνδνρή κεγάινπ πνζνζηνχ κεηαλαζηψλ απφ πνιιέο ρψξεο ηνπ θφζκνπ. Ζ αχμεζε ηνπ κεηαλαζηεπηηθνχ ξεχκαηνο θαη ε δπλακηθή ηεο ειηθίαο ησλ κεηαλαζηψλ επεξέαζε αλαπφθεπθηα ηε ζχλζεζε ηνπ καζεηηθνχ πιεζπζκνχ. Σν 2007-2008 κφλν ζηα δεκνηηθά ζρνιεία ηνπ λνκνχ Αηηηθήο θνηηνχζαλ παηδηά κεηαλαζηψλ απφ ηελ Αιβαλία, ηε Ρσζία, απφ Αξαβηθέο ρψξεο, απφ ηελ Οπθξαλία, ηε Αξκελία, θ.ά. Ζ πξφζβαζε ησλ παηδηψλ κεηαλαζηψλ ζηελ εθπαίδεπζε απνηειεί πξφθιεζε γηα ην ζεκεξηλφ ζρνιείν, ην νπνίν πξέπεη λα αληαπνθξηζεί ζε δχν βαζηθά δεηήκαηα: πξώηνλ, ζηηο αλαπηπμηαθέο αλάγθεο ησλ παηδηψλ κεηαλαζηψλ, θαη δεύηεξνλ, ζηηο αλάγθεο ηνπ επηπνιηηηζκνχ θαη ηεο πξνζαξκνγήο ηνπο ζηελ επξχηεξε θνηλσλία. Οη ειιεληθέο θπβεξλήζεηο έρνπλ ζεζκνζεηήζεη λφκνπο θαη δηαηάμεηο πνπ δηέπνληαη απφ ηηο αξρέο ηεο δηαπνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο θαη ηεο επξσπατθήο ηεο δηάζηαζεο, πξνθείκελνπ λα επηηεπρζεί ε ηζφηηκε ζπκκεηνρή ησλ παηδηψλ κεηαλαζηψλ ζηελ εθπαίδεπζε. Δπίζεο, παξαηεξείηαη έληνλν επηζηεκνληθφ ελδηαθέξνλ γηα ζέκαηα εθπαίδεπζεο ησλ παηδηψλ κεηαλαζηψλ, ηα νπνία άπηνληαη γεληθψλ δεηεκάησλ ηεο δηαπνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο θαη ηεο δηγισζζίαο. Παξφια απηά, δελ ππάξρνπλ ζηνηρεία γηα ηελ πξφζβαζε ησλ παηδηψλ κεηαλαζηψλ ζηελ εθπαίδεπζε, ηα νπνία λα αμηνινγνχλ ηελ αθαδεκατθή ηνπο επάξθεηα ζε δηάθνξεο βαζκίδεο ηεο εθπαίδεπζεο, ηελ πξφσξε εγθαηάιεηςε ηνπ ζρνιείνπ, θ.ά. Ζ έξεπλα έρεη αζρνιεζεί θπξίσο κε ηελ έλλνηα ηεο δίγισζζεο εθπαίδεπζεο θαη ην ξφιν ηεο κεηξηθήο γιψζζαο ζηελ εθκάζεζε ηεο ειιεληθήο, ρσξίο λα πξνζθέξεη κηα ζπλνιηθή εηθφλα ηνπ καζεηηθνχ πιεζπζκνχ ζην ζέκα ηεο γισζζηθήο επάξθεηαο. Δπίζεο, δελ ππάξρεη κηα ζπλνιηθή αμηνιφγεζε ησλ ζρνιηθψλ κνλάδσλ πνπ πξνζθέξνπλ καζήκαηα γιψζζαο θαη καζεζηαθή ππνζηήξημε γηα ηελ έληαμε ησλ παηδηψλ κεηαλαζηψλ ζηελ θαλνληθή ηάμε. Αιιά νχηε ζηνηρεία γηα ηνλ ηξφπν εγγξαθήο θαη έληαμεο ηνπο ζην ζρνιείν. Αθφκε, ηα ιεγφκελα δηαπνιηηηζκηθά ζρνιεία δέρνληαη θξηηηθή, θαζψο ν αξηζκφο ησλ παηδηψλ κεηαλαζηψλ πνπ παξαθνινπζεί ηα ζπγθεθξηκέλα ζρνιεία είλαη πνιχ κηθξφο. Δπηπιένλ, νη επηδφζεηο ηνπο δελ είλαη ηθαλνπνηεηηθέο. Διάρηζηεο είλαη νη κειέηεο πνπ αζρνινχληαη κε ην καζεζηαθφ πεξηβάιινλ, ην ξφιν ηνπο εθπαηδεπηηθνχ, ηελ πξνζαξκνγή ησλ αλαιπηηθψλ πξνγξακκάησλ ζηηο αλάγθεο ησλ κεηαλαζηψλ καζεηψλ, ηε ζπλεξγαζία κε ηνπο γνλείο ησλ καζεηψλ, θ.ά. Δλψ ζρεδφλ αλχπαξθηεο είλαη νη 4

κειέηεο πνπ αθνξνχλ ζηελ πξφζβαζε ησλ κεηαλαζηψλ ζηελ Σξηηνβάζκηα Δθπαίδεπζε. Οη εθπαηδεπηηθνί θαίλεηαη λα έρνπλ δπζθνιίεο ζηε δηαρείξηζε ησλ ζεκάησλ ηεο πνιηηηζκηθήο δηαθνξεηηθφηεηαο, θαζψο δελ έρνπλ ιάβεη ηα αλάινγα εθφδηα θαη ηελ απαξαίηεηε θαηάξηηζε. Σν πκβνχιην ηεο Δπξψπεο θαη νη Γηεζλείο Οξγαληζκνί ζεσξνχλ ηελ πξφζβαζε ησλ κεηαλαζηψλ καζεηψλ ζηελ εθπαίδεπζε σο βαζηθή πξνυπφζεζε γηα ηελ θνηλσληθνπνίεζε ηνπο θαη ηελ αληηκεηψπηζε ηεο πξφθιεζεο ηεο κεηάβαζεο ζε κηα θαηλνχξηα ρψξα. Χο βαζηθνί δείθηεο πξφζβαζεο ζηελ εθπαίδεπζε ζεσξνχληαη (α) ε ζρνιηθή πξνζαξκνγή κε βάζε ηηο επηδφζεηο ζηα βαζηθά καζήκαηα, φπσο ε γιψζζα, ηα καζεηηθά θαη ε θπζηθή, (β) ε νινθιήξσζε ηεο βαζηθήο ππνρξεσηηθήο εθπαίδεπζεο θαη ε πξφσξε εγθαηάιεηςε ηνπ ζρνιείνπ, (γ) νη ζηάζεηο ησλ καζεηψλ θαη γνληψλ απέλαληη ζην ζρνιείν θαη ηελ εθπαίδεπζε, θ.ά. Οη ζπγθεθξηκέλνη δείθηεο εμεηάδνληαη ζε ζρέζε κε ην ζεζκηθφ πιαίζην εθπαίδεπζεο ησλ κεηαλαζηψλ θαη ηηο ζπλζήθεο ηνπ ζρνιηθνχ πιαηζίνπ (δηαπνιηηηζκηθή επάξθεηα δηδαθηηθνχ πξνζσπηθνχ, αληηιήςεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ γηα ην ξφιν ηνπο ζην ζρνιείν, ζπλεξγαζία ηνπ ζρνιείνπ κε ηνπο γνλείο ησλ κεηαλαζηψλ), αιιά θαη νηθνγελεηαθνχο παξάγνληεο (γνλετθή εκπινθή, ηθαλνπνίεζε γνληψλ απφ ην ζρνιείν, θ.ά.). Ζ ζπγθεθξηκέλε έθζεζε έρεη σο θχξην ζηφρν ηνλ πξνζδηνξηζκφ βαζηθψλ δεηθηψλ πξφζβαζεο παηδηψλ θαη ελειίθσλ κεηαλαζηψλ ζηελ εθπαίδεπζε κε βάζε αλαθνξέο ησλ γνληψλ θαη ησλ θνξέσλ εθπαίδεπζεο ρξεζηκνπνηψληαο θξηηήξηα απφ δηεζλείο νξγαληζκνχο, φπσο PISA, Eurostat, αιιά θαη απφ δεδνκέλα πνπ πξνέξρνληαη απφ ηελ ειιεληθή θαη δηεζλή βηβιηνγξαθία. ηελ πξώηε ελόηεηα επηρεηξείηαη κηα ζεσξεηηθή αλάιπζε ηεο εθπαίδεπζεο ησλ παηδηψλ κεηαλαζηψλ θαη ηνπ ξφινπ ηνπ ζρνιείνπ ζρεηηθά κε ηελ ηζφηηκε πξφζβαζή ηνπο ζηελ εθπαίδεπζε. Αλαιχνληαη δηεμνδηθά δηεζλή ζεσξεηηθά κνληέια θαη εκπεηξίεο θαη ζπγρξφλσο εμεηάδεηαη ηα ζέκα ζηα πιαίζηα ηνπ ειιεληθνχ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο. ηε ζπλέρεηα πεξηγξάθνληαη νη βαζηθνί δείθηεο πξφζβαζεο ησλ παηδηψλ κεηαλαζηψλ ζηελ εθπαίδεπζε κε βάζε αλαθνξέο ησλ γνληψλ, ησλ ελειίθσλ κεηαλαζηψλ, αιιά θαη νη δείθηεο αληαπφθξηζεο ηνπ ζρνιείνπ ζηηο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο ησλ παηδηψλ κεηαλαζηψλ κε βάζε αλαθνξέο ησλ εθπξνζψπσλ εθπαίδεπζεο. Οη βαζηθνί δείθηεο πξφζβαζεο παηδηψλ κεηαλαζηψλ ζηελ εθπαίδεπζε αθνξνχλ ζηε ζρνιηθή θαη ςπρνθνηλσληθή πξνζαξκνγή ησλ καζεηψλ. Οη δείθηεο 5

ζρνιηθήο πξνζαξκνγήο πεξηιακβάλνπλ αληηθεηκεληθνχο δείθηεο, φπσο είλαη ε ζρνιηθή επίδνζε, ην πνζνζηφ καζεηψλ ειηθίαο 11-15 εηψλ κε ρακειή ζρνιηθή επίδνζε, ε πξφσξε εγθαηάιεηςε ηνπ ζρνιείν θαη ην πνζνζηφ πξφσξεο εγθαηάιεηςεο ηνπ ζρνιείνπ ειηθίαο 18-24 εηψλ. Οη ππνθεηκεληθνί δείθηεο αθνξνχλ ζηε γνλετθή εκπινθή, ζηελ ηθαλνπνίεζε ησλ γνληψλ απφ ηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία θαη ηε δπζθνιία επαθήο ησλ κεηαλαζηψλ γνληψλ κε ην ζρνιείν. πκπιεξσκαηηθά, εμεηάδνληαη νη δείθηεο ηθαλνπνίεζεο ησλ γνληώλ από ηε ζπλεξγαζία κε ηνπο άιινπο γνλείο, θαζψο θαη ησλ κεηαλαζηψλ καζεηψλ απφ ηε ζπλεξγαζία κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο. ε απηφ ην πιαίζην εληάζζνληαη θαη νη δείθηεο ςπρηθήο θνηλσληθήο επάξθεηαο ησλ καζεηψλ θαη ν δείθηεο θνηλσληθήο ζηήξημεο. ηνπο δείθηεο πξόζβαζεο ελειίθσλ κεηαλαζηώλ ζηελ εθπαίδεπζε θαηαηάζζνληαη ν δείθηεο εθπαηδεπηηθνύ επίπεδνπ κεηαλαζηψλ, ν δείθηεο πξόζβαζεο ζηελ Αλώηαηε& Αλώηεξε εθπαίδεπζε κεηαλαζηψλ ειηθίαο 30-34 εηψλ θαη ν δείθηεο επάξθεηαο ζηελ ειιεληθή γιψζζα. Οη δείθηεο αληαπόθξηζεο ηνπ εθπαηδεπηηθνύ ζπζηήκαηνο ζηηο αλάγθεο ησλ καζεηψλ αθνξνχλ θαηαξράο ην ζεζκηθφ πιαίζην, φπσο θαηαγξάθνληαη ζηε ζπλέρεηα (α) δείθηεο απνηειεζκαηηθόηεηαο ησλ Τ.Υ. Ι & ΙΙ, ησλ Φ.Τ. θαη ησλ ηκεκάησλ δηεπξπκέλνπ σξαξίνπ, (β) γεληθόο δείθηεο απνηειεζκαηηθόηεηαο ζρνιηθώλ κνλάδσλ γηα ηελ έληαμε ησλ κεηαλαζηψλ καζεηψλ ζην ζρνιείν θαη ηελ θνηλφηεηα θαη (γ) δείθηεο αληαπόθξηζεο ηνπ ζεζκηθνύ πιαηζίνπ ζηηο αλάγθεο ησλ κεηαλαζηψλ καζεηψλ. Χο ζπκπιεξσκαηηθνί δείθηεο πξνηείλνληαη ε ιεηηνπξγία ηνπ ζεζκνχ ςπρνθνηλσληθήο ζηήξημεο ησλ καζεηψλ, ε ιεηηνπξγία ηνπ ζπιιφγνπ δηδαζθφλησλ θαη ε ζπλεξγαζία ηνπ ζπιιφγνπ δηδαζθφλησλ κε ην ζρνιηθφ ζχκβνπιν θαηά ηελ εθπαίδεπζε κεηαλαζηψλ καζεηψλ. Οη δείθηεο ζρεηηθά κε ην ξόιν ηνπ εθπαηδεπηηθνύ αθνξνχλ (α) ηε δηαπνιηηηζκηθή ηνπ επάξθεηα, (β) ηε ζπλεξγαζία κε ηνπο κεηαλάζηεο γνλείο θαη (γ) ηε δπζθνιία πνπ αληηκεησπίδνπλ θαηά ηελ εθπαίδεπζε κεηαλαζηψλ καζεηψλ. Δπηπιένλ, εμεηάδνληαη δείθηεο ζρεηηθά κε ηελ εκπινθή ηεο νηθνγέλεηαο ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία κε βάζε ηηο αληηιήςεηο ησλ θνξέσλ εθπαίδεπζεο, φπσο (α) ε γνλετθή εκπινθή, θαη (β) ε εθδήισζε ελδηαθέξνληνο ησλ κεηαλαζηψλ καζεηψλ γηα ηηο ζρνιηθέο κνλάδεο ζηήξημεο ησλ παηδηψλ ηνπο θαη γεληθά γηα ην ηζρχνλ λνκνζεηηθφ πιαίζην ζηήξημεο ηεο πξφζβαζεο ησλ κεηαλαζηψλ καζεηψλ ζην ζρνιείν. ην δεύηεξν κέξνο παξνπζηάδνληαη ηα απνηειέζκαηα ηξηψλ εξεπλψλ: (α) Δκπεηξηθή έξεπλα Η: Μεηαλάζηεο καζεηέο, (β) Δκπεηξηθή έξεπλα ΗΗ: Δλήιηθεο Μεηαλάζηεο, θαη (γ) Δκπεηξηθή έξεπλα ΗΗΗ: Δθπξφζσπνη θνξέσλ εθπαίδεπζεο. Σα 6

ζηνηρεία ηεο πξψηεο θαη δεχηεξεο έξεπλαο επηηξέπνπλ κηα ζπλνιηθή αμηνιφγεζε ησλ πξνηεηλφκελσλ δεηθηψλ θαζψο θαη ηε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο ηνπ κε βάζε πέληε βαζηθέο κεηαβιεηέο ηεο έξεπλαο: (α) νκάδεο ππεθνφηεηαο, (β) επίπεδν αζηηθφηεηαο, (γ) δηάξθεηα παξακνλήο ζηελ Διιάδα, (δ) ειηθία θαη (ε) θχιν. Σν ηξίην κέξνο παξνπζηάδεη ηα βαζηθά ζπκπεξάζκαηα ηεο κειέηεο θαη εζηηάδεη ζε πξνηάζεηο πνπ ζα ζπλέβαιιαλ ζηελ ηζφηηκε πξφζβαζε κεηαλαζηψλ ζηελ εθπαίδεπζε. 2. Μεηανάζηερ μαθηηέρ ζηην Δλλάδα-γενικά ζηοισεία Ο πιεζπζκφο ησλ κεηαλαζηψλ ζηελ Διιάδα, ζπκπεξηιακβάλνληαο ηφζν ηνπο μέλνπο ππεθφνπο φζν θαη ηνπο νκνγελείο παιηλλνζηνχληεο αληηζηνηρεί ζην 10,3% ηνπ ζπλνιηθνχ πιεζπζκνχ ηεο ρψξαο (Baldwin-Edwarts, 2005). Οη πεξηζζφηεξνη κεηαλάζηεο είλαη αιινδαπνί, λφκηκνη ή παξάλνκνη, κε ηνπο Αιβαλνχο λα απνηεινχλ ηελ πνιππιεζέζηεξε νκάδα (62% ζην ζχλνιν ησλ κεηαλαζηψλ). Μηθξφηεξεο κεηαλαζηεπηηθέο νκάδεο πξνέξρνληαη απφ άιιεο ρψξεο ησλ Βαιθαλίσλ (Βνπιγαξία 3,3%, Ρνπκαλία 3,0%), απφ ρψξεο ηεο πξψελ νβηεηηθήο Έλσζεο (π.ρ. Γεσξγία 2,4%, Ρσζία 2,3%) (Baldwin-Edwarts, 2005). Απφ ην 2003 έρεη απμεζεί ν αξηζκφο ησλ κεηαλαζηψλ απφ ρψξεο ηεο Αζίαο (Παθηζηάλ, Μπαγθιαληέο, Ηλδία) θαη απφ Αξαβηθέο ρψξεο, φπσο Αίγππην θαη πξία. Δθηηκάηαη φηη ν αξηζκφο ησλ κεηαλαζηψλ απφ απηέο ηηο ρψξεο είλαη πεξίπνπ 130.000 θαη αγγίδεη ην 10% ηνπ πνζνζηνχ ησλ κεηαλαζηψλ (Markoutsoglou, Kasou, Moshotos & Ptohos, 2007). Σν πνζνζηφ ησλ κεηαλαζηψλ απμάλεηαη κεηαμχ ησλ λεφηεξσλ ειηθηψλ εθφζνλ ην πνζνζηφ ηα παηδηψλ θάησ ησλ 14 εηψλ εγγίδεη ην 25% ηνπ ζπλφινπ ησλ κεηαλαζηψλ, ελψ γηα ηνπο γεγελείο ε αληίζηνηρε ηηκή είλαη 19% (Λακπξηαλίδεο & Λπκπεξάθε, 2001. Μπάγθαβνο, 2003). χκθσλα κε ζηνηρεία ηνπ Ηλζηηηνχηνπ Παηδείαο Οκνγελψλ θαη Γηαπνιηηηζκηθήο Δθπαίδεπζεο (2010), ην 2005-06 ζηηο ζρνιηθέο κνλάδεο φισλ ησλ βαζκίδσλ θνηηνχζαλ 123.839 αιινδαπνί (8,3% ηνπ ζπλφινπ ησλ καζεηψλ) θαη 23.803 νκνγελείο παιηλλνζηνχληεο (2% ηνπ ζπλφινπ ησλ καζεηψλ) (βι. Πίλ. 1). 7

Πίλαθαο 1. Καηαλνκή ησλ αιινδαπώλ θαη ησλ παιηλλνζηνύλησλ καζεηώλ ζηηο ζρνιηθέο κνλάδεο Α/ζκηαο θαη Β/ζκηαο Δθπαίδεπζεο θαηά ην 2005-06 Δθπαηδεπηηθή βαζκίδα Αιινδαπνί Παιηλλνζηνχληεο χλνιν καζεηψλ Πνζνζηφ κεη/ψλ& παιηλλνζηνχλησλ f % f % f % Νεπηαγσγείν 14.357 10,3 1.810 1,4 138.304 11,7 Γεκνηηθφ ρνιείν 62.089 9,7 7.903 1,2 643.413 11,1 Γπκλάζην 28.627 8,3 6.699 2,0 332.240 10,3 Λχθεην 9.837 4,0 3.639 1,5 240.200 5,5 ΣΔΔ & ΔΠΑΛ 8.929 9,2 3.752 3,9 96.380 13,1 χλνιν 123.839 8,3 23.803 2,0 1.455.104 10,3 Πεγή: ΗΠΟΓΔ, 2007 Δλδεηθηηθά, απφ ηφηε πνπ δηαηεξνχληαη ζηνηρεία γηα ηελ παξνπζία αιινδαπψλ καζεηψλ ζην ειιεληθφ ζρνιείν, παξαηεξείηαη φηη ν αξηζκφο ησλ εκεδαπψλ κεηψλεηαη ρξνληά κε ρξνληά. πγθεθξηκέλα, κε βάζε ηα πνζνζηά ησλ καζεηψλ θαηά ην 2008-2009, ν αξηζκφο ησλ αιινδαπψλ καζεηψλ έθηαζε ην 9,29% ηνπ ζπλφινπ ησλ καζεηψλ, ελψ ζε νξηζκέλα ζρνιεία Ηφλησλ Νήζσλ, ζηελ Αηηηθή, ζην Νφηην Αηγαίν, ζηελ Κξήηε θαη ζηε Πεινπφλλεζν ην πνζνζηφ ησλ αιινδαπψλ καζεηψλ μεπέξαζε ην 10% (Θενδσξίδεο, 2009). ε ζχγθξηζε κε ην 2003-2004, ην πνζνζηφ ησλ αιινδαπψλ καζεηψλ ζην ειιεληθφ ζρνιείν έρεη απμεζεί 2,59%. Χο πξνο ηηο βαζκίδεο εθπαίδεπζεο, πξνθχπηεη φηη κεγαιχηεξν πνζνζηφ ησλ αιινδαπψλ θαη παιηλλνζηνχλησλ καζεηψλ θνηηά ζην δεκνηηθφ ζρνιείν, αθνινπζεί ην γπκλάζην θαη ην Λχθεην είηε Γεληθφ είηε Σερληθφ θαη ηέινο ην λεπηαγσγείν (Πίλαθαο 2). Πίλαθαο 2. Καηαλνκή αιινδαπώλ θαη παιηλλνζηνύλησλ καζεηώλ σο πξνο ηε βαζκίδα εθπαίδεπζεο θαηά ην 2008-2009 Μαζεηέο Νεπηαγσγεία Γεκνηηθά Γπκλάζηα Λχθεηα ΣΔΔ-ΔΠΑΛ f % f % % f f % f % Αιινδαπνί 15.447 13 58.332 49,09 28.680 24,14 9.229 7,77 7.135 6,0 Παι/ζηνχληεο 1.122 7,82 5.212 36,33 4.208 29,33 2.262 15,77 1.543 10,75 Πεγή: Καηαζθεπή ηνπ πίλαθα κε βάζε ζηνηρεία ηνπ ΗΠΟΓΔ πνπ δφζεθαλ ζην θέληξν Αληηγφλε, 2009. 8

Σα ζπγθξηηηθά ζηνηρεία ηνπ 2003-2004 γηα ηελ θαηαλνκή ησλ αιινδαπψλ θαη ηνπ ζπλφινπ ησλ καζεηψλ ζηηο ζρνιηθέο κνλάδεο φισλ ησλ βαζκίδσλ δείρλνπλ φηη ζηηο βαζκίδεο ηνπ λεπηαγσγείνπ, ηνπ δεκνηηθνχ θαη ηνπ γπκλαζίνπ ηα πνζνζηά ησλ καζεηψλ ήηαλ ηζφπνζα, ελψ ζηε βαζκίδα ηνπ Λπθείνπ θαη ΣΔΔ-ΔΠΑΛ ην πνζνζηφ ησλ αιινδαπψλ καζεηψλ ήηαλ 11,7% θαη ηνπ ζπλφινπ ησλ εκεδαπψλ 24,7%. ηα ζηνηρεία ηνπ 2008-2009 παξαηεξείηαη κηα δπζαλαινγία αλάκεζα ζηνπο κεηαλάζηεο καζεηέο πνπ θνηηνχλ ζην Γπκλάζην θαη ζην Λχθεην, ελψ ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε ε απφθιηζε είλαη αθφκα κεγαιχηεξε, θαζψο θνηηά κφλν ην 15% ηνπ ζπλφινπ ησλ λεαξψλ κεηαλαζηψλ (Παπιφπνπινο, Νηάιια, Καινγήξνπ θαη άιινη, 2009). Πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη απφ ηα ζηνηρεία απνπζηάδεη ε θαηεγνξία ησλ «απφλησλ παηδηψλ» απφ ηελ εθπαίδεπζε, πνπ δελ έρνπλ ηελ ηθαλφηεηα αλάγλσζεο θαη γξαθήο ελφο απινχ θεηκέλνπ ζε κηα έζησ γιψζζα. Απηφ έρεη σο ζπλέπεηα ηα πςειά πνζνζηά αλαιθαβεηηζκνχ ησλ κεηαλαζηψλ πνπ αγγίδνπλ ην 9,2% ηνπ ζπλφινπ, έλαληη 3,6 ηνπ γεληθνχ πιεζπζκνχ. ε κεξηθέο νκάδεο κεηαλαζηψλ ην πνζνζηφ αλαιθαβεηηζκνχ μεπεξλά ην 13% (ΗΓΟ, 2007). Αλ θαη νη κεηαλάζηεο ζηελ πιεηνςεθία ηνπο είλαη εηζεξρφκελνη, ηα πξφζθαηα ζηνηρεία δείρλνπλ φηη φρη φινη νη αιινδαπνί έρνπλ δηαζρίζεη ηα ζχλνξα θαη έρνπλ αιιάμεη ηφπν δηακνλήο. Απηφ ζπκβαίλεη ζηελ πεξίπησζε ησλ παηδηψλ ηεο δεχηεξεο γεληάο πνπ γελλήζεθαλ ζηελ Διιάδα απφ κεηαλάζηεο γνλείο, αιιά δηαηεξνχλ ηελ εζληθή ηνπο θαηαγσγή ζηελ πεξίπησζε ησλ αιινδαπψλ ή έρνπλ απνθηήζεη ειιεληθή ππεθνφηεηα ζηελ πεξίπησζε ησλ παιηλλνζηνχλησλ. Δίλαη αμηνζεκείσην φηη 10,7% ησλ αιινδαπψλ καζεηψλ έρνπλ γελλεζεί ζηελ Διιάδα, ελψ ην πνζνζηφ ησλ Αιβαλψλ καζεηψλ δεχηεξεο γεληάο αγγίδεη ην 37,4% (Γθφηνβνο & Μάξθνπ, 2004). Δθηηκάηαη φηη πεξίπνπ 250 000 ησλ παηδηψλ αιινδαπψλ έρνπλ γελλεζεί ζηελ Διιάδα, θαη νη γελλήζεηο απφ ην 2001 έσο 2008 ήηαλ πεξίπνπ 120130 ρηιηάδεο (θνχξηνπ, Βξαηζάιεο & Γθφβαξεο, 2004). πλεπψο, αλακέλεηαη ζηαδηαθή αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ καζεηψλ κεηαλαζηψλ πνπ έρνπλ γελλεζεί ζηελ ρψξα καο. Π.ρ. ην Γήκν Αζελαίσλ θαηά ην ζρνιηθφ έηνο 2002-2003, νη αιινδαπνί καζεηέο απνηεινχζαλ ην 27% ηνπ ζπλφινπ ησλ παηδηψλ ζην λεπηαγσγείν, κάιηζηα ζηα λεπηαγσγεία ηνπ Κέληξνπ θαη ηεο Κπςέιεο ην πνζνζηφ απηφ έθηαλε ην 40%. ην 53 ν λεπηαγσγείν ζην Γθάδη, ην 76% ησλ καζεηψλ ήηαλ παηδηά αιινδαπψλ. Τςειά ήηαλ ηα πνζνζηά θαη ζην Γεκνηηθφ, φπνπ πεξίπνπ 3 ζηνπο 10 καζεηέο ήηαλ αιινδαπνί, ζηελ Κπςέιε ε αλαινγία αιινδαπψλ θαη γεγελψλ καζεηψλ ήηαλ 4 ζηνπο 10, ελψ ζην 22 ν 9

Γεκνηηθφ ηεο ίδηαο πεξηνρήο ην πνζνζηφ ησλ γεγελψλ καζεηψλ ήηαλ κφιηο 24% (Γθφηνβνο & Μάξθνπ, 2004). 3. Μονηέλα Πολςπολιηιζμικήρ εκπαίδεςζηρ Ζ πξφζβαζε ησλ κεηαλαζηψλ ζηελ εθπαίδεπζε λνείηαη σο «κηα ζηαδηαθή δηαδηθαζία εμίζσζεο ησλ δηθαησκάησλ θαη θαζεθφλησλ ησλ κεηαλαζηψλ, φπσο θαη ηεο πξφζβαζήο ηνπο ζε αγαζά θαη ππεξεζίεο, κε ηα δεδνκέλα πνπ ηζρχνπλ θαη γηα ηνλ ππφινηπν πιεζπζκφ, ππφ ζπλζήθεο ίζσλ επθαηξηψλ θαη ίζεο αληηκεηψπηζεο" (ESC, 2002: 1). Οη ζρεηηθέο κειέηεο γηα ηελ πξφζβαζε ησλ κεηαλαζηψλ ζηελ εθπαίδεπζε αθνξνχλ ζε ξπζκίζεηο, αιιά θαη πξαθηηθέο πνπ εληζρχνπλ ηε δπλαηφηεηα θνίηεζεο ησλ παηδηψλ κεηαλαζηψλ ζε δηάθνξεο βαζκίδεο ηεο εθπαίδεπζεο, ηελ παξνρή εθπαίδεπζεο ζε ηθαλνπνηεηηθφ βαζκφ θαη ηε δηαδνρηθή εθπαίδεπζε. ηηο πνιππνιηηηζκηθέο θνηλσλίεο νη εθπαηδεπηηθέο πνιηηηθέο θαη νη επηζηεκνληθέο αληηιήςεηο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ αλαγθψλ ησλ κεηαλαζηψλ καζεηψλ έρνπλ ζπλδεζεί κε κνληέια εθπαίδεπζεο ηα νπνία ήδε έρνπλ εθαξκνζηεί ζε δηάθνξεο ρψξεο. Πξφθεηηαη γηα ην αθνκνησηηθφ κνληέιν, ην κνληέιν ελζσκάησζεο θαη ην πνιππνιηηηζκηθφ κνληέιν, (Berry, Poortinga, Segall & Dasen, 2002). Τν Αθνκνησηηθό Μνληέιν αθνινπζεί ηελ εζλνθεληξηθή θαη κνλνπνιηηηζκηθή πξνζέγγηζε, ε νπνία δίλεη έκθαζε ζηελ απνξξφθεζε ησλ δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκηθψλ νκάδσλ ζηελ επξχηεξε θνηλσλία. ηφρνο ηνπ αθνκνησηηθνχ κνληέινπ είλαη λα βνεζήζεη φια ηα παηδηά λα απνθηήζνπλ επάξθεηα ζηε γιψζζα θαη ηνλ πνιηηηζκφ ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο (Νηθνιάνπ, 2000). Γηα ηελ επίηεπμε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ζηφρνπ αθνινπζείηαη πεξηνξηζκφο ζην πνζνζηφ ησλ κεηαλαζηψλ καζεηψλ ζηελ ηάμε. ρεηηθά κε ηε δηαηήξεζε ησλ πνιηηηζκηθψλ ζηνηρείσλ ηεο ρψξαο πξνέιεπζεο θαη ηελ εθκάζεζε ηεο κεηξηθήο γιψζζαο ζεσξείηαη φηη είλαη ππφζεζε ησλ ίδησλ ησλ νκάδσλ κεηαλαζηψλ. Σν κνληέιν ελζσκάησζεο ζην ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο απνηππψλεη ηνλ επηπνιηηηζκφ σο κηα ακθίδξνκε δηαδηθαζία, θαζψο αλαγλσξίδεη ηαπηφρξνλα επηδξάζεηο πνπ δέρνληαη νη κεηαλάζηεο απφ ην ρψξν ππνδνρήο, αιιά θαη ηελ επηξξνή πνπ αζθεί ε ζπκκεηνρή ηνπο ζηελ επξχηεξε θνηλσλία. Σν κνληέιν απηφ ζηεξίδεη ην ζεβαζκφ ησλ πνιηηηζκηθψλ ηηο δηαθνξψλ (ζξεζθεπηηθέο πεπνηζήζεηο, ήζε, έζηκα, κνπζηθή, θ.α.), ζην βαζκφ πνπ δελ ζέηνπλ ζε θίλδπλν ζηελ ζπλνρή ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο (Νηθνιάνπ, 2000). ην ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο εθαξκφδνληαη 10

αληηζηαζκηζηηθά πξνγξάκκαηα έηζη ψζηε λα αληηκεησπηζηνχλ ηα πξνβιήκαηα θαη νη δπζθνιίεο πνπ αλαδχνληαη θαηά ηελ πξνζαξκνγή ησλ παηδηψλ κεηαλαζηψλ ζην ζρνιείν. Ζ έκθαζε δίλεηαη ζηηο δπζθνιίεο εθκάζεζεο ηεο δεχηεξεο γιψζζαο (ε γιψζζα ηεο ρψξαο ππνδνρήο), έηζη ψζηε λα δηαζθαιίδεηαη ε γισζζηθή θαη πνιηηηζκηθή ζπλνρή ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο. Σφζν ην αθνκνησηηθφ κνληέιν φζν θαη ην κνληέιν ελζσκάησζεο ησλ καζεηψλ ζηεξίδνληαη ζηηο ππάξρνπζεο εθπαηδεπηηθέο θαη θνηλσληθέο δνκέο, νη νπνίεο εμαζθαιίδνπλ επθαηξίεο γηα άηνκα θαη νκάδεο πνπ αθνινπζνχλ ηελ πνξεία ηεο αθνκνίσζεο ή ηεο ελζσκάησζεο ζηελ επξχηεξε θνηλσλία (Berry θαη ζπλ., 2002). Καη απηφ ηνλ ηξφπν, ηα άηνκα θαη νη νκάδεο πνπ επηιέγνπλ ην δηαρσξηζκφ ή ηελ πεξηζσξηνπνίεζε βξίζθνληαη ζην πεξηζψξην θαη είλαη θνηλσληθά θαη πνιηηηζκηθά ππνβαζκηζκέλεο. Ζ θνηλσληθή θαη πνιηηηζκηθή ηνπο ππνβάζκηζε εληάζζεηαη ζην γεληθφ φξν ηεο «θνηλσληθνπνιηηηζκηθήο πζηέξεζεο», ηελ νπνία επηθέξεη ην νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ θαη ε αδπλακία πξφζβαζεο ζηηο θνηλσληθέο ππεξεζίεο ηεο ρψξαο ππνδνρήο Τν πνιππνιηηηζκηθό κνληέιν ηνλίδεη φηη ε αθνκνίσζε θαη ε ελζσκάησζε αλαπαξάγνπλ απφ γεληά ζε γεληά ηνλ εζληθφ δηαρσξηζκφ θαη δε δίλνπλ ιχζε ζηα πξνβιήκαηα πνπ αληηκεησπίδνπλ ηα παηδία ησλ κεηαλαζηψλ καζεηψλ. Οη ππνζηεξηθηέο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ κνληέινπ πηζηεχνπλ φηη ε δηαπαηδαγψγεζε ησλ καζεηψλ πξέπεη λα γίλεηαη ζε έλα πιαίζην αλαγλψξηζεο θαη κεηαβίβαζεο φισλ ησλ πνιηηηζκψλ, ζπκβάιινληαο ζηε ζπλνρή θαη ηελ ελφηεηα ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο. Βαζηθή αξρή ηεο πνιππνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο είλαη ε δηαηήξεζε ηεο πνιηηηζκηθήο παξάδνζεο θαη ε ζπκκεηνρή ζηελ επξχηεξε θνηλσλία ησλ κεηαλαζηψλ κε ηαπηφρξνλε πηνζέηεζε θαη ζεβαζκφ ζηνηρείσλ θαη αμηψλ ηνπ θαηλνχξηνπ πνιηηηζκνχ (Berry, 2001). Ζ δηαηήξεζε ηεο πνιηηηζκηθήο παξάδνζεο ρσξίο ηε ζπκκεηνρή ζηελ επξχηεξε θνηλσλία νδεγεί ζε ζπγθξνχζεηο κεηαμχ νκάδσλ, ελψ ε ζπκκεηνρή ζηελ επξχηεξε θνηλσλία ρσξίο ηελ δηαηήξεζε πνιηηηζκηθψλ παξαδνζηαθψλ ζηνηρείσλ απνζθνπεί ζηε νκνηνγέλεηα ησλ πνιηηηζκηθψλ νκάδσλ κέζσ ηεο πίεζεο γηα αθνκνίσζε θαη ζπγρψλεπζε. Χο ςπρνινγηθή έλλνηα, ε έλλνηα ηεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο πεξηγξάθεη δηεξγαζίεο ακνηβαίαο ζπλεξγαζίαο θαη επαθήο κεηαμχ δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκηθψλ νκάδσλ πνπ έρνπλ σο απνηειέζκαηα ηελ ηζνξξνπία αλάκεζα ζηε δηαηήξεζε ησλ πνιηηηζκηθψλ ζηνηρείσλ ησλ εζλνηηθψλ 11

νκάδσλ απφ ηε κηα κεξηά, θαη ηε γεληθφηεξε απνδνρή ησλ αμηψλ ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο, απφ ηελ άιιε (ελαξκφληζε) (Berry & Kalin, 2000). Ο Berry θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ (2002) αλέπηπμαλ έλα ζχλζεην αςηδσηφ κνληέιν πνιππνιηηηζκηθφηεηαο, κε άμνλεο ηε θπξίαξρε νκάδα θαη ηα άηνκα ή ηηο πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθέο νκάδεο πνπ ζπλζέηνπλ ηελ επξχηεξε θνηλσλία (Πίλαθαο 3). Τηνζεηψληαο ην ζπγθεθξηκέλν κνληέιν ζην ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο, παξαηεξνχκε φηη ε θχζε ηεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο είλαη ακθίδξνκε, θαζψο πεξηιακβάλεη ηηο πξνζδνθίεο ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο ζρεηηθά κε ηελ πξνζαξκνγή ησλ κεηαλαζηψλ ζην ζρνιείν θαη ζην επξχηεξν πεξηβάιινλ θαη ζπγρξφλσο ηηο κεηαβνιέο πνπ επηζπκβαίλνπλ ζηε ζηάζε θαη ζηε ζπκπεξηθνξά ησλ κεηαλαζηψλ σο απνηέιεζκα ηεο επαθήο κε ην θαηλνχξην πεξηβάιινλ. Οη πξνεθηάζεηο ηνπ πνιππνιηηηζκηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ είλαη εκθαλείο ζε ηξία επίπεδα: εζληθφ-πνιηηηθφ, ζεζκηθφ θαη αηνκηθφ. ε πνιηηηθφ επίπεδν, ε έλλνηα ηεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο πεξηγξάθεη εζληθέο πνιηηηθέο θαη ζηφρνπο ησλ δηαθφξσλ πνιηηηζκηθψλ νκάδσλ εληφο ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο. ε κεξηθέο ρψξεο (π.ρ. Καλαδά θαη Απζηξαιία) ε εζληθή πνιηηηθή ηεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο αληηζηνηρεί ζηε ζηξαηεγηθή ηεο ελαξκόληζεο, ε νπνία πξνσζεί ηε δηαηήξεζε ηεο πνιηηηζκηθήο θιεξνλνκηάο ησλ δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ, ηελ πιήξε ζπκκεηνρή ηνπο ζηελ επξχηεξε θνηλσλία, θαζψο ηε γεληθφηεξε απνδνρή ησλ αμηψλ ηεο. Ζ πνξεία ησλ κεηαλαζηψλ κπνξεί λα είλαη ε ελαξκφληζε, αιιά ππάξρεη ε πηζαλφηεηα θάπνηνη λα αξλεζνχλ ηελ απψιεηα ησλ πνιηηηζκηθψλ ηνπο ζηνηρείσλ θαη λα πηνζεηήζνπλ ην δηαρσξηζκφ θαη ηελ πξνζθφιιεζε ζηε δηθή ηνπο πνιηηηζκηθή νκάδα. ε ζεζκηθφ επίπεδν, ε έλλνηα ηεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο πεξηθιείεη κηα ζεηξά λφκσλ θαη δηαηάμεσλ πνπ ελζαξξχλνπλ (α) ηε ζπκκεηνρή ησλ κεηαλαζηψλ ζηελ εθπαίδεπζε, (β) ηε βειηίσζε ηεο θνηλσληθήο ηνπο ζέζεο, (γ) ηελ παξνρή δηθαησκάησλ, έηζη ψζηε λα ζπκκεηέρνπλ ηζφηηκα ζηνλ θνηλσληθφ βίν, θαη (δ) ηελ πξφιεςε θαη ηε κείσζε ησλ δηαθξίζεσλ θαη ησλ θνηλσληθψλ αληζνηήησλ (Van de Vijver, Breugelmans, & Schalk-Soekar, 2008). πρλά ζην ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο εθαξκφδνληαη πνιηηηθέο θαη πξνγξάκκαηα, ηα νπνία ιακβάλνπλ ππφςε ηηο αλάγθεο ησλ δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκηθψλ νκάδσλ, ηηο έλλνηεο ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο θαη ηεο ηζφηεηαο νη νπνίεο αληαλαθινχλ ζηξαηεγηθέο ελαξκφληζεο, ζπλδπάδνληαο ηε δηαηήξεζε πνιηηηζκηθψλ ζηνηρείσλ κε ηελ πνιηηηζκηθή ζπκκεηνρή. Αληίζεηα, ε 12

άζθεζε κηαο γεληθήο πνιηηηθήο πνπ θαζνξίδεηαη κε βάζε ηεο αλάγθεο ηεο θπξίαξρεο νκάδαο ηζνδπλακεί κε ηελ αθνκνίσζε ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ πιεζπζκψλ ζηελ θνηλσλία ππνδνρήο. ε αηνκηθφ επίπεδν έρεη ελδηαθέξνλ λα εμεηαζηεί ν ςπρνινγηθφο νξηζκφο ηεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο, θαη ζπγθεθξηκέλα, νη πξνζδνθίεο ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο γηα ηνλ επηπνιηηηζκφ ησλ κεηαλαζηψλ ή ε πνιππνιηηηζκηθή ηδενινγία θαη ζπγρξφλσο ε πξνζπκία ησλ κεηαλαζηψλ γηα ελαξκφληζε, αθνκνίσζε, δηαρσξηζκφ ή πεξηζσξηνπνίεζε (Berry & Kalin, 1995). Πίλαθαο 3. Μνληέιν Πνιππνιηηηζκηθήο Δθπαίδεπζεο Δπίπεδα Κςπίαπση ομάδα Δςπύηεπη κοινυνία Μη κςπίαπση ομάδα Πολιηιζμική ομάδα Δζληθφ Δζληθέο πνιηηηθέο ηφρνη ηεο νκάδαο Θεζκηθφ Αηνκηθφ Μνλνπνιηηηζκηθφ ή πινπξαιηζηηθφ Πνιππνιηηηζκηθή ηδενινγία Πνηθηινκνξθία θαη ηζφηεηα ηξαηεγηθέο επηπνιηηηζκνχ Πεγή: Berry, Poortinga, Segall & Dasen (2002) Σν πνιππνιηηηζκηθφ κνληέιν εθαξκφδεηαη ζε ρψξεο, φπσο ν Καλαδάο, ε Απζηξαιία, ε Ακεξηθή, θ.ά. Σα απνηειέζκαηα δηεζλψλ εθζέζεσλ (OECD, 2006), αιιά θαη ηα επξήκαηα εξεπλεηψλ απφ ηε Βφξεηα Ακεξηθή (Fuglini, 1998) δείρλνπλ φηη ζηηο ρψξεο απηέο ηα παηδηά εκθαλίδνπλ ηθαλνπνηεηηθφ επίπεδν αθαδεκατθήο επάξθεηαο θαη πξνζαξκνγήο. Μάιηζηα, ε δηαπίζησζε φηη ηα παηδηά ησλ κεηαλαζηψλ εκθαλίδνπλ πςειφηεξν επίπεδν αθαδεκατθήο επίδνζεο θαη θαιχηεξε ςπρηθή πγεία απφ ηνπο γεγελείο καζεηέο αλαθέξνληαη κε ηνλ φξν «κεηαλαζηεπηηθφ παξάδνμν» (Garcia Coll, 2005). Σα ζπγθεθξηκέλα απνηειέζκαηα δελ επηβεβαηψλνληαη ζε ρψξεο ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο, ελψ ζηελ Διιάδα νη κεηαλάζηεο καζεηέο εκθαλίδνπλ ρακειφηεξν επίπεδν αθαδεκατθήο επάξθεηαο ζπγθξηηηθά κε ηνπο γεγελείο (Μφηηε- ηεθαλίδε, Παπιφπνπινο & Καπψλε, 2007). ηελ Διιάδα έρεη πηνζεηεζεί θαη ρξεζηκνπνηείηαη επξχηαηα ν φξνο δηαπνιηηηζκηθφηεηα γηα λα αλαιχζεη θαη λα πεξηγξάςεη ηελ πνιππνιηηηζκηθή 13

θαηάζηαζε ηεο ειιεληθήο θνηλσλίαο θαη απφ ηελ άιιε λα δηαηππψζεη ηνπο ζηφρνπο ηεο δηαπνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο. Ο Μάξθνπ (1996) ππνζηεξίδεη φηη ν φξνο «πνιππνιηηηζκηθφηεηα» ρξεζηκνπνηείηαη ζπλήζσο γηα λα πεξηγξάςεη κηα ζπγθεθξηκέλε θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα θαη ηε δηαδηθαζία εμέιημήο ηεο θαη φξνο «δηαπνιηηηζκηθφηεηα» γηα λα εθθξάζεη κηα δπλακηθή δηαδηθαζία αιιειεπίδξαζεο θαη ακνηβαίαο αλαγλψξηζεο θαη ζπλεξγαζίαο κεηαμχ αηφκσλ πνπ αλήθνπλ ζε δηαθνξεηηθέο πνιηηηζκηθέο νκάδεο. χκθσλα κε ην Γακαλάθε (1998), νη φξνη πνιππνιηηηζκηθφηεηα θαη δηαπνιηηηζκηθφηεηα θηλνχληαη ζε επίπεδν θνηλσλίαο (καθξνεπίπεδν), ελψ ν φξνο δηπνιηηηζκηθφηεηα ζε επίπεδν αηφκνπ ή κηθξννκάδαο (κηθξνεπίπεδν). Πάλησο, νη δχν έλλνηεο, ε πνιππνιηηηζκηθφηεηα θαη ε δηαπνιηηηζκηθφηεηα αληαλαθινχλ πξαγκαηηθφηεηεο πνπ είλαη ζπλπθαζκέλεο κε ηελ πξνζαξκνγή ησλ κεηαλαζηψλ, ηελ πξφζβαζή ηνπο ζηε εθπαίδεπζε θαη ηελ πξνζαξκνγή ζηελ επξχηεξε θνηλσλία, αιιά έρνπλ σο ζηφρν ηελ θνηλσλία σο ζχλνιν. ηελ παξνχζα κειέηε ζα ρξεζηκνπνηεζεί ν φξνο «δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε», εθθξάδνληαο απφ ηε κία ηνλ πνιππνιηηηζκηθφ ραξαθηήξα ηνπ ειιεληθνχ ζρνιείνπ, θαη απφ ηελ άιιε ην ξφιν ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο ππφ ηελ έλλνηα ησλ ξπζκίζεσλ θαη δηαδηθαζηψλ πνπ έρνπλ σο ζηφρν λα ζπλδέζνπλ ηελ εθπαίδεπζε ησλ κεηαλαζηψλ κε ην νηθνλνκηθφ θαη πνιηηηζηηθφ πιαίζην ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο. 4. Γιγλυζζία και Δκπαίδεςζη Ζ πνιππνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε έρεη άκεζε ζρέζε κε ην ζέκα ηεο δίγισζζεο εθπαίδεπζεο θαη ηελ έλλνηα ηεο δηγισζζίαο. Ζ δηγισζζία πεξηγξάθεηαη σο ε ηθαλφηεηα ελφο αηφκνπ ή κηαο θνηλφηεηαο λα αμηνπνηνχλ απηφκαηα δχν ή πεξηζζφηεξεο γιψζζεο γηα δηαπξνζσπηθή επηθνηλσλία, αιιά θαη λα αληαπνθξίλνληαη απνηειεζκαηηθά ζηηο απαηηήζεηο ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο (Mohanty & Perregaux, 1997). Οη εκπιεθφκελεο γιψζζεο δελ απνηεινχλ πνζνηηθέο κνλάδεο, αιιά έλα κνλαδηθφ γισζζνινγηθφ ζρήκα. ηε πνξεία αλάπηπμεο ηνπ αηφκνπ θάζε κία απφ ηηο δχν γιψζζεο κπνξεί λα κεηεμειηρζεί σο πξνο ηελ θαηνρή θαη ηε ρξήζε ηεο απφ πξψηε ζε δεχηεξε θαη αληίζηξνθα (Γακαλάθεο, 1998). Οη έλλνηεο «πξψηε» θαη «δεχηεξε» γιψζζα ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηελ αλάιπζε θαη πεξηγξαθή ησλ γισζζψλ πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα λα θαιχςνπλ πξνζσπηθέο αλάγθεο ηνπ αηφκνπ, αιιά θαη θαηαζηάζεηο πνπ ζπλδένληαη κε θνηλσληθνχο θαη ζεζκηθνχο ξφινπο θαη ιεηηνπξγίεο ζηα πιαίζηα ηεο επξχηεξεο θνηλφηεηαο (Ellis, 1996). Απφ απηή ηε ζθνπηά, ν φξνο 14

δηγισζζία έρεη ζρέζε κε πνιππνιηηηζκηθέο θαηαζηάζεηο θαη αλαθέξεηαη ζηελ πεξίπησζε πνπ έλα άηνκν αλήθεη ζε δχν γισζζηθέο θνηλφηεηεο θαη κάιηζηα ζε ηέηνην βαζκφ, πνπ λα δεκηνπξγείηαη ε απνξία: κε πνηα απφ ηηο δχν γιψζζεο έρεη ζηελφηεξε επαθή (Mohanty & Perregaux, 1997). Αληίζεηα, νη παξαδνζηαθνί φξνη «κεηξηθή» θαη «μέλε» γιψζζα ππνλννχλ ηε κνλνγισζζία θαη ηελ εθκάζεζε κηαο άιιεο κε νκηινχκελεο γιψζζαο, ε νπνία ειάρηζηα επεξεάδεη ηελ επξχηεξε θνηλσληθή δσή ηνπ αηφκνπ (Γακαλάθεο, 2000). Ο Lambert (1967) αλαθέξεη ηνλ φξν αζξνηζηηθή δηγισζζία ζηελ πεξίπησζε πνπ ην άηνκν πέξα απφ ηε κεηξηθή ηνπ γιψζζα, ηελ νπνία δηαηεξεί θαη ζπλερίδεη λα θαιιηεξγεί, καζαίλεη κηα δεχηεξε γιψζζα, θαη έρεη ηελ επρέξεηα λα ρξεζηκνπνηεί θαη ηηο δχν γιψζζεο αλάινγα κε ην γισζζηθφ πεξηβάιινλ πνπ βξίζθεηαη θάζε θνξά. Απφ ηε ζθνπηά ηεο λεπξνςπρνινγίαο, ε αζξνηζηηθή δηγισζζία είλαη ζπλπθαζκέλε κε ηε δεκηνπξγία επηπιένλ λεπξσληθψλ δηθηχσλ ζην εγθέθαιν, θάηη πνπ δελ ζπκβαίλεη ζηελ πεξίπησζε ησλ κνλφγισζζσλ αηφκσλ (Diamond, Kirkham & Amso, 2002). Καηά ζπλέπεηα, ε αζξνηζηηθή δηγισζζία ζπληζηά αλαπηπμηαθή δηεξγαζία πνπ ραξαθηεξίδεη ηε θπζηνινγηθή δηαδξνκή ησλ παηδηψλ ησλ κεηαλαζηψλ, αιιά θαη βαζηθφ επίηεπγκα επάξθεηαο πνπ ζπληειεί ζηελ νκαιή ιεηηνπξγία ζηα πιαίζηα ηεο νηθνγέλεηαο θαη ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο. ηελ πεξίπησζε πνπ ε εθκάζεζε ηεο δεχηεξεο γιψζζαο ζπληειείηαη ζε βάξνο ηεο κεηξηθήο ρξεζηκνπνηείηαη ν φξνο αθαηξεηηθή δηγισζζία. Ο Baker (1996) αλαθέξεηαη ζηε κνλόπιεπξε δηγισζζία κε ππεξνρή ηεο κίαο ή ηεο άιιεο γιψζζαο. Ζ θαηάζηαζε θαηά ηελ νπνία ηα άηνκα παξνπζηάδνπλ ειιείςεηο θαη ζηηο δχν γιψζζεο ραξαθηεξίδεηαη σο εκηγισζζία ή δηπιή εκηγισζζία (Fthenakis, Sommer, Thrut & Walbiner, 1985). Οη εξεπλεηέο δηαηππψλνπλ ηελ άπνςε φηη ε πηζαλφηεηα λα αλαπηπρζεί εκηγισζζία είλαη πηζαλή ζε θαηαζηάζεηο κεηαλάζηεπζεο. Γηα λα απνθεπρζεί ε εκηγισζζία, ην δίγισζζν παηδί πξέπεη λα έρεη ην ρξφλν θαη ηνλ ηξφπν γηα ηελ αλάπηπμε ηεο πξψηεο γιψζζαο σο ειάρηζηε εγγχεζε γηα ηε κεηέπεηηα αλάπηπμε ηεο αθαδεκατθήο γισζζηθήο ηθαλφηεηαο πνπ απαηηείηαη ζην ζρνιείν (Νηθνιαφπ, 2000). Ο Cummins (1989) δηαηππψλεη ηελ ππόζεζε ηεο αιιειεμάξηεζεο κεηαμύ πξώηεο θαη δεύηεξεο γιώζζαο, δειαδή, ε επάξθεηα πνπ απνθηά έλα δίγισζζν άηνκν ζηε δεχηεξε γιψζζα εμαξηάηαη απφ ην βαζκφ επάξθεηαο ηεο πξψηεο γιψζζαο. Πξφθεηηαη γηα κηα αζξνηζηηθή δηγισζζία, ε νπνία κφιηο θηάζεη ην αλψηεξν επίπεδν επηδξά ζεηηθά ζηε λνεηηθή θαη γισζζηθή εμέιημε ηνπ παηδηνχ. Με βάζε απηή ηελ 15

πξνζέγγηζε, ε δηαηήξεζε θαη ε θαιιηέξγεηα ηεο γιψζζαο ηεο ρψξαο πξνέιεπζεο απνηειεί πξνυπφζεζε γηα ηελ νκαιή θαη επηηπρή αλάπηπμε ηνπ αηφκνπ. ρεηηθέο κειέηεο πνπ έρνπλ εθπνλεζεί αλαθνξηθά κε ηε ζρέζε κεηαμχ ηεο δηγισζζίαο θαη ηεο γλσζηηθήο αλάπηπμεο δίλνπλ ηδηαίηεξε έκθαζε επίπεδν θαηνρήο ησλ δχν γισζζψλ Cummins (1989). Ζ πςειή επάξθεηα ησλ δχν γισζζψλ έρεη ζεηηθή επίδξαζε ζηελ λνεηηθή εμέιημε ηνπ αηφκνπ, ζηελ γλσζηηθή επειημία, ζηελ αλάπηπμε ηεο δεκηνπξγηθήο ζθέςεο, ε δηπιή εκηγισζζία (κνλφπιεπξε ή ηζφβαζκε ζηηο δχν γιψζζεο) αξλεηηθή επίδξαζε, ελψ ε επάξθεηα ζηελ κία γιψζζα δελ έρεη νχηε ζεηηθή νχηε αξλεηηθή επίδξαζε. Θεηηθή ζπλάθεηα έρεη βξεζεί επίζεο αλάκεζα ζηε δηγισζζία θαη ηε κεηαγισζζηθή ζπλείδεζε, ε νπνία αλαθέξεηαη ζηε ηθαλφηεηα ηνπ αηφκνπ λα επεμεξγάδεηαη ηε γιψζζα, ηνπο θαλφλεο θαη ηηο ζηξαηεγηθέο γηα ηε ζσζηή ηεο ρξήζε (Mohanty & Perregaux, 1997). Σα άηνκα κε αζξνηζηηθή δηγισζζία ρξεζηκνπνηνχλ κεγαιχηεξε πνηθηιία ιεμηινγίνπ ζηελ έθθξαζε ηνπο απφ φηη ηα κνλφγισζζα άηνκα, είλαη πξσηφηππα ζηηο ζεκαζίεο πνπ απνδίδνπλ ζηηο ιέμεηο θαη έρνπλ κεγαιχηεξε επθνιία ζηελ απνθσδηθνπνίεζε γισζζηθψλ ζηνηρείσλ. Ζ απμεκέλε κεηαγισζζηθή ηθαλφηεηα απνηειεί ζεηηθφ παξάγνληα γηα ηελ εθκάζεζε άιισλ γισζζψλ. Απφ ηελ αλάιπζε ηνπ ξφινπ θαη ηεο ιεηηνπξγίαο ησλ δχν γισζζψλ ζε αηνκηθφ επίπεδν έρεη ηδηαίηεξε ζεκαζία ε ζπλαηζζεκαηηθή δηάζηαζε ηεο γιψζζαο, ε νπνία απνηειεί έλα ζεκαληηθφ ζηνηρείν ηεο πνιηηηζκηθήο ηαπηόηεηαο. Οη έξεπλεο αλαθέξνπλ φηη ε δηαηήξεζε ηεο γιψζζαο ηεο ρψξαο πξνέιεπζεο θαη ε δηγισζζία έρνπλ ζρέζε κε ηνλ ηξφπν πνπ νη κεηαλάζηεο πξνζεγγίδνπλ ηε ρψξα ππνδνρήο θαη ηε ρψξα πξνέιεπζεο (Berry, Poortinga, Segall & Dasen, 2002). Σα άηνκα πνπ επηιέγνπλ ηελ ηαθηηθή ηεο αθνκνίσζεο ηαπηίδνληαη κε ηε γιψζζα ηεο ρψξαο ππνδνρήο θαη δε κηινχλ ηε κεηξηθή ηνπο γιψζζα. Ζ δηαδηθαζία απνκάζεζεο ηεο κεηξηθήο γιψζζαο ζε απηή ηελ πεξίπησζε έρεη ζρέζε κε ηελ απψζεζε ζηνηρείσλ ηεο ηαπηφηεηαο θαη ηνπ εαπηνχ. ηελ πεξίπησζε ηνπ δηαρσξηζκνχ ην άηνκν ηαπηίδεηαη κφλν κε ηε γιψζζα ηεο ρψξαο πξνέιεπζεο θαη ραξαθηεξίδεηαη απφ αξλεηηθή ζηάζε θαη αδηαθνξία απέλαληη ζηε γιψζζα ηεο ρψξαο ππνδνρήο. Έξεπλεο έρνπλ δείμεη φηη νη καζεηέο πνπ επηιέγνπλ ηελ ηαθηηθή ηνπ δηαρσξηζκνχ εθδειψλνπλ αξλεηηθέο ζπκπεξηθνξέο ζηελ ηάμε, φπσο θαηάθαζε ζε φζα ιεεη ν δάζθαινο, αλεμάξηεηα αλ ζπκθσλεί ή φρη, ζησπή, πνπ ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε δελ ζεκαίλεη αδηαθνξία, αιιά απνηειεί κεραληζκφ άκπλαο γηα λα απνθχγεη ηε γεινηνπνίεζε, θαζψο θαη αιιαγή ηνπ 16

γισζζηθνχ θψδηθα, (ρξήζε ηεο γιψζζαο ηεο ρψξαο πξνέιεπζεο), πνπ ζπλήζσο απαγνξεχεηαη απφ ην δάζθαιν (Carrier, 1999). ηελ εμσζρνιηθή δσή ν καζεηήο απνθεχγεη ηελ επαθή κε άηνκα ηεο θπξίαξρεο νκάδαο. ηελ πεξίπησζε ηεο πεξηζσξηνπνίεζεο ην άηνκν ραξαθηεξίδεηαη απφ δηπιή εκηγισζζία, παζεηηθή ζηάζε απέλαληη θαη ζηηο δχν γιψζζεο θαζψο θαη έιιεηςε ελδηαθεξφλησλ θαη θηινδνμηψλ γηα ην κέιινλ. ηελ πεξίπησζε ηεο ελαξκφληζεο ην άηνκν ηαπηίδεηαη κε ηα δχν γισζζηθά ζπζηήκαηα θαη ζπλήζσο ραξαθηεξίδεηαη απφ πςειφ βαζκφ επάξθεηαο ησλ δχν γισζζψλ (Γακαλάθεο, 1998). ε έξεπλα ηνπ Gorgona (2010) κειεηήζεθε ην ζέκα ηεο δηγισζζίαο ησλ παηδηψλ κεηαλαζηψλ απφ ηελ Αιβαλία θαη ηελ Αίγππην. Απφ ηα εξεπλεηηθά δεδνκέλα δηαθάλεθε πςειή πξνηίκεζε ησλ καζεηψλ ησλ δχν νκάδσλ γηα ηελ εθκάζεζε ηεο ειιεληθήο γιψζζαο. Δπίζεο, θαη ζηηο δχν πεξηπηψζεηο, ε πξνηίκεζε ηεο ειιεληθήο γιψζζαο ζπκβάδηδε κε ηε ζηαδηαθή απψιεηα ηεο κεηξηθήο γιψζζαο. Σν επίπεδν ηεο δηγισζζίαο θάλεθε λα είλαη πςειφηεξν ζηα παηδηά κεηαλαζηψλ ηεο δεχηεξεο γεληάο απφ ηελ Αίγππην ζπγθξηηηθά κε ηα παηδηά κεηαλαζηψλ απφ ηελ Αιβαλία. Ζ δηαηήξεζε ηεο αξαβηθήο απφ ηα παηδηά κεηαλαζηψλ ηεο Αηγχπηνπ ζπζρεηίζηεθε κε πςειφ βαζκφ ηαχηηζεο κε ηελ εζληθή ηνπο νκάδα. Αλ θαη ε δηγισζζία ζεσξείηαη πιενλέθηεκα, δηαπηζηψλνληαη ακθηζπκηθέο ζηάζεηο απφ ηε ζθνπηά ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο αλαθνξηθά κε ηε δηαηήξεζε ηεο γιψζζαο ησλ κεηνλνηηθψλ νκάδσλ (Berry et al., 2002). Οη αξλεηηθέο απηέο ζηάζεηο ζπλεπάγνληαη είηε ηελ αθνκνίσζε ησλ κεηαλαζηψλ θαη ηελ γισζζηθή κεηαθίλεζε είηε ακπληηθέο ζηάζεηο γηα ηε δηαηήξεζε ηεο εζληθήο γιψζζαο θαη ηαπηφηεηαο. Αληίζεηα, νη ζεηηθέο ζηάζεηο δεκηνπξγνχλ επλντθφ πεξηβάιινλ γηα ηε δηαηήξεζε ηεο γιψζζαο ή αδηαθνξία απφ ηελ πιεπξά ησλ κεηαλαζηψλ. Χζηφζν, δελ ζπκβαίλεη πάληα νη ζεηηθέο ή νη αξλεηηθέο ζηάζεηο ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο λα νδεγνχλ ζε γισζζηθή κεηαθίλεζε. Παξαδείγκαηνο ράξε, νη Έιιελεο κεηαλάζηεο ζηε Γεξκαλία δηαηήξεζαλ ηελ ειιεληθή γιψζζα, παξφιν πνπ δελ είραλ ζεηηθή αληηκεηψπηζε απφ ηνπο ληφπηνπο. ην Βέιγην, παξά ηε ζεηηθή αληηκεηψπηζε ηεο επξχηεξεο θνηλσλία, ε ζηάζε ησλ Διιήλσλ απέλαληη ζηελ ειιεληθή γιψζζα αμηνινγήζεθε σο αδηάθνξε (Chatzidaki, 1996 ζην Gorgona, 2010). Οη έξεπλεο αλαθέξνληαη ζπρλά ζηε ππνθεηκεληθή αληίιεςε ηεο γιψζζαο σο ζπκβνιηθφ ζηνηρείν ηεο ηαπηφηεηαο, θαζψο θαη ζηε ζπλαηζζεκαηηθή ζχλδεζε κε ηε γιψζζα ησλ γνληψλ (Smolicz, 1981). 17

εκαληηθή είλαη ε επηζήκαλζε πνπ γίλεηαη ζε πνιιέο έξεπλεο φηη ε δηγισζζία ζηε ζρνιηθή ειηθία επεξεάδεηαη ζεκαληηθά απφ ην πξφηππν πξνζαξκνγήο πνπ πηνζεηεί ε νηθνγέλεηα θαζψο θαη απφ ηε γιψζζα πνπ ρξεζηκνπνηείηαη γηα επηθνηλσλία ζηελ νηθνγέλεηα (Pawliuk, Grizenko, Chan-Yip, Gantouws, Mathew & Nguyen, 1996). ε απηφ ζπκβάιιεη ην γεγνλφο φηη ζε κεηαλαζηεπηηθά πεξηβάιινληα δελ ζπλππάξρνπλ πάληα ε αηνκηθή δηγισζζία θαη ε θνηλσληθή δηγισζζία (Γακαλάθεο, 1998). Ζ δηάθξηζε ηεο αηνκηθήο δηγισζζίαο (bilingualism) θαη ηεο θνηλσληθήο δηγισζζίαο (diglossia) ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα απνδψζεη ηε ρξήζε δχν ή πεξηζζφηεξσλ γισζζψλ απφ ην ίδην ην άηνκα ή ηελ παξνπζία δχν ή πεξηζζφηεξσλ γισζζψλ ζην επξχηεξν θνηλσληθφ πεξηβάιινλ (Fishman, 1975). 4.1 Μονηέλα δίγλυζζηρ εκπαίδεςζηρ-διεθνήρ εμπειπία Χο δίγισζζε εθπαίδεπζε ελλννχληαη ηα εθπαηδεπηηθά πξνγξάκκαηα φπνπ ρξεζηκνπνηνχληαη πεξηζζφηεξεο απφ κία γιψζζεο γηα ηελ επίηεπμε δηδαθηηθψλ ζηφρσλ ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία (Γακαλάθεο, 1998). Σα παηδηά πνπ επηζθέπηνληαη ηα δίγισζζα ζρνιεία κπνξεί λα είλαη δίγισζζα θαηά ηε εηζαγσγή ηνπο ζην ζρνιείν ή κνλφγισζζα ζηε γιψζζα ηνπ ζρνιείνπ ή ζηε γιψζζα ηεο ρψξαο ησλ γνληψλ. Οη κέρξη ηψξα ηχπνη πξνζθνξάο ηεο δίγισζζεο εθπαίδεπζεο δηεζλψο θαηαηάζζνληαη ζηα εμήο βαζηθά κνληέια: (α) ην κνληέιν κεηαβαηηθήο δίγισζζεο εθπαίδεπζεο, (β) ην κνληέιν δηαηήξεζεο/εθπαίδεπζεο κέζσ ηεο κεηξηθήο γιψζζαο (Berry et al., 2002), θαη γ) ην ιεγφκελν κνληέιν ηνπ mainstreaming κέζσ δηδαζθαιίαο απνθιεηζηηθά ή θπξίσο ζην πιαίζην ηνπ θπξίαξρνπ πνιηηηζκνχ (Υαηδεδάθε, 2000). Οη αξρέο ηνπ κεηαβαηηθνύ κνληέινπ δίλνπλ ζεκαζία ζηε κεηξηθή γιψζζα σο κέζν γηα ηελ εηζαγσγή ησλ καζεηψλ ζηε γιψζζα ηνπ ζρνιείνπ. Ζ δηδαζθαιία αξρίδεη κέζσ ηεο κεηξηθήο γιψζζα, ελψ ε δεχηεξε γιψζζα πξνζηίζεηαη ζηαδηαθά, ψζπνπ ε ζέζε ησλ δχν γισζζψλ ζηε δηδαζθαιία λα είλαη ηζνδχλακε. Ζ δίγισζζε κεηαβαηηθή εθπαίδεπζε αλαπηχζζεηαη θαη ζε ζρνιεία, ζηα νπνία ηα παηδηά καζαίλνπλ ηε γιψζζα ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο, ελψ ε πξψηε γιψζζα ρξεζηκνπνηείηαη ζε ρψξνπο εθηφο ζρνιείνπ (Berry et al., 2002). ε άιιεο πεξηπηψζεηο, ε κεηξηθή γιψζζα πξνζθέξεηαη σο κάζεκα επηινγήο ζην ζρνιείν (Νηθνιάνπ, 2000). Σν κνληέιν δηαηήξεζεο/εθπαίδεπζεο κέζσ ηεο κεηξηθήο γιψζζαο δίλεη έκθαζε θπξίσο ζηελ εθπαίδεπζεο κέζσ ηεο γιψζζαο ηεο ρψξαο πξνέιεπζεο, ε νπνία νξγαλψλεηαη 18

απφ θνξείο ηεο θνηλφηεηαο ή ηεο ρψξαο θαηαγσγήο θαη ππνζηεξίδεηαη ζεζκηθά απφ ζπκθσλίεο κεηαμχ θξαηψλ. ε απηέο ηηο πεξηπηψζεηο έρνπκε δίγισζζα ζρνιεία κε έκθαζε ζηε κεηξηθή γιψζζα ησλ κεηαλαζηψλ, φπσο π.ρ. γηα ηνπο Έιιελεο ηεο Γεξκαλίαο ή γηα ηνπο Πνισλνχο ζηελ Διιάδα (Νηθνιαφπ, 2000). Σν κνληέιν ηεο εθκάζεζεο θπξίσο κέζσ ηεο γιώζζαο ηε πιεηνλόηεηαο (mainstreaming) ζηεξίδεηαη ζηελ πξνζέγγηζε ηεο ελζσκάησζεο ησλ παηδηψλ ησλ κεηαλαζηψλ, ρσξίο λα ηα θαηαδηθάδεη ζε κηα εθπαίδεπζε δεχηεξεο θαηεγνξίαο. ηφρνο είλαη λα δεκηνπξγεζνχλ νη πξνυπνζέζεηο γηα ίζα δηθαηψκαηα ζηε κφξθσζε θαη ζηελ επαγγεικαηηθή απνθαηάζηαζε ησλ παηδηψλ κεηαλαζηψλ (Υαηδεδάθε, 2000). Ζ Υαηδεδάθε (2000) θάλνληαο κηα αλάιπζε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ κνληέινπ θαηαιήγεη ζηα εμήο ζπκπεξάζκαηα: 1. Tν mainstreaming ζηεξίδεηαη ζε νξηζκέλα ζεσξεηηθά κνληέια ηεο αλάπηπμεο, ηα νπνία δίλνπλ έκθαζε ζε έλα πεξηβάιινλ ππνζηήξημεο, ην νπνίν πξνσζεί ηηο ηθαλφηεηεο θαη ηελ πξνζαξκνγή ηνπ παηδηνχ (Vygotsky, 1978). 2. Ζ βαζηθή πξνζέγγηζε πνπ πηνζεηείηαη απφ ην κνληέιν ηνπ mainstreaming είλαη απηή ηεο ελεξγεηηθήο κάζεζεο θαη ηεο νιηζηηθήο πξνζέγγηζεο πνπ δίλεη έκθαζε ζηελ εθκάζεζε ηεο γιψζζαο κέζσ ηεο έθζεζεο ζε θπζηθφ θαη απζεληηθφ ιφγν θαη ηεο αλάκεημεο ησλ παηδηψλ ζε επηθνηλσληαθέο δξαζηεξηφηεηεο κε ζαθείο ζηφρνπο. 3. Ζ πξψηε γιψζζα ζεσξείηαη ζεκαληηθή γηα ηελ θαηάθηεζε ησλ δεμηνηήησλ ηεο γξαθήο θαη ηεο αλάγλσζεο ζηε δεχηεξε γιψζζα. 4. Ζ πξνζέγγηζε ηνπ mainstreaming δηαθέξεη απφ ηα πξνγξάκκαηα εκβχζηζεο, ζηα νπνία ηα παηδηά ησλ κεηαλαζηψλ εληάζζνληαη ζηηο θαλνληθέο ηάμεηο, ρσξίο θακία ππνζηήξημε θαη αλαγλψξηζε ησλ ηδηαηηεξνηήησλ ηνπο θαη ηα νπνία αλαγθάδνληαη λα κάζνπλ ηελ θαηλνχξηα γιψζζα βαζηζκέλα ζηηο δηθέο ηνπο δπλάκεηο. Οη βαζηθέο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ πινπνίεζε ηνπ κνληέινπ είλαη νη εμήο: α) ε ζπλεξγαζία δύν εθπαηδεπηηθώλ κέζα ζηελ ηάμε (partnership teaching), β) ε ζπλεξγαηηθή κάζεζε ησλ παηδηψλ (cooperative learning) ζε δεχγε ή κηθξέο νκάδεο, γ) ην πιηθό ην νπνίν πξέπεη λα δηαζέηεη πνηθηιία θαη επειημία ζηε ρξήζε θαη λα παξνπζηάδεη ελδηαθέξνλ γηα ηα παηδηά, (δ) απζεληηθέο δηδαθηηθέο δξαζηεξηόηεηεο, νη νπνίεο αλαπηχζζνπλ φιεο ηηο γισζζηθέο δεμηφηεηεο ησλ καζεηψλ, 19

(ε) ε γισζζηθή δηδαζθαιία επηηπγράλεηαη κέζα απφ φιν ην θάζκα ηνπ αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο. ε δηάθνξεο ρψξεο ρξεζηκνπνηνχληαη ελαιιαθηηθά πεξηζζφηεξα απφ έλα είδνο κνληέια δίγισζζεο εθπαίδεπζεο (θνχξηνπ, Βξαηζάιεο & Γθφβαξεο, 2004). ηε Γαιιία ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα θαίλεηαη λα αληαπνθξίλεηαη ηθαλνπνηεηηθά ζηηο αλάγθεο ησλ παηδηψλ ησλ κεηαλαζηψλ (Νηθνιάνπ, 2000). Ζ ηθαλφηεηα επηθνηλσλίαο ζηα γαιιηθά είλαη απαξαίηεηε πξνυπφζεζε έληαμεο ηνπ κεηαλάζηε καζεηή ζην γαιιηθφ ζρνιείν. ε απηή ηε ινγηθή έρνπλ δεκηνπξγεζεί θαη ιεηηνπξγνχλ Τάμεηο Δηζαγσγήο γηα ηελ πξσηνβάζκηα θαη δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε (classes d imitation/clin), ζπκπιεξσκαηηθά καζήκαηα (cours de rattrapage/crp) ζην πξσηνβάζκην επίπεδν θαη ηάμεηο ππνδνρήο (classes d accueil/clan) γηα ην γπκλάζην. Δπηπιένλ νξγαλψλνληαη Πξνγξάκκαηα Γηδαζθαιίαο γισζζψλ θαη πνιηηηζκηθψλ ζηνηρείσλ ησλ ρσξψλ θαηαγσγήο (Enseignement de Langues et Cultures d Origine/ELCO) πνπ αθνξνχλ ζηηο νθηψ (8) θπξηφηεξεο νκάδεο ησλ κεηαλαζηψλ. Δπίζεο, έρνπλ δεκηνπξγεζεί Κέληξα Δθπαίδεπζεο θαη Πιεξνθφξεζεο γηα ηε ρνιηθή πκκεηνρή ησλ Μεηαλαζηψλ (Centres de Formation et d Information pour la solarisation des Enfants de Migrants/CEFISEM) κε ζηφρν ηελ εθπαίδεπζε ησλ θαζεγεηψλ θαη ηνπ δηνηθεηηθνχ πξνζσπηθνχ ηνπ Τπνπξγείνπ Παηδείαο ζε ζέκαηα ππνδνρήο απηψλ ησλ καζεηψλ. Σν πξφγξακκα Γξάζεο ηεο Γηππνπξγηθήο Δπηηξνπήο γηα ην 2003 ζεσξεί φηη ην ζρνιείν απνηειεί ην βαζηθφ ζεζκφ γηα ηελ πινπνίεζε ησλ πνιηηηθψλ έληαμεο ησλ κεηαλαζηψλ. Αθελφο, νη εθπαηδεπηηθνί νθείινπλ λα κεηαδψζνπλ ζηα παηδηά ηηο αμίεο πνπ κνηξάδεηαη ε γαιιηθή θνηλσλία θαη αθεηέξνπ θάηη ηέηνην πξνυπνζέηεη ηελ πεξαηηέξσ εθπαίδεπζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ ψζηε λα κπνξνχλ λα αληαπνθξηζνχλ ζηηο θαηλνχξγηεο πξνθιήζεηο. Σν εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηεο Γεξκαλίαο δελ είλαη εληαίν, σζηφζν, νη Γεξκαλνί αθνινπζνχλ ηελ πνιηηηθή ηεο ελζσκάησζεο ησλ παηδηψλ ησλ κεηαλαζηψλ ζηα γεξκαληθά ζρνιεία θαη ζηε γεξκαληθή θνηλσλία (Μηιέζε & Παζραιηψξε, 2003). Σα βαζηθά εθπαηδεπηηθά κέηξα πνπ πινπνηνχληαη ζηα πιαίζηα ηεο ελζσκάησζεο ησλ κεηαλαζηψλ καζεηψλ είλαη ηα εμήο (βι. Μηιέζε & Παζραιηψξε, 2003): 1. Πξνπαξαζθεπαζηηθέο ηάμεηο γηα καζεηέο πνπ δελ γλσξίδνπλ ηε γεξκαληθή γιψζζα θαη απνζθνπνχλ ζηελ πξνεηνηκαζία ησλ καζεηψλ γηα ηελ έληαμε ηνπο ζηελ θαλνληθή ηάμε. 20

2. Γίγισζζεο ηάμεηο κε παηδηά κεηαλαζηψλ ζην γεξκαληθφ ζρνιείν, ζηηο νπνίεο εθαξκφδεηαη ην κεηαβαηηθφ πξφγξακκα έληαμεο ησλ κεηαλαζηψλ. Σν πξφγξακκα ησλ ηάμεσλ αξρίδεη κε ηα 2/3 πεξίπνπ ζηε κεηξηθή γιψζζα ησλ κεηαλαζηψλ ζηηο θαηψηεξεο ηάμεηο θαη θαηά ην 1/3 γεξκαλφγισζζν. 3. Λεηηνπξγνχλ Σκήκαηα Μεηξηθήο Γιψζζαο ηφζν ζηελ Πξσηνβάζκηα φζν θαη ζηε Γεπηεξνβάζκηα, πξσηλά θαη απνγεπκαηηλά, ε πνιιέο πεξηπηψζεηο ην Μάζεκα Μεηξηθήο Γιψζζαο θαη ηνηρείσλ ηεο ρψξαο θαηαγσγήο ππφθεηηαη ζηελ αξκνδηφηεηα ησλ δηπισκαηηθψλ ππεξεζηψλ ησλ ρσξψλ πξνέιεπζεο, θαηά ζπλέπεηα είλαη εθηφο ζρνιηθνχ πξνγξάκκαηνο θαη πεξηιακβάλεη καζεηέο δηαθφξσλ ειηθηψλ 5. Γιαπολιηιζμική εκπαίδεςζη ζηην Δλλάδα-ζςνοπηική αναδπομή Σν ειιεληθφ ζρνιείν, φπσο θαη ε ειιεληθή θνηλσλία, ραξαθηεξίδεηαη ζήκεξα απφ ηελ πνιηηηζκηθή θαη γισζζηθή πνιπκνξθία. Παηδηά κεηαλαζηψλ, παιηλλνζηνχλησλ θαη πξνζθχγσλ, πξψηεο θαη δεχηεξεο γεληάο αλαδεηνχλ κέζα απφ ηελ εθπαίδεπζε ηελ πξνζαξκνγή ηνπο ζηελ ειιεληθή θνηλσλία. Με βάζε εκπεηξίεο άιισλ ρσξψλ, ε ειιεληθή πνιηηεία πξνζπάζεζε λα νξγαλψζεη ζεζκνχο θαη δηαδηθαζίεο πξνθεηκέλνπ λα αληαπνθξηζεί ζηα δεηήκαηα πνπ αλέθπςαλ απφ ηε θνίηεζε κεγάινπ πνζνζηνχ παηδηψλ κεηαλαζηψλ, παιηλλνζηνχλησλ θαη πξνζθχγσλ ζην ειιεληθφ ζρνιείν. Απφ ηελ αλαζθφπεζε ηεο ζρεηηθήο βηβιηνγξαθίαο πξνθχπηεη φηη ηα κέηξα πνπ ειήθζεζαλ θηλνχληαη ζε δχν βαζηθά επίπεδα: 1) Σν πνιηηηθφ ζεζκηθφ, θαη 2) Σν επίπεδν εθπαηδεπηηθήο πξάμεο κε ηελ πινπνίεζε πξνγξακκάησλ γηα ηελ έληαμε ησλ παηδηψλ κεηαλαζηψλ θαη παιηλλνζηνχλησλ ζην ειιεληθφ ζρνιείν. 5.1 Θεζμικό πλαίζιο Απφ ηελ αλαζθφπεζε ηεο ζρεηηθήο λνκνζεζίαο πνπ νξίδεη ην πεδίν παξέκβαζεο θαη αλάπηπμεο ηεο επίζεκεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο γηα ηνπο κεηαλάζηεο ζηελ Διιάδα δηαθξίλνληαη πέληε πεξίνδνη πξνζαξκνγήο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο ζηηο αλάγθεο ησλ παιηλλνζηνχλησλ θαη κεηαλαζηψλ καζεηψλ: Η. ηηο δεθαεηίεο 1970-1980, ε Διιάδα δέρηεθε ην θχκα ηεο παιηλλφζηεζεο Διιήλσλ απφ ηε Γεξκαλία, ηηο ΖΠΑ, ηνλ Καλαδά, ηελ Απζηξαιία θαη ηε Νφηηα 21

Αθξηθή. Πξνζηέζεθε, επηπιένλ, ε παιηλλφζηεζε ησλ πνιηηηθψλ πξνζθχγσλ απφ ρψξεο ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο θαη ησλ Διιήλσλ Οκνγελψλ απφ ηελ Πξψελ νβηεηηθή Έλσζε, ηε Μέζε Αλαηνιή θαη ηελ Αθξηθή (Γξεηηάθεο, 1999). ε απηφ ην πιαίζην εθδίδεηαη Τπνπξγηθή Απφθαζε (Ν. 1404/83)1), ε νπνία εηζάγεη ην ζεζκφ ησλ Σάμεσλ Τπνδνρήο (Σ.Τ.) θαη ησλ Φξνληηζηεξηαθψλ Σκεκάησλ (Φ.Σ.) γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ αλαγθψλ ησλ παηδηψλ ησλ παιηλλνζηνχλησλ πνπ εγθαηαζηάζεθαλ ζηελ Διιάδα πξνο αλαδήηεζε ελφο αζθαιέζηεξνπ κέιινληνο γηα ηε δσή ηνπ. ΗΗ. Ζ κεηεμέιημε ηεο Διιάδαο ην 1990 ζε ρψξα ππνδνρήο θαη θηινμελίαο κεγάινπ αξηζκνχ κεηαλαζηψλ, παιηλλνζηνχλησλ θαη πξνζθχγσλ, νδήγεζε ζηελ ηξνπνπνίεζε ηεο λνκνζεζίαο ηνπ 1980 (Ν. 1894/90), πνπ ξπζκίδεη ηε ιεηηνπξγία θξνληηζηεξηαθψλ ηκεκάησλ θαη ηάμεσλ ππνδνρήο δίλνληαο (α) ην δηθαίσκα λα εληαρζνχλ ζε απηά αιινδαπνί καζεηέο πνπ θνηηνχλ ζηελ Πξσηνβάζκηα θαη Γεπηεξνβάζκηα Δθπαίδεπζε θαη, ζπγρξφλσο, (β) ηε δπλαηφηεηα πξφζιεςεο (σξνκίζζησλ) εθπαηδεπηηθψλ πνπ δηδάζθνπλ ηε γιψζζα θαη ηνλ πνιηηηζκφ ησλ παηδηψλ ησλ κεηαλαζηψλ. Με ηελ ηξνπνπνίεζε ησλ Σάμεσλ Τπνδνρήο θαη ησλ Φξνληηζηεξηαθψλ Σκεκάησλ, ε ειιεληθή πνιηηεία δίλεη ηε δπλαηφηεηα ζην χιινγν Γηδαζθφλησλ θάζε ζρνιηθήο κνλάδαο Πξσηνβάζκηαο θαη Γεπηεξνβάζκηαο Δθπαίδεπζεο λα πξνζθέξεη γισζζηθή αιιά θαη γεληθφηεξε καζεζηαθή ππνζηήξημε ζηνπο αιινδαπνχο καζεηέο εληφο θαη εθηφο ζρνιηθνχ σξαξίνπ (ΤΠΔΠΘ, 2010). ΗΗΗ. Σν ζεκαληηθφηεξν βήκα ζηνλ ηνκέα ηεο ζέζπηζεο κέηξσλ γηα ηελ πξνζαξκνγή κεηαλαζηψλ καζεηψλ γίλεηαη ην 1996 (Ν. 2413/96) κε ηελ ςήθηζε ηνπ λφκνπ γηα ηελ Διιεληθή Παηδεία ζην εμσηεξηθφ θαη ηε Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε, ν νπνίνο ζην άξζξν 34 αλαιχεη ηνπο ζθνπνχο θαη ην πεξηερφκελν ηεο δηαπνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο. Τηνζεηψληαο ηε δηαπνιηηηζκηθή πξνζέγγηζε σο επίζεκε γξακκή εθπαίδεπζεο ησλ παηδηψλ κεηαλαζηψλ ιακβάλνληαη ηα εμήο δηνηθεηηθά κέηξα: Οξγάλσζε θαη ιεηηνπξγία ζρνιηθψλ κνλάδσλ δηαπνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο γηα ηελ παξνρή εθπαίδεπζεο ζε καζεηέο κε εθπαηδεπηηθέο, θνηλσληθέο, πνιηηηζκηθέο ή κνξθσηηθέο ηδηαηηεξφηεηεο. Σα ρνιεία Γηαπνιηηηζκηθήο Δθπαίδεπζεο κπνξνχλ λα ηδξπζνχλ φρη κφλν απφ ην θξάηνο, αιιά θαη «επ νλφκαηη νξγαληζκψλ ηνπηθήο απηνδηνίθεζεο, εθθιεζηαζηηθψλ ηδξπκάησλ θαη 22

άιισλ θηιαλζξσπηθψλ ζσκαηείσλ κε θεξδνζθνπηθνχ ραξαθηήξα» (Ν. 2413, άξζξν 35, παξ. 4). ηα ζρνιεία δηαπνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο (λεπηαγσγεία, δεκνηηθά, γπκλάζηα, ιχθεηα θάζε ηχπνπ) εθαξκφδεηαη ην πξφγξακκα ησλ δεκνζηψλ ζρνιείσλ, ην νπνίν πξνζαξκφδεηαη ζηηο ηδηαίηεξεο αλάγθεο ησλ καζεηψλ ηνπ. Ίδξπζε Δηδηθήο Γξακκαηείαο Παηδείαο Οκνγελψλ θαη Γηαπνιηηηζκηθήο Δθπαίδεπζεο σο δηνηθεηηθφ εξγαιείν ηνπ Τπνπξγείνπ Παηδείαο κε ζηφρν ην ζρεδηαζκφ θαη ηελ πινπνίεζε ηεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο ζε ζέκαηα πξνζαξκνγήο καζεηψλ κεηαλαζηψλ θαη παιηλλνζηνχλησλ. Ίδξπζε ηνπ Ηλζηηηνχηνπ Παηδείαο θαη Οκνγελψλ θαη Γηαπνιηηηζκηθήο Δθπαίδεπζεο (Η.Π.Ο.Γ.Δ.), ην νπνίν έρεη σο ζηφρν ηελ επηζηεκνληθή θαη έγθπξε εθηέιεζε ηνπ έξγνπ ηνπ ΤΠΔΠΘ. ην έξγν ηνπ Η.Π.Ο.Γ.Δ. πεξηιακβάλνληαη (α) ε ζχληαμε θαη ε έγθξηζε πξνγξακκάησλ, ε έγθξηζε θαη ζπγγξαθή βηβιίσλ, ε πξνεηνηκαζία πιηθνχ γηα ηα ζρνιεία δηαπνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο, (β) ε επηκφξθσζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ, (γ) ε κειέηε ζεκάησλ ησλ παιηλλνζηνχλησλ κε ζηφρν ηελ επθνιφηεξε έληαμή ηνπο ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, θαη (δ) ε πξνζαξκνγή ησλ πξνγξακκάησλ ζηα ζρνιεία δηαπνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο κε βάζε ηηο ηδηαηηεξφηεηεο θάζε ζρνιείνπ. ΗΤ. εκαληηθφ βήκα πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο δηαπνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο κπνξεί λα ζεσξεζεί θαη ε ελζσκάησζε ηεο επξσπατθήο δηάζηαζεο ζηελ ππνρξεσηηθή εθπαίδεπζε ζηελ Διιάδα. Μηα απφ ηηο βαζηθέο αξρέο ηνπ αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο είλαη «Ζ ελίζρπζε ηεο πνιηηηζκηθήο θαη γισζζηθήο ηαπηφηεηαο ζην πιαίζην κηαο πνιππνιπηηζκηθήο θνηλσλίαο» (ΦΔΚ η.β 303/13-3- 03). Ζ ελίζρπζε ηεο πνιηηηζκηθήο θαη γισζζηθήο ηαπηφηεηαο ζπλδπάδεηαη κε ηελ ακνηβαία θαηαλφεζε θαη ζπλεξγαζία κε ηνπο άιινπο επξσπατθνχο ιανχο κε ζηφρν ηελ αλάπηπμε ζε φινπο ηνπο ηνκείο, κε ην ζεβαζκφ θαη ηελ απνδνρή ηεο πνιηηηζκηθήο εηεξφηεηαο ηνπ άιινπ θαη ηελ αξκνληθή ζπκβίσζε ζε πνιππνιηηηζκηθά πεξηβάιινληα, κε ηελ αλάπηπμε θνηλσληθψλ θαη επηθνηλσληαθψλ δεμηνηήησλ αλαγθαίσλ γηα ηε ζπκκεηνρή ζηηο ζχγρξνλεο θνηλσληθέο εμειίμεηο θαη κε ην πλεχκα ηεο πνιηηηζκηθήο θαη γισζζηθήο πνιπκνξθίαο, φπσο πξνβιέπεηαη ζηε ζπλζήθε ηνπ Maastricht (Παληίδεο & Παζηάο, 2003). Τ. Ο ζεζκφο ηνπ Οινήκεξνπ ρνιείνπ κε ην δηεπξπκέλν σξάξην ιεηηνπξγίαο ηνπ θαζηεξψζεθε αξρηθά ην 1997 κε ηνλ λφκν 2525/23-9-1997. Βαζηθφο ζθνπφο ηνπ 23

νινήκεξνπ ζρνιείνπ είλαη λα πξνζθέξεη ζηνπο καζεηέο αλαβαζκηζκέλν πξφγξακκα καζεκάησλ πνπ πξνζβιέπεη ζηελ εμππεξέηεζε παηδαγσγηθψλ, εθπαηδεπηηθψλ, θαζψο θαη θνηλσληθψλ θαη πνιηηηζκηθψλ ζηφρσλ (Υαλησηάθεο, 2001). Οη βαζηθέο θαηεπζχλζεηο ηνπ πξνγξάκκαηνο ηνπ νινήκεξνπ ζρνιείνπ κε βάζε ηηο ππνπξγηθέο απνθάζεηο θαη εγθπθιίνπο είλαη ε εκπέδσζε ησλ γλψζεσλ πνπ δηδάζθνληαη νη καζεηέο ζην πξσηλφ πξφγξακκα θαη ν εκπινπηηζκφο ηνπ πξσηλνχ πξνγξάκκαηνο κε επηπιένλ δηδαθηηθά αληηθείκελα ζχκθσλα κε ηηο αλάγθεο ησλ καζεηψλ (π.ρ. Μνπζηθή, Υνξφ, Αγγιηθά, θ.ά). Ζ θηινζνθία ηνπ Οινήκεξνπ ρνιείνπ κε ην δηεπξπκέλν σξάξην ιεηηνπξγίαο ηνπ, ην εκπινπηηζκέλν πξφγξακκα θνηλσληθνχ θαη πνιηηηζκηθνχ ραξαθηήξα εηζάγεη έλαλ θαηλνχξην ηξφπν νξγάλσζεο ηεο ζρνιηθήο κνλάδαο θαη ζπλεπάγεηαη αιιαγέο ζην ξφιν θαη ζηελ πξνζθνξά ηνπ εθπαηδεπηηθνχ, αιιά θαη ζηηο πξνζδνθίεο ησλ καζεηψλ θαη ησλ γνληψλ (Φ/3347/91969/Γ1/2-9-03). ε απηφ ην πιαίζην κπνξεί λα απνηειέζεη ηζρπξφ κέζν γηα ηελ νκαιή έληαμε ησλ κεηαλαζηψλ καζεηψλ, εηδηθά, ζηηο πξψηεο βαζκίδεο ηεο εθπαίδεπζεο. 5. 2 Υπημαηοδοηούμενα ππογπάμμαηα Δθηφο απφ ηνπο εηδηθνχο ζεζκνχο κε ηνπο νπνίνπο ην ειιεληθφ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα επηρεηξεί ηα ηειεπηαία ρξφληα λα αληαπνθξηζεί ζηηο αλάγθεο ηεο πνιππνιηηηζκηθήο πξαγκαηηθφηεηαο, ζεκαληηθφο δείθηεο ηεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο ησλ ειιεληθψλ θπβεξλήζεσλ γηα ηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ κεηαλαζηψλ, είλαη ηα ρξεκαηνδνηνχκελα πξνγξάκκαηα, ηα νπνία πινπνίεζαλ δηάθνξνη θνξείο. ζε ηξεηο βαζηθέο ρξνληθέο πεξηφδνπο: (α) 1997-2000, (β) 2000-2004, θαη (γ) 2006-2008 (Τπνπξγείν Παηδείαο θαη Γηα βίνπ Μάζεζεο θαη Θξεζθεπκάησλ, 2010). Η. Πξφγξακκα «Δθπαίδεπζε Παιηλλνζηνύλησλ θαη αιινδαπώλ καζεηώλ» (1997-2000 θαη 2000-2004) ην νπνίν πινπνηήζεθε ην Πξφγξακκα «Δθπαίδεπζε Παιηλλνζηνύλησλ θαη αιινδαπώλ καζεηώλ» απφ ην Παλεπηζηήκην Αζελψλ κε επηζηεκνληθνχο ππεπζχλνπο ηνπο θαζεγεηέο θ. Γηψξγν Μάξθνπ θαη Θ. Παπαθσλζηαληίλνπ. Ζ πινπνίεζε ησλ πξνγξακκάησλ επεθηάζεθε ζηνπο εμήο ηνκείο εξεπλεηηθνχ θαη πξαθηηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ: ην ηνκέα ηεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο κε θχξην ζηφρν ηελ αμηνιφγεζε ησλ πθηζηάκελσλ κέηξσλ γηα ηε ζρνιηθή έληαμε ησλ παιηλλνζηνχλησλ θαη 24