«Η ΣΑΤΣΟΣΗΣΑ ΚΑΙ Η ΓΛΧΙΚΗ ΥΡΗΗ ΣΧΝ ΑΛΒΑΝΧΝ ΜΔΣΑΝΑΣΧΝ ΣΗΝ ΔΛΛΑΓΑ»

Transcript

1 ΑΡΙΣΟΣΔΛΔΙΟ ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΘΔΑΛΟΝΙΚΗ ΣΜΗΜΑ ΔΠΙΣΗΜΧΝ ΠΡΟΥΟΛΙΚΗ ΑΓΧΓΗ ΚΑΙ ΔΚΠΑΙΓΔΤΗ. ΓΙΑΣΜΗΜΑΣΙΚΟ ΓΙΑΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΙΑΚΧΝ ΠΟΤΓΧΝ. ΦΤΥΟΠΑΙΓΑΓΧΓΙΚΗ ΣΗ ΔΝΣΑΞΗ :ΔΝΑ ΥΟΛΔΙΟ ΓΙΑ ΟΛΟΤ «Η ΣΑΤΣΟΣΗΣΑ ΚΑΙ Η ΓΛΧΙΚΗ ΥΡΗΗ ΣΧΝ ΑΛΒΑΝΧΝ ΜΔΣΑΝΑΣΧΝ ΣΗΝ ΔΛΛΑΓΑ» ΓΙΠΛΧΜΑΣΙΚΗ ΔΡΓΑΙΑ ΣΗ ΚΑΛΣΟΤ ΔΛΙΑΒΔΣ ΤΠΔΤΘΤΝΗ ΚΑΘΗΓΗΣΡΙΑ: Ρ. ΣΟΚΑΛΙΓΟΤ ΘΔΑΛΟΝΙΚΗ 2011

2 ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟ 3 ΔΙΑΓΧΓΗ 4 Α ΜΔΡΟ ΘΔΧΡΗΣΙΚΟ 7 1.Σαπηόηεηα θαη γιώζζα Έλλνηα ηεο ηαπηφηεηαο Eζλνηηθή ηαπηφηεηα Γηπνιηηηζκηθή ηαπηφηεηα 14 2.Έλλνηα ηεο γιώζζαο Γηγισζζία Δλαιιαγή θσδίθσλ Γισζζηθή επηινγή θαη γισζζηθή ρξήζε Γισζζηθή δηαηήξεζε - γισζζηθή ππνρψξεζε 25 3.ρέζε γιώζζαο θαη ηαπηόηεηαο 31 B ΜΔΡΟ ΔΡΔΤΝΗΣΙΚΟ 36 4.ΥΔΓΙΑΜΟ,ΓΙΔΞΑΓΧΓΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΤΗ ΣΧΝ ΓΔΓΟΜΔΝΧΝ ΣΗ ΔΡΔΤΝΑ ηφρνη ηεο έξεπλαο θαη εξεπλεηηθέο ππνζέζεηο Δξεπλεηηθέο κεζνδνινγηθέο επηινγέο Ζ πνηνηηθή πξνζέγγηζε ηεο θνηλσληθήο έξεπλαο Ζ δηαηχπσζε ησλ εξεπλεηηθψλ εξσηεκάησλ Ζ ζπλέληεπμε Οη ζπκκεηέρνληεο ζηελ έξεπλα Αλάιπζε εκπεηξηθώλ δεδνκέλσλ Παξνπζίαζε βαζηθψλ βηνγξαθηθψλ ζηνηρείσλ ησλ ζπκκεηερφλησλ Γηαπξνζσπηθέο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη εθθάλζεηο εζλνηηθήο ηαπηφηεηαο Γισζζηθέο επηινγέο ζηάζεηο απέλαληη ζηελ γιψζζα πκπεξάζκαηα-πδήηεζε 71 7.ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΔΛΛΖΝIKH ΞΔΝΟΓΛΧΖ 82 8.ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ 89 2

3 ΠΡΟΛΟΓΟ Ζ ζπλερήο κεηαλάζηεπζε θαη κεηαθίλεζε ησλ πιεζπζκψλ έρεη θαηαζηήζεη ηηο πεξηζζφηεξεο ρψξεο φπσο θαη ηελ Διιάδα πνιππνιηηηζκηθέο κε απνηέιεζκα λα αλαδεηνχληαη ηξφπνη δηαρείξηζεο ηεο εζλνηηθήο θαη γισζζηθήο πνηθηινκνξθίαο. Απφ ηελ επαθή ησλ γισζζψλ πξνθχπηνπλ θνηλσληνγισζζηθά δεηήκαηα φπσο ε ελαιιαγή θσδίθσλ, ε αιιειεμάξηεζε ησλ γισζζψλ, ε κεηαθνξά ζηνηρείσλ απφ ηε κηα γιψζζα ζηελ άιιε, ε γισζζηθή δηαηήξεζε θαη ππνρψξεζε. Καηά ηελ κειέηε απηψλ ησλ δεηεκάησλ πξνζεγγίδνπκε ζέκαηα πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ ηαπηφηεηα θαη ηελ ππαγσγή καο ζε κηα εζλνηηθή νκάδα, γισζζηθή ή πνιηηηζκηθή. ηελ παξνχζα εξγαζία πξνζεγγίδνπκε ην ζέκα ηεο ηαπηφηεηαο ησλ κεηαλαζηψλ Αιβαλψλ ζηελ Διιάδα θαη ηηο δηεξγαζίεο επηπνιηηηζκνχ ή αθνκνίσζεο, κέζα απφ ηε κειέηε ηεο γιψζζαο θαη ησλ δεηεκάησλ πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ επαθή ησλ γισζζψλ, φπσο απηφ ηεο γισζζηθήο δηαηήξεζεο θαη γισζζηθήο ππνρψξεζεο. Ζ παξνχζα εξγαζία είλαη δηαξζξσκέλε ζε δχν κέξε α) ην ζεσξεηηθφ φπνπ αλαπηχζζνληαη ζεσξεηηθά δεηήκαηα πνπ ζρεηίδνληαη κε ζέκαηα ηαπηφηεηαο θαη γιψζζαο θαη β) ζην εξεπλεηηθφ κέξνο ζην νπνίν επηρεηξείηαη ε παξάζεζε θαη ε αλάιπζε ησλ εκπεηξηθψλ δεδνκέλσλ ηεο έξεπλάο καο, ε νπνία ζηεξίρζεθε ζε ζπλεληεχμεηο κε νηθνγέλεηεο κφληκα δηακελφλησλ αιινδαπψλ αιβαληθήο θαηαγσγήο ζηελ ρψξα καο θαη ηα ζπκπεξάζκαηα πνπ πξνέθπςαλ. Οθείισ έλα κεγάιν επραξηζηψ ζηελ θαζεγήηξηα κνπ θ. Ρνχια Σζνθαιίδνπ γηα ηελ άςνγε ζπλεξγαζία καο θαη γηα ηελ εκπηζηνζχλε πνπ κνπ έδεημε. Ζ δηδαζθαιία ηνπ καζήκαηνο ηεο Κνηλσληνγισζζνινγίαο ζηα πιαίζηα ηνπ θχθινπ ζπνπδψλ ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ κεηαπηπρηαθνχ πξνγξάκκαηνο ήηαλ πεγή έκπλεπζεο γηα κέλα πξνθεηκέλνπ λα αζρνιεζψ κε ηελ παξνχζα εξγαζία. Δπραξηζηψ φιεο ηηο νηθνγέλεηεο ησλ Αιβαλψλ κεηαλαζηψλ δηφηη ρσξίο ηε ζπκκεηνρή ηνπο απηή ε έξεπλα δε ζα ήηαλ εθηθηή θαη ηέινο επραξηζηψ ηελ νηθνγέλεηα κνπ πνπ πάληνηε ζηεξίδνπλ ηηο επηινγέο κνπ. 3

4 ΔΙΑΓΧΓΗ Ζ κεηαθίλεζε ελφο αηφκνπ ή κηαο νκάδαο αηφκσλ απφ κηα ρψξα ζε κηα άιιε, απφ έλα γλσζηφ θνηλσληθφ, νηθνλνκηθφ, πνιηηηθφ θαη πνιηηηζηηθφ ζχζηεκα ζε έλα άγλσζην, έρεη ζπλέπεηεο θνηλσληθέο, νηθνλνκηθέο, πνιηηηθέο θαη πνιηηηζκηθέο. Οη ζπλέπεηεο ηεο κεηαλάζηεπζεο είλαη ζεκαληηθέο γηα ηελ νκάδα, δειαδή ηελ νηθνγέλεηα σο κηθξννκάδα θαη ηελ παξνηθία σο επξχηεξε νκάδα, θαη, ηέινο γηα ηελ ρψξα πξνέιεπζεο θαη ηε ρψξα ππνδνρήο ηνπ κεηαλάζηε. Ζ καδηθή κεηαθίλεζε αλζξψπσλ παγθφζκηα επεξεάδεη ηε δεκνγξαθηθή ζχλζεζε ησλ «ρσξψλ ππνδνρήο» κεηαλαζηψλ θαη απνηειεί έλα ζεκαληηθφ παξάγνληα δηακφξθσζεο ηνπ «πνιππνιηηηζκηθνχ» ραξαθηήξα ησλ θνηλσληψλ ηνπο. Οη εμειίμεηο απηέο νδήγεζαλ ζηε δεκηνπξγία πνιππνιηηηζκηθψλ θαη πνιπγισζζηθψλ ζπλζεθψλ θαη ζηελ Διιάδα ε νπνία ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο δέρεηαη κεηαλάζηεο θαη ελψ, είλαη εχθνιν θαηαθχγην γηα φζνπο ςάρλνπλ λα βξνπλ έλα θαιχηεξν αχξην γηα απηνχο θαη ηηο νηθνγέλεηεο ηνπο, είλαη αλέηνηκε νηθνλνκηθά θαη ζεζκηθά λα κπνξέζεη λα αληαπεμέιζεη ζηελ ηθαλνπνίεζε ησλ επηηαθηηθψλ αλαγθψλ πνπ γελληνχληαη απφ ηε ζπλχπαξμε ησλ πνηθίισλ πνιηηηζκψλ. Με άιια ιφγηα, φπσο θαη νη πεξηζζφηεξεο θνηλσλίεο, ε Διιάδα δελ επηζπκεί, αιιά αλαγθάδεηαη λα αληαπνθξηζεί, ζε κηα πνιππνιηηηζκηθή πξαγκαηηθφηεηα (Σζνθαιίδνπ 2009). ιν θαη πεξηζζφηεξνη άλζξσπνη έξρνληαη ζε επαθή κε πεξηζζφηεξεο απφ κηα θνπιηνχξεο θαη πνιηηηζκνχο. Απηφ σζηφζν έρεη σο απνηέιεζκα λα απμάλνληαη ζεκαληηθά ηα πξαθηηθά πξνβιήκαηα ηεο δηαπνιηηηζηηθήο επηθνηλσλίαο (Καζζσηάθεο 2000). Σα πνιππνιηηηζκηθά θξάηε, ηα νπνία είλαη πάξα πνιιά ζηελ επνρή πνπ δνχκε, ζα πξέπεη λα αλαπηχμνπλ ηνπο κεραληζκνχο εθείλνπο πνπ ζα ηνπο επηηξέςνπλ λα ελζσκαηψζνπλ ηφζν ηελ έλλνηα ηνπ «εκείο» φζν θαη ηελ έλλνηα ηνπ «απηνί». Θα πξέπεη κε άιια ιφγηα λα εμεηάζνπλ αληηθεηκεληθά ηελ θνπιηνχξα, ηνλ πνιηηηζκφ, ηνλ ηξφπν ζθέςεο θαη ηνλ ηξφπν δσήο ησλ «άιισλ», έηζη ψζηε λα βξεζνχλ ηα ζεκεία επαθήο ηνπο, αιιά θαη ηα ζεκεία πνπ ηνπο απνκαθξχλνπλ. Δίλαη ινηπφλ απαξαίηεηε ε αλαδήηεζε ηξφπσλ δηαρείξηζεο ηεο εζλνηηθήο θαη γισζζηθήο πνηθηινκνξθίαο (Chomsky 1993). Ζ πνιππνιηηηζκηθή πξαγκαηηθφηεηα δεκηνπξγεί κηα λέα θνηλσληθνπνιηηηθή θαηάζηαζε, ε νπνία κε ε ζεηξά ηεο επεξεάδεη ηηο θξαηνχζεο νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηζκηθέο δνκέο. Ζ θπξίαξρε νκάδα ζα πξνζπαζήζεη λα βξίζθεη ηξφπνπο απνξξφθεζεο ηνπ δηαθνξεηηθνχ γισζζηθνχ θαη πνιηηηζκηθνχ ζηνηρείνπ αλ θαη νη 4

5 εζλνηηθέο νκάδεο ραξαθηεξίδνληαη απφ δηαθνξεηηθφ βαζκφ αληίζηαζεο σο πξνο ηελ ελζσκάησζε ή ηελ αθνκνίσζε ηνπο θπξίσο ζε γισζζηθφ επίπεδν (Σζνθαιίδνπ 1999). ην πιαίζην ινηπφλ ηεο πνιππνιηηηζκηθήο θνηλσλίαο καο ε γισζζηθή εηεξνγέλεηα είλαη πξνθαλήο. Ζ ζρέζε ηεο εζλνηηθήο γιψζζαο κε ηελ θπξίαξρε θαη ν ηξφπνο πνπ αλαπηχζζεηαη ε γιψζζα ζε ζπλζήθεο κεηαλάζηεπζεο έρνπλ σο απνηέιεζκα ην θαηλφκελν ηεο δηγισζζίαο πνπ πξνθχπηεη απφ ηελ επαθή ησλ γισζζψλ θαη ησλ πνιηηηζκψλ. ηαλ νη κεηαλάζηεο δίγισζζνη νκηιεηέο επηθνηλσλνχλ κε ηνπο νκηιεηέο ηεο θπξίαξρεο γιψζζαο, ε πξαθηηθή απηή επεξεάδεη ηνπο ίδηνπο, ηελ πξψηε ηνπο γιψζζα, αιιά θαη ηνπο ζπλνκηιεηέο θαη ηε γιψζζα ηνπο. Ζ δηγισζζία γίλεηαη ν δίαπινο κέζα απφ ηνλ νπνίν νη νκηιεηέο θαη νη γιψζζεο αιιειεπηδξνχλ θαη απφ απηή ηελ επαθή πξνθχπηνπλ ζεκαληηθά θνηλσληνγισζζηθά δεηήκαηα. Κάπνηα απφ ηα δεηήκαηα απηά πνπ ηίζεληαη είλαη ε ελαιιαγή θσδίθσλ, πνπ ρξεζηκνπνηνχλ νη δίγισζζνη ψζηε λα θαιχπηνληαη νη δηάθνξεο επηθνηλσληαθέο αλάγθεο ηνπο αιιά θαη ε γισζζηθή δηαηήξεζε ή ππνρψξεζε (Σζνθαιίδνπ 2008α). Καηά ηελ κειέηε απηψλ ησλ ζεκάησλ πξνζεγγίδνπκε ζέκαηα πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ ηαπηφηεηα θαη ηελ ππαγσγή καο ζε κηα εζλνηηθή νκάδα, γισζζηθή ή πνιηηηζκηθή νκάδα. χκθσλα κε ηνλ Μααινχθ (1999:18) ε ηαπηφηεηά καο είλαη φ,ηη καο θάλεη λα κελ είκαζηε ηαπηφζεκνη κε θαλέλαλ άιιν. Ζ ζχλζεζε ησλ ζηνηρείσλ πνπ απνηεινχλ ηελ ηαπηφηεηά καο, θαζψο θαη ην θνηλσληθνπνιηηηζκηθφ πιαίζην ζην νπνίν πξαγκαηνπνηείηαη ε ζχλζεζε απηή, έρνπλ ηδηαίηεξε ζεκαζία, ηφζν γηα ην δίγισζζν άηνκν, φζν θαη γηα ην πεξηερφκελν ηεο πνιππνιηηηζκηθήο θνηλσλίαο πνπ δεκηνπξγείηαη κέζα απφ ηελ επαθή ησλ γισζζψλ θαη ησλ γισζζηθψλ θνηλνηήησλ κεηαμχ ηνπο (Σζνθαιίδνπ 2008α). ηελ παξνχζα εξγαζία πξνζεγγίδνπκε ην ζέκα ηεο ηαπηφηεηαο ησλ κεηαλαζηψλ Αιβαλψλ ζηελ Διιάδα θαη ηηο δηεξγαζίεο επηπνιηηηζκνχ ή αθνκνίσζεο, θαη ηε κειέηε ηεο γιψζζαο θαη ησλ δεηεκάησλ πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ επαθή ησλ γισζζψλ φπσο είλαη ε γισζζηθή δηαηήξεζε ή ππνρψξεζε. Ζ επηινγή ηεο ζπγθεθξηκέλεο εζλνηηθήο νκάδαο έγηλε κε βάζε ηελ αξηζκεηηθή ππεξνρή ησλ Αιβαλψλ νηθνλνκηθψλ κεηαλαζηψλ έλαληη φισλ ησλ άιισλ: απνηεινχλ ηα δχν ηξίηα ηνπ ζπλφινπ ησλ νηθνλνκηθψλ κεηαλαζηψλ πνπ εξγάδνληαη ζηε ρψξα καο. Σα ζέκαηα πνπ δηεξεπλήζεθαλ πέξα απφ ηα δεκνγξαθηθά ηνπο ζηνηρεία αθνξνχζαλ ηελ έθθξαζε ηεο εζλνηηθήο ηνπο ηαπηφηεηαο, ηηο δηαπξνζσπηθέο ηνπο ζρέζεηο, ηε ζρέζε 5

6 κε ηελ παηξίδα, ηηο γισζζηθέο ηνπο επηινγέο, ηε γισζζηθή ηνπο ηθαλφηεηα, ηφζν ζηα αιβαληθά φζν θαη ζηα ειιεληθά, ηηο πξαθηηθέο φζν αθνξά ηελ θαιιηέξγεηα ηεο εζλνηηθήο γιψζζαο, ηηο ζηάζεηο ηνπο απέλαληη ζηηο δπν γιψζζεο θαη ηελ ελδερφκελε γισζζηθή απψιεηα ηεο αιβαληθήο. 6

7 Α ΜΔΡΟ ΘΔΧΡΗΣΙΚΟ 1. Σαπηόηεηα θαη γιώζζα ηνλ επξχηεξν ρψξν ηεο Κνηλσληνγισζζνινγίαο θαη άιισλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ ε ζρέζε ηνπ έζλνπο κε ηε γιψζζα είλαη πνιχπινθε θαη πνιπδηάζηαηε. Ζ πξνζπάζεηα ηνπ ηξφπνπ ζχλδεζεο ηνπ έζλνπο κε ηε γιψζζα είλαη απαξαίηεηε, είηε δερηνχκε ηελ ηαχηηζε έζλνπο θαη γιψζζαο, είηε φρη. ηηο πνιππνιηηηζκηθέο θνηλσλίεο ην ζέκα είλαη πην ζχλζεην κηα θαη ε επαθή ησλ γισζζψλ θαη εζλνηήησλ δεκηνπξγεί κηα λέα εζλνηηθή θαη γισζζηθή ζχλζεζε πνπ εθθξάδεη ηηο αλάγθεο ησλ κεηνλνηηθψλ νκάδσλ (Σζνθαιίδνπ 2008α). Απφ ηελ αξραηφηεηα ζε φια ηα έζλε ηεο γεο ππήξμαλ θαη ππάξρνπλ δηαθνξεηηθέο γιψζζεο, θνπιηνχξεο θαη πνιηηηζκνί ζε επαθή, κε απνηέιεζκα έλα κεγάιν θνκκάηη αλζξψπσλ ζηνλ πιαλήηε καο λα δεη ζε δίγισζζν θαη δηπνιηηηζκηθφ πεξηβάιινλ. Σνπηθέο θνηλφηεηεο, ζξεζθεπηηθέο νκάδεο, εζλνηηθέο κεηνλφηεηεο, απνηεινχλ ηα ζηνηρεία ηεο ζεκεξηλήο πξαγκαηηθφηεηαο φπνπ νη καδηθέο κεηαθηλήζεηο ησλ πιεζπζκψλ αλαδεηνχλ θαηαθχγην ή εξγαζία. Καηά ηνλ Smolicz (1979) (βι.σζνθαιίδνπ 2008α) ζε κηα πνιππνιηηηζκηθή θνηλσλία ε θπξίαξρε νκάδα πξνζεγγίδεη ηηο νηθνλνκηθά ππνδεέζηεξεο κεηνλφηεηεο κε ηξεηο ηξφπνπο. ηελ πξψηε πεξίπησζε ε κεηνλφηεηα παξακέλεη πεξηραξαθσκέλε θαη ε θαησηεξφηεηά ηεο ηνλίδεηαη, απφ ηηο πνιηηηζκηθέο ηεο δηαθνξνπνηήζεηο ρσξίο λα ηεο δχλαηαη ε επθαηξία λα ακθηζβεηήζεη ηηο αμίεο ηεο θπξίαξρεο νκάδαο. Δίλαη ε πξνζέγγηζε ηεο ππφηαμεο θαη ηνπ δηαρσξηζκνχ. Γίλεηαη απνδεθηή απφ ηελ θπξίαξρε νκάδα, κε ηελ πξνυπφζεζε φηη δελ απεηιεί ηελ ππάξρνπζα πνιηηηθή θαη νηθνλνκηθή εμνπζία. Σα κέιε ηεο αζρνινχληαη κε ππνδεέζηεξεο εξγαζίεο πξάγκα πνπ ζεκαίλεη φηη κηθξφο αξηζκφο ησλ κειψλ ηεο ζα πξννδεχζεη θνηλσληθά. Ζ δεχηεξε πεξίπησζε αθνξά ηελ πνιηηηζκηθή αθνκνίσζε θαη ην δνκηθφ δηαρσξηζκφ κε ζηφρν ηελ απνξξφθεζε ησλ κειψλ ησλ εζλνηηθψλ κεηνλνηήησλ ζηελ νηθνλνκηθή θαη βηνκεραληθή δσή ηεο ρψξαο θπξίσο ζηηο ρακειέο ζέζεηο. Πξνέρεη ε πνιηηηθή αζθάιεηα εθφζνλ νη κεηνλφηεηεο δελ έρνπλ πνιηηηζκηθή ζπλνρή θαη ε δεκνθξαηία ζην βαζκφ πνπ ηα κέιε ηεο κεηνλφηεηαο λα κπνξνχλ λα εληαρζνχλ ζηελ θπξίαξρε θνπιηνχξα θαη λα εμαζθαιίζνπλ ηελ θνηλσληθή ηνπο πξφνδν. Σέινο ε ηξίηε πεξίπησζε αθνξά ηνλ πνιηηηζκηθφ θαη θνηλσληθφ κνληζκφ ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν επέξρεηαη πνιηηηζκηθή ελζσκάησζε θαη θνηλσληθή 7

8 απνξξφθεζε. Σα κέιε κηαο θνηλήο θνπιηνχξαο ιακβάλνπλ ηελ ίδηα ζεκαζία ρσξίο λα ππάξρνπλ πνιηηηζκηθέο ή βηνινγηθέο δηαθξίζεηο. ε απηή ηελ πεξίπησζε ε ηζφηεηα εμαζθαιίδεηαη πεξηζζφηεξν, παξνπζηάδεηαη φκσο ην κεηνλέθηεκα φηη νη κεηνλνηηθέο πνιηηηζκηθέο νκάδεο αθαλίδνληαη (Σζνθαιίδνπ 1998α). πσο θαη αλ δηακνξθψλεηαη ην εθάζηνηε θνηλσληθφ θαη πνιηηηζκηθφ πιαίζην, ε επαθή ησλ γισζζψλ θαη ησλ πνιηηηζκψλ καο νδεγεί ζηελ αλάιπζε ησλ ελλνηψλ ηεο ηαπηφηεηαο θαη ηεο γιψζζαο Έλλνηα ηεο ηαπηόηεηαο Μειεηψληαο ηελ δηακφξθσζε ηεο «ηαπηφηεηαο» ησλ πνιηηψλ ηεο θάζε θνηλσλίαο, θαινχκαζηε λα ιάβνπκε ππφςε ηε γισζζηθή, πνιηηηζκηθή, εζλνηηθή ή ζξεζθεπηηθή πνιπκνξθία, πνπ ηε ραξαθηεξίδεη (Pavlenko & Blackledge 2004, Βεξεκήο & Κηηξνκειίδεο 1997). Ο φξνο «ηαπηφηεηα» κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί σο κηα ζθαηξηθή έλλνηα ε νπνία πεξηιακβάλεη κεηαμχ άιισλ ηελ πξνζσπηθή ηαπηφηεηα, ηελ θνηλσληθή, ηελ εζλνηηθή θαη ηελ πνιηηηζκηθή ηαπηφηεηα» (Κσζηνχια-Μαθξάθε 2001: 92). ζν αθνξά ηελ πξνζσπηθή ηαπηφηεηα, απηή πξνέξρεηαη απφ κηα αίζζεζε ηνπ εαπηνχ πνπ βαζίδεηαη ζε δηαπξνζσπηθέο ζπγθξίζεηο, ελψ ε θνηλσληθή ηαπηφηεηα πξνέξρεηαη απφ ηε ζπλείδεζε ηεο ππαγσγήο ζε κηα νκάδα θαη ζπλδέεηαη κε ηε δηαδηθαζία ηεο δηνκαδηθήο δηαθνξνπνίεζεο (Tajfel 1978). Με άιια ιφγηα ε πξνζσπηθή ηαπηφηεηα δηαρσξίδεη έλα άηνκν απφ άιια κέιε ηεο ίδηαο νκάδαο, παξέρνληαο ηνπ ην αίζζεκα φηη είλαη μερσξηζηφ κέινο ηεο νκάδαο θαη σο άηνκν (Liebkind 1989), ελψ ε θνηλσληθή ηαπηφηεηα νξίδεηαη σο ην κέξνο ηνπ απηφ-ζπλαηζζήκαηνο πνπ πξνέξρεηαη απφ ηελ αίζζεζε ηνπ αλήθεηλ ζε δηάθνξεο θνηλσληθέο νκάδεο, καδί κε ηελ αμία θαη ηε ζπλαηζζεκαηηθή ζεκαζία πνπ απνδίδεηαη ζε απηέο (Tajfel 1978). Ζ κεηάβαζε απφ ηελ πξνζσπηθή ηαπηφηεηα ζηελ θνηλσληθή είλαη κηα ςπρνινγηθή δηαδηθαζία πνπ απνηειεί ηε βάζε γηα ην πέξαζκα απφ ηε δηαπξνζσπηθή ζηε δη-νκαδηθή ζπκπεξηθνξά (Liebkind 1989). Ζ πξνζέγγηζε ηεο έλλνηαο ηεο ηαπηφηεηαο έρεη σο αθεηεξία ηε ζεσξία ηνπ Habermas (βι. Γνπδήξαο 1998) ζχκθσλα κε ηελ νπνία, ε ηαπηφηεηα ηνπ «Δγψ» πξνζδηνξίδεη ηελ ηθαλφηεηα ηνπ ππνθεηκέλνπ λα πεηχρεη θαη λα δηαηεξήζεη κηα εζσηεξηθή ελφηεηα θαη ζπλέρεηα. Απηή ε ηθαλφηεηα παξάγεηαη κέζσ ηεο έληαμεο ζην θνηλσληθφ ζχλνιν, φπνπ ην άηνκν κέζσ ηεο νηθεηνπνίεζεο ζπκβνιηθψλ γεληθνηήησλ 8

9 εληάζζεηαη θαη αξρήλ ζε έλα ζπγθεθξηκέλν θνηλσληθφ ζχζηεκα, ελψ αξγφηεξα ε ηθαλφηεηα απηή εληζρχεηαη θαη αλαπηχζζεηαη κε ηελ εμαηνκίθεπζε, δειαδή αθξηβψο κε κηα απμαλφκελε αλεμαξηεζία απέλαληη ζηα θνηλσληθά ζπζηήκαηα (Γνπδήξαο 1998). χκθσλα κε πην ζχγρξνλνπο κειεηεηέο (Preston 2004, Μααινχθ 1999) ζηνλ φξν «ηαπηφηεηα» εκπεξηέρνληαη ηα επηκέξνπο ζηνηρεία νκάδσλ ή αηφκσλ, ηα νπνία, ηνπο πξνζδίδνπλ κία ζπγθεθξηκέλε ππφζηαζε. Απνηειεί ηνλ φξν, κέζσ ηνπ νπνίνπ, νκάδεο ή άηνκα, απηνπξνζδηνξίδνληαη κέζσ ζπγθεθξηκέλσλ νκνηνγελψλ ζηνηρείσλ, επηηπγράλνληαο ζπλάθεηα ησλ θνηλψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπο θαη ηε δηαηήξεζή απηψλ, απφ ηνλ ελδερφκελν θίλδπλν εμάιεηςεο ηνπο. Παξάγσγν ζηνηρείν ηεο ηαπηφηεηαο είλαη ν απηνπξνζδηνξηζκφο ηνπ αηφκνπ κέζσ απηήο. Ζ έλλνηα ηεο ηαπηφηεηαο θαη παξάιιεια, ν ηξφπνο θαηαλφεζεο ηνπ «άιινπ» πξνζδηνξίδεη ηελ επηθνηλσληαθή δνκή κηαο θνηλσλίαο πνπ βξίζθεηαη ζην επίθεληξν ηεο δηαιεθηηθήο ζρέζεο ηνπ ελφο θαη ηνπ πνιιαπινχ. Οη έλλνηεο ηνπ «Δαπηνχ» θαη ηνπ «Άιινπ» είλαη θαηά βάζε ζπκπιεξσκαηηθέο, δνκηθά ζπζηαηηθά ηνπ αηζζήκαηνο ηεο πξνζσπηθήο ηαπηφηεηαο. Σν άηνκν εθηειεί δηαξθψο κηα δηηηή δηαδηθαζία ελζσκάησζεο ή δηαθνξνπνίεζεο πνπ ηνπ επηηξέπεη λα δεη αξκνληθά ζηελ θνηλσλία. Απφ ηε κηα πιεπξά επηδηψθεη λα βξίζθεη θνηλά ραξαθηεξηζηηθά κε άιια άηνκα θαη λα ελζσκαηψλεηαη ζε πάζεο θχζεσο ζπιινγηθέο νληφηεηεο θαη απφ ηελ άιιε λα δηαθνξνπνηείηαη απφ ηνπο ππφινηπνπο θαη λα ζπγθξνηεί κηα μερσξηζηή κνλάδα (Κσλζηαληνπνχινπ 1999). Ζ αλάπηπμε θαη ν ζρεκαηηζκφο ηεο ηαπηφηεηαο επεξεάδεηαη ηφζν απφ ην πψο καο βιέπνπλ νη άιινη, φζν θαη απφ ην πψο θάπνηνο ή θάπνηα αηζζάλεηαη θαη ελεξγεί σο κέινο θάπνηαο νκάδαο (Rosental 1987). Ο Preston (2004: 34) θαη νη Morley & Robins (1995: 46) ραξαθηεξηζηηθά αλαθέξνπλ φηη ε ηαπηφηεηα δελ είλαη θάηη απιφ νχηε δεδνκέλν, αιιά φηη είλαη κηα ζχλζεηε θνηλσληθή θαηαζθεπή, έλα πξντφλ πνπ παξάγεηαη απφ ηηο δπλακηθέο ζρέζεηο κεηαμχ αηφκνπ θαη θαζεκεξηλψλ θνηλσληθψλ πξαθηηθψλ, γη απηφ κπνξεί λα θηηάρλεηαη θαη λα μαλαθηηάρλεηαη αλάινγα πσο αιιάδνπλ θάζε θνξά νη επηκέξνπο ζπλζήθεο. χκθσλα κε ηνλ Epstein (1978: 101) «ε ηαπηφηεηα είλαη νπζηαζηηθά κηα ζπλζεηηθή έλλνηα». Αληηπξνζσπεχεη ηε δηαδηθαζία κε ηελ νπνία έλα άηνκν πξνζπαζεί λα νινθιεξψζεη ηελ θαηάζηαζε θαη ηνπο ξφινπο ηνπ, θαζψο θαη ηηο πνιππνίθηιεο εκπεηξίεο ηνπ, ζε κηα ζπκπαγή εηθφλα ηνπ «εαπηνχ». 9

10 Ζ ηαπηφηεηα δελ είλαη θάηη ην θαζνξηζκέλν, έρεη κηα δπλακηθή, είλαη κηα δηαξθήο αληαιιαγή αλάκεζα ζην άηνκν θαη ηηο θνηλσληθέο δηαδηθαζίεο. Γελ είλαη ηεηειεζκέλν γεγνλφο αιιά κηα «παξαγσγή», ε νπνία πνηέ δελ νινθιεξψλεηαη, αιιά παξακέλεη ζην ζηάδην ηεο δηαδηθαζίαο θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηεο δσήο ηνπ αηφκνπ (Ζall 1990: 222). Σν ίδην ηνλίδεη θαη ν Erikson (1968) νπνίνο αλαθέξεη φηη ν ζρεκαηηζκφο ηεο ηαπηφηεηαο ζπλερίδεηαη ζ φιε ηε δηάξθεηα ηεο δσήο ελφο αηφκνπ. Ζ ηαπηφηεηα ζρεκαηίδεηαη θαη αιιάδεη αλάινγα κε ηηο θαηαζηάζεηο ηεο δσήο καο. Οη ηαπηφηεηεο δελ απνηεινχλ ζηαζεξά θαη ακεηάβιεηα ζηνηρεία, πξφθεηηαη γηα λνεηηθέο θαηαζθεπέο πνπ δηακνξθψλνληαη ζηαδηαθά ζχκθσλα κε ηηο εθάζηνηε θνηλσληθέο, πνιηηηθέο θαη ηζηνξηθέο ζπλζήθεο (Αιηκπξάληε,-Μαξάηνπ & Γαιελνχ 1999). Ζ ξεπζηφηεηα θαη ε πνιιαπιφηεηα ησλ ηαπηνηήησλ, ε δηάζπαζε ηεο ηαπηφηεηαο αιιά θαη απνπζία ηεο ζηαζεξφηεηάο ηεο κέζσ κηαο δηαξθνχο δηαδηθαζίαο ηαπηνπνίεζεο ηνπ αηφκνπ ζηε δηάξθεηα ηεο δσήο ηνπ, κηα ηαπηνπνίζε πνπ έρεη λα θάλεη κε ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο αλαγλσξίδεηαη έλα άηνκν απφ ηνπο άιινπο, αιιά θαη απφ ηηο εθάζηνηε ηζηνξηθέο, πνιηηηζκηθέο θαη πνιηηηθέο ηδενινγίεο, ππνζηεξίδεηαη θαη απφ ηνλ Hall (1996: ). Αλαγλσξίδνπκε ηνλ εαπηφ καο κέζσ ηνπ βιέκκαηνο ηνπ «άιινπ» θαη ζε ζχγθξηζε κε ηνλ «άιιν».ο «άιινο» δε βξίζθεηαη έμσ απφ ηνλ εαπηφ αιιά κέζα ζ απηφλ, κέζα ζηελ ηαπηφηεηα. Ο Leach (1954) ηζρπξίδεηαη πσο έλα άηνκν ζπλεηδεηνπνηεί ηελ ηαπηφηεηά ηνπ κφλν ζε αληίζεζε κε ηνπο άιινπο. Αλ θαη ε ηαπηφηεηα πηζηεχεηαη πσο είλαη δεδνκέλε απφ ηελ θαηαγσγή θαη ην αίκα, γεληθά ε δηαδηθαζία κνξθνπνίεζεο ηεο είλαη ςπρνινγηθνχ ραξαθηήξα θαη ζπλεπψο, νχηε δεδνκέλε είλαη, νχηε εγγελήο. Σν άηνκν δέρεηαη ζπλερψο κελχκαηα απφ ην πεξηβάιινλ ηνπ απφ ηηο πξψηεο αθφκα κέξεο ηεο δσήο ηνπ πνπ νδεγνχλ ηειηθά ζην ζρεκαηηζκφ ηεο ηαπηφηεηαο ηνπ «εγψ» ηνπ. 1.2.Eζλνηηθή ηαπηόηεηα Πξηλ πξνρσξήζνπκε ζηελ αλάιπζε ηεο εζλνηηθήο ηαπηφηεηαο είλαη ρξήζηκν λα πξνβνχκε ζηελ απνζαθήληζε ηνπ φξνπ «έζλνο». Σν έζλνο είλαη «έλαο θαηνλνκαζκέλνο αλζξψπηλνο πιεζπζκφο πνπ κνηξάδεηαη κηα ηζηνξηθή εδαθηθή επηθξάηεηα, θνηλνχο κχζνπο θαη ηζηνξηθέο κλήκεο, κηα καδηθή δεκφζηα θνπιηνχξα, θνηλή νηθνλνκία θαη θνηλά γηα φια ηα κέιε λνκηθά δηθαηψκαηα θαη ππνρξεψζεηο» (Smith 1986: 65-66). Μηα νκάδα αλζξψπσλ γίλνληαη έζλνο φηαλ αλαγλσξίδνπλ γηα 10

11 ηνλ θαζέλα ζπγθεθξηκέλα θαη ζηαζεξά δηθαηψκαηα θαη ππνρξεψζεηο ελ νλφκαηη ηεο θνηλήο ηνπο ηδηφηεηαο σο κειψλ ηεο ίδηαο εζληθήο νκάδαο (Gellner 1992: 23-24, Hobsbaum 1994: 22). Σν έζλνο απνηειεί κηα αλζξψπηλε θνηλφηεηα πνπ θαληάδεηαη ηνλ εαπηφ ηεο σο πνιηηηθή θνηλφηεηα, εγγελψο νξηνζεηεκέλε θαη ηαπηφρξνλα θπξίαξρε. Απνηειεί θνηλφηεηα ζε θαληαζηαθφ επίπεδν γηαηί θαλέλα κέινο, αθφκα θαη ηνπ κηθξφηεξνπ έζλνπο, δε ζα γλσξίζεη πνηέ ηα πεξηζζφηεξα απφ ηα κέιε, δε ζα ηα ζπλαληήζεη νχηε θαλ ζα αθνχζεη γη απηά, φκσο ν θαζέλαο έρεη ηελ αίζζεζε ηνπ ζπλαλήθεηλ (Anderson 1997). ε αληίζεζε κε ην έζλνο ε «εζλνηηθή θνηλφηεηα» απνηειεί κηα πνιηηηζκηθή θνηλφηεηα ε νπνία: «εμαίξεη ην ξφιν ησλ κχζσλ θαηαγσγήο θαη ηηο ηζηνξηθέο κλήκεο θαη θαζίζηαηαη αλαγλσξίζηκε βάζεη κηαο ή πεξηζζφηεξσλ πνιηηηζκηθψλ δηαθνξψλ, φπσο ε ζξεζθεία, ηα έζηκα, ε γιψζζα, νη ζεζκνί. Σα γλσξίζκαηά ηεο απνηεινχλ: ην θνηλφ φλνκα, ν κχζνο ηεο θνηλήο θαηαγσγήο, νη θνηλέο ηζηνξηθέο κλήκεο, έλα ή πεξηζζφηεξα δηαθνξνπνηεηηθά ζηνηρεία ηεο θνηλήο θνπιηνχξαο, ε πξφζδεζε ζε κηα θνηλή παηξίδα θαη ε αίζζεζε αιιειεγγχεο» (Smith 1986: 39-40). Ο φξνο «εζλνηηθή ηαπηφηεηα» έρεη ρξεζηκνπνηεζεί ζπρλά αληί ηνπ φξνπ «εζλνηηθφηεηα», γηαηί αλ θαη ηαπηφηεηα ζεκαίλεη ηελ ςπρνινγηθή απηνζπλείδεζε ηνπ αηφκνπ, ζηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο ν φξνο έρεη δηεπξπλζεί γηα λα ζπκπεξηιάβεη ηελ θνηλσληθή, πνιηηηζηηθή θαη εζλνηηθή ηαπηφηεηα (Μηραήι 2003). Οη ζπγγξαθείο πνπ εξγάδνληαη πάλσ ζηνλ νξηζκφ ηεο εζλνηηθφηεηαο, ζπκθσλνχλ πσο ν φξνο έρεη ππνθεηκεληθέο θαη αληηθεηκεληθέο απνδφζεηο. Αληηθεηκεληθέο πνιηηηζηηθέο ηδηφηεηεο είλαη απηέο πνπ εθθξάδνληαη ζηε γιψζζα, ηε ζξεζθεία, ηελ ηζηνξηθή εκπεηξία ή ηνπο θνηλνχο ζεζκνχο. Τπνθεηκεληθέο απφ ηελ άιιε είλαη ε γλψζε ηεο ηαπηφηεηαο ηνπ αλήθεηλ, ηεο αιιειεγγχεο θαη ησλ θνηλψλ ελδηαθεξφλησλ (Μηραήι 2003). Ζ εζλνηηθή ηαπηφηεηα είλαη ελλνηνινγηθά θαη ιεηηνπξγηθά δηαθνξεηηθή ηφζν ζε ζρέζε κε ηελ αηνκηθή ηαπηφηεηα φζν θαη κε ηελ πνιηηηζκηθή, αλ θαη κπνξεί λα επεξεάζεη ε κηα ηελ άιιε (Rotheram & Phinney 1987). Αλ θαη ε εζλνηηθή θαη πνιηηηζκηθή ηαπηφηεηα κπνξεί λα αιιεινθαιχπηνληαη ζε έλα βαζκφ, πξέπεη λα γίλεη δηάθξηζε κεηαμχ ηνπο δηφηη δε ζπκπίπηνπλ θαη δελ είλαη ηαπηφζεκεο (Γακαλάθεο 1999α). Ζ πνιηηηζκηθή ηαπηφηεηα έρεη άκεζε ζρέζε κε ηηο ζπγθεθξηκέλεο ζπλήζεηεο θνηλσληθνπνίεζεο ηνπ αηφκνπ θαη είλαη επξχηεξε ηεο εζλνηηθήο ηαπηφηεηαο, ε νπνία πεξηνξίδεηαη ζε θνηλά ζηνηρεία: γιψζζα, ζξεζθεία, θνηλέο παξαδφζεηο. Ζ εζλνηηθή ηαπηφηεηα απφ ηελ άιιε εθθξάδεη «ην δηαρξνληθφ επίπεδν» πξνζδηνξηζκνχ ηεο 11

12 ηαπηφηεηαο ην νπνίν κπνξεί λα απνηειείηαη απφ θνηλά ζηνηρεία θαη ζπιινγηθέο εκπεηξίεο αιιά θαη κχζνπο (Κσζηνχια Μαθξάθε 2001). Ζ εζλνηηθή ηαπηφηεηα αλαθέξεηαη ζηελ αίζζεζε ηνπ αλήθεηλ ζε κηα εζλνηηθή νκάδα θαη ζην κέξνο ησλ ζθέςεσλ, ησλ αληηιήςεσλ, ησλ αηζζεκάησλ θαη ηεο ζπκπεξηθνξάο θάπνηνπ πνπ νθείιεηαη ζηελ ππαγσγή ζηελ εζλνηηθή νκάδα (Rotheram & Phinney 1987). Δίλαη κηα ζπλερψο εμειηζζφκελε δηαδηθαζία ε νπνία δηακνξθψλεηαη αλάινγα κε ηηο εθάζηνηε θνηλσληθν-νηθνλνκηθέο, πνιηηηθέο, πνιηηηζκηθέο, νηθνγελεηαθέο, ζρνιηθέο ζπλζήθεο θαη ζην πιαίζην ηεο δηεπίδξαζεο ηνπ αηφκνπ κε απηέο (Γακαλάθεο 1999α) θαη κπνξεί λα αλαθέξεηαη ζηελ ηαχηηζε, ηελ αιιειεγγχε, ηελ θαηνρή, ηελ ηθαλφηεηα, ηελ ηζφηεηα, ηε ζπκπάζεηα θαη ηελ ηθαλνπνίεζε ζρεηηθά κε ην πνιηηηζκηθφ ζχζηεκα, ηε γιψζζα θαη ηελ θνηλσλία (Κσζηνχια-Μαθξάθε 2001). Δίλαη κηα πεξίπινθε δηαδηθαζία, κέζσ ηεο νπνίαο νη άλζξσπνη δνκνχλ θαη αλαδνκνχλ ηνλ εζληζκφ ηνπο (Weinreich 1989). Δζλνηηθή ηαπηφηεηα είλαη ε πεπνίζεζε πνπ έρεη θαλείο φηη αλήθεη ζε κηα νκάδα θαη ε αθνζίσζή ηνπ ζε απηή ηελ νκάδα, κηθξή ή κεγάιε, θνηλσληθψο θπξίαξρε ή κε, κε ηελ νπνία έρεη παηξνγνληθνχο δεζκνχο. Γελ είλαη αλάγθε λα αθνινπζνχληαη επί ζεηξά γελεψλ ηα ίδηα πξφηππα θνηλσληθνπνίεζεο θαη πνιηηηζκνχ, θάπνηα φκσο αίζζεζε ζπιινγηθψλ δεζκψλ ζα πξέπεη λα ππάξρεη. Ζ αίζζεζε απηή δηαηεξείηαη κέζσ αληηθεηκεληθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ, φπσο ε γιψζζα θαη ε ζξεζθεία, ή κέζσ ππνθεηκεληθφηεξσλ ζηνηρείσλ πνπ ζπκβάιινπλ ζηελ έλλνηα ηεο νκαδνπνίεζεο ή ηέινο κέζσ ηνπ ζπλδπαζκνχ ησλ αλσηέξσ. Οη ζπκβνιηθνί ή ππνθεηκεληθνί απηνί δεζκνί ζα πξέπεη λα αλαθέξνληαη ζε έλα καθξηλφ αιιά παξαηεξήζηκν παξειζφλ (Edwards 1985: 128). Ζ κνξθνπνίεζε ηεο εζλνηηθήο ηαπηφηεηαο απνξξέεη απφ ηε ιεηηνπξγία ηεο αιιεινζπζρέηηζεο ελδνγελψλ θαη εμσγελψλ παξακέηξσλ ζε έλα ζπγθεθξηκέλν πεξηβάιινλ. «Ζ κνξθνπνίεζε ηεο ηαπηφηεηαο είλαη αλαπφζπαζηα δεκέλε κε ην θνηλσληθφ πιαίζην κέζα ζην νπνίν έλα άηνκν κεγαιψλεη θαη σξηκάδεη» (Epstein 1978: 122). Γελ ππάξρεη λφεκα ζην «εγψ» αλ δελ ππάξρεη ην «εζχ». ε πνιπεζλνηηθέο θαηαζηάζεηο, απηφ πνπ ελλνεί ην παξαπάλσ είλαη φηη ε αίζζεζε ηεο εζλνηηθήο ηαπηφηεηαο είλαη πάληα ζε θάπνην βαζκφ πξντφλ ηεο αιιειεπίδξαζεο ηεο εζψηεξεο αληίιεςεο θαη εμσηεξηθήο αληαπφθξηζεο, δπλάκεσλ πνπ δξνπλ ζην άηνκν θαη ηελ νκάδα εθ ησλ έζσ, θαη απηψλ πνπ πξνζθξνχνπλ ζ απηέο» (Epstein 1978: 101). 12

13 Ζ εζλνηηθή ηαπηφηεηα κεηαδίδεηαη δηα κέζνπ ηεο ηζηνξίαο θαη ε δηαδηθαζία απηή αξρίδεη απφ ηελ παηδηθή ειηθία. Σφηε ηίζεληαη νη βάζεηο ηεο εζλνηηθήο ηαπηφηεηαο θαη αλαπηχζζνληαη ζηε ζπλέρεηα κέζσ ηεο νηθνγέλεηαο θαη ηνπ ζρνιείνπ. Ζ δηαδηθαζία ζπλερίδεηαη κέζσ ησλ κέζσ καδηθήο επηθνηλσλίαο θαη ησλ εζληθψλ ενξηψλ, βαζηθφο ζθνπφο ησλ νπνίσλ είλαη λα δηαηεξήζνπλ δσληαλφ ην εζληθφ αίζζεκα (Μηραήι 2003). Καηά ηνλ Eriskon (1968) ε εθεβεία είλαη ε πην ζεκαληηθή πεξίνδνο γηα ην ζρεκαηηζκφ ηεο εζλνηηθήο ηαπηφηεηαο. Ζ Rosental (1987) ηνλίδεη ηε δπλακηθή θχζε ηεο εζλνηηθήο ηαπηφηεηαο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εθεβείαο, θαζψο επεξεάδεηαη απφ ηελ αλάπηπμε ηνπ αηφκνπ, ηελ ππνζηήξημε πνπ παξέρεηαη απφ ηελ εζλνηηθή νκάδα θαη ηελ επαθή κε ηηο άιιεο νκάδεο. ηελ πεξίπησζε πνπ ε εζλνηηθή ηαπηφηεηα ηνπο παξέρεη κηα αίζζεζε ζεηηθήο θνηλσληθήο ηαπηφηεηαο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εθεβείαο, ε εζλνηηθή ηνπο ηαπηφηεηα ζα εδξαησζεί σο πεγή ζεηηθήο εθηίκεζεο θαη απηνπξνζδηνξηζκνχ, αληίζεηα, ζε ζπλζήθεο θαηαπίεζεο θαίλεηαη λα ιεηηνπξγεί αληηζηαζκηζηηθά, σο κεραληζκφο άκπλαο. Ζ εθεβηθή ινηπφλ ειηθία ζεσξείηαη ε θαηεμνρήλ αλαπηπμηαθή θάζε ηεο ζπλεηδεηνπνίεζεο, ηεο ηαχηηζεο ηνπ αηφκνπ κε ηελ εζληθή ηνπ νκάδα θαη απνζαθήληζεο ή κε ηεο ηαπηφηεηαο ηνπ «Δγψ» ηνπ. ηελ πξνζπάζεηα απηνδηεξεχλεζεο ζηελ νπνία επηδίδεηαη ν έθεβνο, ζηνρεχεη λα αλαθαιχςεη ηελ αηνκηθφηεηά ηνπ θαη λα θαζνξίζεη ηνπο κειινληηθνχο ηνπ ζηφρνπο, ζπλζέηνληαο ηα αληηθαηηθά ζηνηρεία ηνπ εαπηνχ ηνπ ζε έλα εληαίν φιν. Αλ ε θαηαθηεκέλε αηνκηθή ηαπηφηεηα ηνπ εθήβνπ ηνπ εμαζθαιίδεη ηελ πξννπηηθή ηεο ελφηεηαο ηνπ εαπηνχ, ε θαηαθηεκέλε εζληθή ηαπηφηεηα ζε απηή ηελ ειηθία ηνλ βνεζά λα αμηνινγήζεη ηνλ εζληθφ εαπηφ θαη λα ζπλεηδεηνπνηήζεη ην είδνο ηεο ηαχηηζήο ηνπ κε ηε δηθή ηνπ θνηλσληθή θαη εζλν-πνιηηηζκηθή νκάδα (Phinney 1989). Αλ κάιηζηα είλαη παηδί κεηαλαζηψλ, ηφηε εηδηθά, ε εζληθή ηαπηφηεηα γη απηφλ απνηειεί κηα πνιπδηάζηαηε πηπρή ηνπ εαπηνχ ηνπ, ε νπνία εθθξάδεη κηα ζπλέρεηα αλάκεζα ζηελ θαηαγσγή ηνπ θαη ζε απηφ πνπ επηζπκεί ζε ζρέζε κε ηελ εζληθφηεηά ηνπ ζην κέιινλ (Weinreich 1988). Ζ εζλνηηθή ηαπηφηεηα απνηειεί ην πξψην, ην ζηνηρεηψδεο ζηάδην απηφαλαγλψξηζεο, ηε βαζηθή έλλνηα, ζηε βάζε ηεο νπνίαο νηθνδνκείηαη ε εζληθή ηαπηφηεηα (ειιά-μάδε 2001: 129). Μηα νπζηψδεο δηαθνξνπνίεζε κεηαμχ ησλ δχν φξσλ είλαη φηη ην βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο εζληθήο ηαπηφηεηαο είλαη κηα ηζηνξηθή εδαθηθή επηθξάηεηα, ε παηξίδα, ελψ ζηελ εζλνηηθή ηαπηφηεηα έρνπκε πξφζδεζε ζε 13

14 κηα ζπγθεθξηκέλε παηξίδα, είηε σο ηδενιφγεκα, είηε σο γεγνλφο (Κσζηνχια- Μαθξάθε 2001) Ζ εζληθή ηαπηφηεηα απνηειεί κηα αθεξεκέλε θαη πνιπδηάζηαηε θαηαζθεπή πνπ δηακνξθψλεηαη κέζα απφ ηηο αλαπαξαζηάζεηο ηνπ «εαπηνχ» θαη ησλ «εζληθψλ άιισλ» θαη αληηθαηνπηξίδεη ηηο αμίεο θαη ηελ ηζηνξία πνπ ηα κέιε κηαο νκάδαο αλαγλσξίδνπλ σο θνηλά (Holmes 1995: 4-5). Γελ είλαη ζηαηηθή ή κνλνιηζηθή θαη ε ζπλέρηζε- δηαηήξεζή ηεο δελ απνθιείεη ηελ πνιηηηζκηθή-γισζζηθή αιιαγή θαη πξνζαξκνγή, γεγνλφο πνπ ζα κπνξνχζε λα εθαξκνζηεί δεδνκέλνπ φηη νη θνηλσλίεο καο επεξεάδνληαη θαη απφ δηαξθή θαηλφκελα κεηαλάζηεπζεο. Πξφθεηηαη γηα κηα ζπκβνιηθή θαηαζθεπή πνπ νξγαλψλεη ηελ αληίιεςε κηαο εζληθήο νκάδαο γηα ηνλ θνηλσληθφ θφζκν (Φξαγθνπδάθε & Γξαγψλα 1997: 14-18). Σν παξάδεηγκα ηεο εζληθήο ηαπηφηεηαο είλαη ραξαθηεξηζηηθφ, θαζψο ζην πιαίζην ησλ παγθφζκησλ νξγαληζκψλ ζε φια ηα επίπεδα νη άλζξσπνη αηζζάλνληαη παξάιιεια κέιε κηαο παγθφζκηαο θνηλφηεηαο θαη κέιε κηαο ηνπηθήο θνηλσλίαο αθφκα θαη γεηηνληάο. Πξφθεηηαη γηα κηα λέα αληίιεςε ηεο εζλφηεηαο, κηα ζρέζε κεηαμχ ηαπηφηεηαο θαη δηαθνξάο. Απηή ε λέα αληίιεςε ηεο εζλφηεηαο θηλείηαη θαη παιεχεη κεηαμχ παξφληνο θαη παξειζφληνο. χκθσλα κε ηνλ Hobsbawn (1994: ) ηα κέιε ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ νκάδσλ θαηά ηε δηαδηθαζία έληαμήο ηνπο ζηηο ζχγρξνλεο θαη πην αλαπηπγκέλεο θνηλσλίεο ή ζα επηδηψμνπλ λα αθνκνησζνχλ θαη λα εληαρζνχλ ζαλ κέιε ηεο θπξίαξρεο νκάδαο, ή ζα απνδερζνχλ ην θαζεζηψο ηεο κεηνλφηεηαο θαη ζα επηδηψμνπλ λα κεηξηάζνπλ ηα κεηνλνηηθά κεηνλεθηήκαηα, δηαηεξψληαο φκσο ηνλ ηδηαίηεξν ραξαθηήξα ηεο κεηνλφηεηαο, ή ζα δψζνπλ έκθαζε ζηελ εζληθή ηνπο ηαπηφηεηα θαη ζα ζέζνπλ ηηο βάζεηο γηα έλα εζλνηηθφ εζληθηζκφ Γηπνιηηηζκηθή ηαπηόηεηα ήκεξα ηα άηνκα κπνξνχλ λα δνπλ αλάκεζα ζε δχν ή πεξηζζφηεξα πνιηηηζκηθά ζπζηήκαηα, ρσξίο απηφ λα ηνπο δεκηνπξγεί ζπγθξνχζεηο θαη ζπρλά ζπκβαίλεη λα θνηλσληθνπνηνχληαη ζε έλα πεξηβάιινλ κέζα απφ ην νπνίν απνθηνχλ έλα δηπνιηηηζκηθφ ή αθφκα πνιππνιηηηζκηθφ θεθάιαην. Αλαπηχζζνπλ κηα δηπνιηηηζκηθή ηαπηφηεηα. Ζ δηπνιηηηζκηθή ηαπηφηεηα αλαθέξεηαη ζηελ ηθαλφηεηα λα ιεηηνπξγεί θάπνηνο ζε δπν δηαθνξεηηθά πνιηηηζκηθά ζπζηήκαηα θαη λα ηαπηίδεηαη θαη κε ηηο δχν εζλνηηθέο νκάδεο, δειαδή αλαθχνληαη δηάθνξεο λέεο «πβξηδηθέο» ηαπηφηεηεο (Υαηδεδάθε 1997). 14

15 Ο φξνο «πβξηδηθέο» ηαπηφηεηεο κπνξεί λα πεξηγξάςεη άηνκα πνπ βξίζθνληαη κεηαμχ δχν πνιηηηζκηθψλ ζπζηεκάησλ θαη εθδειψλνπλ ραξαθηεξηζηηθά θαη απφ ηα δχν ζπζηήκαηα. Δίλαη ζεκαληηθφ ηα άηνκα απηά λα κπνξέζνπλ λα ηαπηηζηνχλ θαη κε ηα δχν ζπζηήκαηα, ή ηνπιάρηζηνλ κε κέξε απφ απηά, θαη λα ηα ζπλζέζνπλ κε ηνλ δηθφ ηνπο αηνκηθφ ηξφπν ζε έλα εληαίν ζχλνιν (Γακαλάθεο 1987). χκθσλα επίζεο κε ηνλ Phinney (2003) φηαλ δηάθνξεο πνιηηηζκηθέο νκάδεο έξρνληαη ζε επαθή κε επαθφινπζν αιιαγέο ζηελ θνπιηνχξα ηεο κηαο ή θαη ησλ δπν νκάδσλ, ηφηε κηιάκε γηα δηαδηθαζίεο επηπνιηηηζκνχ θαη ηα άηνκα κπνξεί λα απνθηήζνπλ κηα δηπνιηηηζκηθή ηαπηφηεηα. Ο επηπνιηηηζκφο εκπιέθεη δηάθνξα ζέκαηα φπσο ζηάζεηο, αηζζήκαηα, θαη γλψκεο ησλ κεηαλαζηψλ γηα ηε δηθή ηνπο πνιηηηζηηθή θιεξνλνκηά θαη ηνλ πνιηηηζκφ ηεο θπξίαξρεο θνηλσλίαο πνπ δνπλ. Ζ θνηλσληθνπνιηηηζκηθή ςπρνινγηθή πξνζαξκνγή ησλ κεηαλαζηψλ θαη ησλ νηθνγελεηψλ ηνπο αθνξά ηε δηαδηθαζία επηπνιηηηζκνχ ηνπο δειαδή ηελ πηνζέηεζε απφ κέξνπο ηνπο κηαο ηξνπνπνηεκέλεο ζπκπεξηθνξάο ζηα πιαίζηα ηεο πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθήο θνηλσλίαο ζηελ νπνία θαινχληαη λα εληαρζνχλ (Segal θ.ά. 1993). Οη ελαιιαθηηθέο ηαθηηθέο πξνζαξκνγήο πνπ κπνξεί λα επηιέμεη ν κεηαλάζηεο είλαη: λα αθνκνησζεί ή λα ελζσκαησζεί πιήξσο απφ ηελ θπξίαξρε νκάδα ζε γισζζηθφ θαη εζλν-πνιηηηζκηθφ επίπεδν, λα δηαρσξηζηεί απφ απηή εκκέλνληαο ζηε δηθή ηνπ εζληθή γιψζζα θαη ηαπηφηεηα, λα πεξηζσξηνπνηεζεί, ηφζν απφ ηελ θνηλσλία ππνδνρήο, φζν θη απφ ηε δηθή ηνπ εζληθή νκάδα ή ηέινο λα δηαηεξήζεη ηα δηγισζζηθά δηπνιηηηζκηθά ηνπ ραξαθηεξηζηηθά ζην λέν πεξηβάιινλ (Barth 1998). Σα κέιε ηεο δεχηεξεο γεληάο κεηαλαζηψλ βηψλνπλ κηα δηθνξνχκελε θνηλσληθνπνίεζε, γεγνλφο πνπ απνηειεί θαη βαζηθφ δηαθνξνπνηεηηθφ παξάγνληα αλάκεζα ζηα κέιε ηεο πξψηεο θαη ηεο δεχηεξεο γεληάο κεηαλαζηψλ: ηα κέιε ηεο πξψηεο γεληάο κεηαλαζηψλ έρνπλ ήδε θνηλσληθνπνηεζεί ζηελ θνπιηνχξα ηνπο πξηλ απφ ηελ άθημή ηνπο ζηε ρψξα ππνδνρήο. ε φιεο ηηο πεξηπηψζεηο ε ηαπηφηεηα δελ είλαη ζηαηηθή, αιιά βξίζθεηαη δηαξθψο ππφ δηαπξαγκάηεπζε κέζσ ηεο αιιειεπίδξαζεο ηνπ ππνθεηκέλνπ κε ην θνηλσληθφ πεξηβάιινλ. Κάζε ζπγθξφηεζε ηεο ηαπηφηεηαο απνηειεί κηα δπλακηθή δηαδηθαζία δεκηνπξγίαο πνιηηηζκνχ θαη δηαρείξηζεο ηεο ζπλέρεηαο θαη ηεο αιιαγήο (Βεληνχξα 1994: 60-61, 68-69). Σα άηνκα δεχηεξεο θαη ηξίηεο γεληάο κεηαλαζηψλ θαηαζθεπάδνπλ λέεο εζληθέο ηαπηφηεηεο, παξάγνπλ λέεο θσλέο, θαζψο αλαθαιχπηνπλ ηηο ξίδεο ηνπο ζην παξειζφλ, αιιά παξάιιεια επηζπκνχλ λα μαλαγξάςνπλ ηελ ηζηνξία κε αλαθνξά ζην παξφλ ηνπο θαη ηελ πνηθηιία ησλ εκπεηξηψλ ηνπο, μέξνληαο φηη αλαθαιψληαο ην 15

16 παξειζφλ ηνπο θαη ηηο παξαδφζεηο ηνπ ηφπνπ ηνπο, ζηνλ νπνίν ελδερνκέλσο δελ έρνπλ δήζεη πνηέ, αιιά ηνλ αλαπιάζνπλ κέζσ ηεο κλήκεο θαη ησλ αθεγήζεσλ, θαη ίζσο πνηέ δε ζα επηζηξέςνπλ ζηνλ ηφπν θαηαγσγήο ηνπο. Ζ εζλνηηθή ηαπηφηεηα ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ νκάδσλ δελ κεηαθέξεηαη απφ ηε ρψξα θαηαγσγήο, αιιά ζπγθξνηείηαη, αλαζπγθξνηείηαη ή εμαζζελίδεη, βάζεη ηεο αιιειεπίδξαζεο ησλ θνηλσληθψλ δνκψλ, ησλ ηαμηθψλ αληηζέζεσλ θαη ησλ πνιηηηζκηθψλ ζρεκάησλ ηεο ρψξαο θαηαγσγήο θαη ηεο ρψξαο ππνδνρήο, κέζα απφ πνιχπινθεο ζρέζεηο ησλ κεηαλαζηψλ κε ηνλ εζληθφ πιεζπζκφ, κεηαμχ ηνπο θαη ζε ζπλάξηεζε κε ηηο δηεζλείο ζρέζεηο θαη ηελ άληζε δχλακε ησλ δηαθφξσλ θξαηψλ. Οη επαλαδηακνξθνχκελεο ηαπηφηεηεο απνηεινχλ λέα πνιηηηζκηθά ζπζηήκαηα, απαξαίηεηα γηα ηε ζπγθξφηεζε νκάδσλ θαη ηελ έληαμή ηνπο ζην πεδίν ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ (Βεληνχξα 1994: 83-84). 16

17 2.Έλλνηα ηεο γιώζζαο Ζ γιψζζα είλαη κηα απφ ηηο πην θαζνξηζηηθέο παξακέηξνπο ηεο ηαπηφηεηάο καο θαη απνηειεί ην ζεκαληηθφηεξν εξγαιείν επηθνηλσλίαο κε ηνπο ζπλαλζξψπνπο καο (Fishman 1989). Παξφιν πνπ νη γιψζζεο είλαη ηζρπξά κέζα απφθηεζεο ηαπηφηεηαο θαη δηαηήξεζεο ηεο νκάδαο, δελ ππάξρνπλ σο ηέηνηα, ππάξρνπλ κφλν κέζσ ηνπ ιφγνπ ηνλ νπνίν θαζηζηνχλ δπλαηφ. Οη γιψζζεο δελ ππάξρνπλ αλεμάξηεηα απφ εθείλνπο πνπ ηηο ρξεζηκνπνηνχλ, εμαθαλίδνληαη φηαλ ην ζχλνιν ησλ νκηιεηψλ ηνπο γίλεη κεδεληθφ. Οη γιψζζεο είλαη γισζζηθέο πξαθηηθέο θαη νη νκηιεηέο κηαο γιψζζαο δελ είλαη πξνζδεδεκέλνη ζηε γιψζζα ηνπο κε απνθιεηζηηθφ ηξφπν. Μπνξνχλ λα ζπκκεηέρνπλ ζε ιφγν πνπ αλήθεη ζε δηαθνξεηηθέο γιψζζεο. Ζ ηθαλφηεηα ηνπ αλζξψπνπ λα κπνξεί ζηε γισζζηθή πξαθηηθή ηνπ λα αληιεί απφ πεξηζζφηεξεο ηεο κηαο γιψζζαο είλαη πξνζφλ θαη φρη παξέθθιηζε. Αλ νη νκηιεηέο ελαιιάζζνπλ γιψζζεο, απηφ δελ πξέπεη νπσζδήπνηε λα ην βιέπνπκε σο δείγκα αδπλακίαο ηεο γιψζζαο κε ηε κηθξφηεξε πξνηίκεζε, αιιά κάιινλ σο δείγκα ηεο δχλακεο ησλ γισζζηθψλ ηνπο πφξσλ (Haberland 1997). Ζ έληαμε ζε κηα ρψξα ππνδνρήο θαη ε πξφζβαζε ζηα αγαζά ηεο πξνυπνζέηεη ηε γξήγνξε θαη ζσζηή εθκάζεζε ηεο θπξίαξρεο γιψζζαο. Οη επηθνηλσληαθέο αλάγθεο ησλ κεηαλαζηψλ θαη ησλ κεηαλαζηξηψλ αιιά θαη νη αλάγθεο ζρεηηθά κε ηελ ηαπηφηεηά ηνπο δελ θαιχπηνληαη φκσο κε ηε γλψζε ηεο θπξίαξρεο γιψζζαο. Οη κεηαλάζηεο αληηκεησπίδνπλ δεηήκαηα φπσο, ε έληαμε ζε δηάθνξεο νκάδεο κε ραξαθηεξηζηηθά θνηλά ή δηαθξηηά, ε χπαξμε ππνρξεψζεσλ αιιά θαη δηθαησκάησλ, ε αληαιιαγή πνιηηηζκηθψλ ζηνηρείσλ, ε δηαηήξεζε ηεο νηθνγελεηαθήο παξάδνζεο, αιιά θαη ε θνηλσληθή ηνπο ελζσκάησζε ζηε ρψξα ππνδνρήο πξνζπαζψληαο λα εμηζνξξνπήζνπλ αλάκεζα ζε δηαθνξεηηθέο γιψζζεο θαη πνιηηηζκηθέο πξαγκαηηθφηεηεο (Σζνθαιίδνπ 2008α). Οη Sapir θαη Whorf (βι.tζνθαιίδνπ 2005) ηνλίδνπλ κε ηδηαίηεξε έκθαζε, πσο ηα άηνκα είλαη ππνρξεσκέλα λα ζπκπεξηθέξνληαη φπσο πξνδηαγξάθνπλ ηα κνληέια ηα νπνία δηακνξθψλνληαη ζε ζπγθεθξηκέλν πνιηηηζκηθφ πεξηβάιινλ Έηζη ζχκθσλα κε ηηο ππνζέζεηο ηνπο απηέο, ε γιψζζα θαη, ζε πεξηβάιινληα επαθήο νη γιψζζεο, ζεσξνχληαη έλαο παληνδχλακνο δηακεζνιαβεηήο ηξφπσλ αληίιεςεο, πξνζαλαηνιηζκψλ, ζθέςεο θαη ζηξαηεγηθψλ επίιπζεο πξνβιεκάησλ θαη θξίλνληαη γεληθψο απνδεθηέο απφ ηα κέιε ηεο πνιηηηζκηθήο θνηλσλίαο (Tζνθαιίδνπ 2005). 17

18 Ζ γιψζζα απνηειεί κηα ζπληζηψζα βαζηθή θαη θνηλή ζηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο ηδηαίηεξεο ηαπηφηεηαο θάζε αλζξψπνπ ζ φ,ηη πεξηβάιινλ θαη αλ δξα. Ζ χπαξμή ηεο ινηπφλ θξίλεηαη πξσηαξρηθή, φρη επεηδή νη πνιίηεο κηινχλ φινη έλαλ θνηλφ θψδηθα, αιιά επεηδή νη πνιίηεο γλσξίδνπλ πνχ, γηαηί, κε πνηνλ, γηα πνην ζέκα (Fishman 1971) ζα ρξεζηκνπνηήζνπλ ηελ κηα ή ηελ άιιε γιψζζα, νπφηε κε άιια ιφγηα ζα ιέγακε φηη δεκηνπξγείηαη κηα ζπλεηδεηή επηινγή ηεο ρξήζεο ηεο γιψζζαο, ηεο εθάζηνηε επηθνηλσληαθήο πεξίζηαζεο, αλαδεχνληαο έκκεζα ην ζπγθιίλνλ ή ην ακβιχλνλ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο «πξνζσπηθήο ηαπηφηεηαο». Ζ δηαπξαγκάηεπζε ηαπηνηήησλ ζε πνιππνιηηηζκηθά πεξηβάιινληα γίλεηαη κέζσ ηεο δηγισζζίαο. Γηα ηα δίγισζζα άηνκα, σο ζπλήζεηο πξαθηηθέο αλαθέξνληαη ε ελαιιαγή θσδίθσλ θαη ε γισζζηθή επηινγή (Auer 1998, Milroy & Muysken 1995, Myers-Scotton 1993). Βέβαηα ηα άηνκα κπνξνχλ κε πνηθίιεο πξαθηηθέο ιφγνπ λα αλαπξνζδηνξίζνπλ ηνπο εαπηνχο ηνπο θαη ηνπο άιινπο. Απηφ πξαγκαηνπνηείηαη κέζα απφ ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζε θνηλφηεηεο ηεο πξαθηηθήο, νη νπνίεο, ζχκθσλα κε ηελ Παπιίδνπ (2006) απνηεινχλ έλα ζχλνιν αηφκσλ ηα νπνία, ζπλδεφκελα κε έλα θνηλφ εγρείξεκα, αλαπηχζζνπλ θαη κνηξάδνληαη ηξφπνπο γισζζηθήο θαη κε γισζζηθήο δξάζεο, αληηιήςεηο, αμίεο, ζρέζεηο εμνπζίαο, κε κηα ιέμε, πξαθηηθέο. Οη ζρέζεηο ησλ νκάδσλ δε ζπκβαίλνπλ ζην θελφ αιιά επεξεάδνληαη απφ δηάθνξνπο παξάγνληεο πνπ επηδξνχλ ζηε θχζε θαη ηελ πνηφηεηα ηεο επαθήο κεηαμχ ησλ νκηιεηψλ. Ζ γισζζηθή επαθή ζηελ απινχζηεξε κνξθή νδεγεί ζε δηαδηθαζίεο δαλεηζκνχ ιέμεσλ, ελψ ζηελ πην αθξαία θαηαιήγεη ζηε δεκηνπξγία θαηλνχξησλ γισζζψλ ή ζηελ νινθιεξσηηθή εμαθάληζε θάπνησλ άιισλ. ηηο πεξηπηψζεηο παξαηεηακέλεο επαθήο εζλνηηθψλ νκάδσλ κπνξνχκε λα έρνπκε ην θαηλφκελν ηεο γισζζηθήο δηαηήξεζεο ή γισζζηθήο ππνρψξεζεο (Κσζηνχια-Μαθξάθε 2001). 2.1.Γηγισζζία Έλα άηνκν κπνξεί λα αλήθεη ζε παξαπάλσ απφ κία γισζζηθέο θνηλφηεηεο. Έρνληαο γλψζε ηφζν ησλ γξακκαηηθψλ φζν θαη ησλ θνηλσληθψλ θαλφλσλ ησλ δηαθφξσλ γισζζηθψλ πνηθηιηψλ, κπνξεί λα επηθνηλσλήζεη κε έλα ζχλνιν θνηλνηήησλ πνπ νλνκάδνληαη, απφ ηνλ Hymes (βι.σζνθαιίδνπ 2008β) «γισζζηθφ πεδίν», ελψ, αληίζηνηρα, «επηθνηλσληαθφ πεδίν» είλαη ην ζχλνιν ησλ θνηλνηήησλ κε ηηο νπνίεο κπνξεί λα επηθνηλσλήζεη, έρνληαο γλψζε ησλ επηθνηλσληαθψλ θαλφλσλ πνπ ηηο δηέπνπλ. Σα βαζηθά δεηήκαηα ηεο επηθνηλσληαθήο πνηθηινκνξθίαο καο παξαπέκπνπλ 18

19 ζηε δηγισζζία πνπ πξαγκαηνπνηείηαη ζε πεξηβάιινληα επαθήο γισζζψλ (Σζνθαιίδνπ 2008β). Ζ έλλνηα ηεο «δηγισζζίαο» πνηθίιιεη. Τπάξρεη ε δηάθξηζε κεηαμχ ηεο δηγισζζίαο σο αηνκηθνχ ραξαθηεξηζηηθνχ «bilingualism» θαη σο θνηλσληθνχ θαηλνκέλνπ «diglossia». Ζ απφδνζε ησλ φξσλ bilingualism θαη diglossia έρεη απαζρνιήζεη αξθεηά ηνπο εξεπλεηέο ηνπ ρψξνπ. Σελ έλλνηα diglossia ηελ εηζήγαγε ν Ferguson (1959) ν νπνίνο ρξεζηκνπνίεζε ηνλ φξν γηα λα δειψζεη θαηαζηάζεηο φπνπ δχν πνηθηιίεο κηαο γιψζζαο ζπλππάξρνπλ θαη ρξεζηκνπνηνχληαη γηα δηαθνξεηηθέο θνηλσληθέο ιεηηνπξγίεο. Ζ κία πνηθηιία έρεη πςειφηεξν θνηλσληθφ θχξνο θαη ε άιιε ρακειφηεξν, αιιά νη δχν πνηθηιίεο ρξεζηκνπνηνχληαη ζε ζπκπιεξσκαηηθνχο, θνηλσληθά νξηνζεηεκέλνπο ρψξνπο θαη έρνπλ ζπκπιεξσκαηηθέο ιεηηνπξγίεο. Ο Fishman (1980) δηεχξπλε ηελ έλλνηα ηεο δηγισζζίαο ηνπ Ferguson, ππνζηεξίδνληαο φηη ε δηγισζζία κπνξεί λα αλαθέξεηαη ζε δχν δηαθνξεηηθέο γιψζζεο, δειαδή γιψζζεο πνπ δελ ζρεηίδνληαη γελεηηθά κεηαμχ ηνπο. Ζ δηγισζζία (bilingualism) σο αηνκηθφ γλψξηζκα αλαθέξεηαη ζηελ ηθαλφηεηα ηνπ αηφκνπ λα ρξεζηκνπνηεί δχν ή πεξηζζφηεξνπο γισζζηθνχο θψδηθεο. Σν ίδην ππνζηεξίδεη θαη ν Weinreich (1968) θαηά ηνλ νπνίν σο δηγισζζία λνείηαη ε ελαιιαθηηθή ρξήζε δχν ή πεξηζζνηέξσλ γισζζψλ. Ο νξηζκφο ηνπ Weinreich αλαδεηθλχεη σο θεληξηθφ ζηνηρείν ηε ρξήζε θαη κάιηζηα ηελ ελαιιαθηηθή ρξήζε ησλ γισζζψλ. ηελ επηθνηλσληαθή πξαθηηθή, νη γιψζζεο ηνπ δίγισζζνπ ππνθεηκέλνπ επηθαιχπηνπλ ε κία ηελ άιιε. Ζ Skutnabb-Kangas (1984: 90) δίλεη ηνλ εμήο νξηζκφ ηεο δηγισζζίαο: Έλαο νκηιεηήο είλαη δίγισζζνο φηαλ είλαη ηθαλφο λα ιεηηνπξγεί ζε δχν ή πεξηζζφηεξεο γιψζζεο, είηε ζε κνλφγισζζεο, είηε ζε δίγισζζεο θνηλφηεηεο, ζχκθσλα κε ηηο θνηλσληθν-πνιηηηζκηθέο απαηηήζεηο ηεο επηθνηλσληαθήο θαη γισζζηθήο ηθαλφηεηαο πνπ επηβάιινληαη απφ ηε ζπγθεθξηκέλε θνηλσλία αιιά θαη απφ ην ίδην ην άηνκν, ζην ίδην επίπεδν κε ηνπο θπζηθνχο νκηιεηέο θαη ν νπνίνο είλαη ηθαλφο λα ηαπηίδεηαη θαη κε ηηο δχν γισζζηθέο νκάδεο θαη ηα πνιηηηζκηθά ζπζηήκαηα ή κέξε απηψλ. Μεηαμχ θνηλσληθήο θαη αηνκηθήο δηγισζζίαο, ππάξρεη δηαθνξά. Ζ πξψηε αλαπαξηζηά κηα ζηαζεξή θνηλσληθή δηεπζέηεζε, πνπ εθηείλεηαη ηνπιάρηζηνλ ζε πεξηζζφηεξεο απφ ηξεηο γεληέο θαη ζηελ νπνία νη ιεηηνπξγίεο ησλ δχν γισζζψλ είλαη μεθάζαξεο. Ζ ζρέζε κεηαμχ αηνκηθήο δηγισζζίαο «bilingualism» θαη θνηλσληθήο δηγισζζίαο «diglossia» δελ είλαη κηα αλαγθαζηηθή ή αηηηαθή ζρέζε. Σν θάζε 19

20 θαηλφκελν κπνξεί λα ζπκβαίλεη ρσξίο ην άιιν. Ζ θνηλσληθή δηγισζζία, ηφζν κε αηνκηθή δηγισζζία φζν θαη ρσξίο, κπνξεί λα είλαη ζρεηηθά κηα ζηαζεξή, καθξνπξφζεζκε δηεπζέηεζε πνπ εμαξηάηαη απφ ηηο θνηλσληθν-νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηθέο ζπλζήθεο (Fishman 1980). Σα δίγισζζα άηνκα δε ζπκπεξηθέξνληαη φπσο ηα κνλφγισζζα θαη αξλνχληαη λα θξαηήζνπλ ηα δχν ηνπο γισζζηθά ζπζηήκαηα ρσξηζηά, ελψ κεηακνξθψλνπλ ηηο γιψζζεο πνπ ρξεζηκνπνηνχλ κε απξνζδφθεηνπο ηξφπνπο, θαη γεληθά, αξλνχληαη λα ζπκκνξθσζνχλ ζηνπο θαλφλεο ηεο κνλνγισζζίαο. Αλαζηαηψλνπλ ηα φξηα αλάκεζα ζε θνπιηνχξεο, εζλφηεηεο, θαη έζλε, απνζπληνλίδνπλ ηηο παξαδνζηαθέο αλαιπηηθέο θαηεγνξίεο ηεο γισζζνινγίαο. Οη Brutt-Griffler & Varghese (βι.σζνθαιίδνπ 2008β) καο ππελζπκίδνπλ φηη ν γισζζηθφο ρψξνο απνηειεί κάιινλ έλα ζπλερέο ζηνλ νπνίν δε ζπγθαηνηθνχλ κφλν νη γιψζζεο, αιιά έλα κίγκα απφ θνπιηνχξεο θαη νπηηθέο γσλίεο, ην νπνίν γηα θάπνηνπο είλαη αθαηαλφεην θαη γηα άιινπο αλεζπρεηηθφ (Σζνθαιίδνπ 2008β). Οη αιινδαπνί εξγαδφκελνη ζε κηα ρψξα θαηαθηνχλ ηε δεχηεξε γιψζζα ηνπο, ελψ θαηέρνπλ ήδε έλα παγησκέλν θαη αλεπηπγκέλν γισζζηθφ ζχζηεκα. Ζ θαηάθηεζε ηεο δεχηεξεο γιψζζαο γίλεηαη ζπλήζσο κε θπζηθφ ηξφπν, δειαδή κέζσ ηεο θαζεκεξηλήο επηθνηλσλίαο κε θπζηθνχο θαη κε νκηιεηέο ηεο γιψζζαο απηήο, θπξίσο ζην ρψξν εξγαζίαο αιιά θαη κέζσ ηεο ηειεφξαζεο (Romaine 1995: 182). Ζ κεηαλάζηεπζε θαη ε εγθαηάζηαζε ηεο νηθνγέλεηαο ζε κηα λέα ρψξα είλαη έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο παξάγνληεο πνπ νδεγνχλ ζηελ αλάπηπμε ηεο δηγισζζίαο, ηφζν ζηνπο ελήιηθεο ηεο πξψηεο γεληάο, φζν θαη ζηα παηδηά ηνπο θαη ελδερνκέλσο, θαη ζηα εγγφληα ηνπο. Ζ κνξθή πνπ παίξλεη ε δηγισζζία ηεο θάζε γεληάο είλαη δηαθνξεηηθή. Απηφ νθείιεηαη ζηε δηαθνξεηηθή ειηθία θαηά ηελ πξψηε επαθή κε ηελ θπξίαξρε γιψζζα, ζηηο δηαθνξεηηθέο ζπλζήθεο θαηάθηεζήο ηεο θαη ζηνλ δηαθνξεηηθφ θνηλσληθφ θαη πνιηηηζκηθφ πξνζαλαηνιηζκφ ησλ νκηιεηψλ (Υαηδεδάθε 2005). ζνλ αθνξά ηε ρξήζε ησλ δχν γισζζψλ, ζπλήζσο παξαηεξείηαη κηα ηάζε γηα ιεηηνπξγηθή δηαθνξνπνίεζε ησλ γισζζψλ: ε εζλνηηθή γιψζζα πξννξίδεηαη γηα ζπγθεθξηκέλνπο «ρψξνπο γισζζηθήο ρξήζεο» (Fisman 1979) φπσο είλαη ε επηθνηλσλία κε ηελ νηθνγέλεηα θαη ηνπο νκνεζλείο. ε φιεο ηηο άιιεο επηθνηλσληαθέο πεξηζηάζεηο ρξεζηκνπνηείηαη ε γιψζζα ηεο πιεηνςεθίαο. Δλδέρεηαη ζε πεξηζηάζεηο επηθνηλσλίαο κεηαμχ ησλ κεηαλαζηψλ νη δχν γιψζζεο, λα ζπλππάξρνπλ θαη λα δηαπιέθνληαη κεηαμχ ηνπο κε πνηθίινπο ηξφπνπο θαη ζε δηάθνξα επίπεδα. Σα 20

21 ραξαθηεξηζηηθά ηνπ γισζζηθνχ θψδηθα ζηνλ νπνίν εθηίζεληαη ηα παηδηά ζην ζπίηη θαη ε δεδνκέλε θπξηαξρία ηεο πιεηνςεθηθήο γιψζζαο ζε θάζε πεξηνρή ηνπ θνηλσληθνχ βίνπ ππνδειψλνπλ φηη ε δηγισζζία πνπ αλαπηχζζνπλ ηα παηδηά ησλ κεηαλαζηψλ είλαη πνιχ δηαθνξεηηθή απφ απηή ησλ γνλέσλ ηνπο. Ζ πιεηνςεθηθή γιψζζα απνθηά ηεξάζηηα ζεκαζία γηα ην παηδί, εθφζνλ απνηειεί ηφζν ην θχξην φρεκα θνηλσληθνπνίεζεο θαη επαθήο κε ηνπο ζπλνκήιηθνπο, νκνεζλείο θαη κε, φζν θαη κνλαδηθή γιψζζα ηνπ ζρνιείνπ. ζνλ αθνξά ηελ εζλνηηθή γιψζζα, ηα παηδηά πνπ έξρνληαη ζηε ρψξα ππνδνρήο ζε πξνζρνιηθή ειηθία βξίζθνληαη αθφκα ζε θάζε δηακφξθσζεο ηεο γισζζηθήο ηνπο ηθαλφηεηαο ζηε γιψζζα απηή, δειαδή, ζηελ πξψηε ηνπο γιψζζα. Χζηφζν, ζην νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ εθηίζεληαη ζε έλα γισζζηθφ πξφηππν ην νπνίν είλαη επεξεαζκέλν απφ ηε δεχηεξε γιψζζα: ν νηθνγελεηαθφο θψδηθαο πεξηέρεη ζε κεγαιχηεξν ή κηθξφηεξν βαζκφ ζηνηρεία ηεο πιεηνςεθηθήο γιψζζαο ηα νπνία ζπλζέηνπλ, κεηά απφ θάπνηα ρξφληα, κηα ηδηφκνξθε κεηαλαζηεπηηθή εθδνρή ηεο εζλνηηθήο γιψζζαο (Tosi 1991). Ζ εζλνηηθή γιψζζα παξνπζηάδεη ηδηαηηεξφηεηεο κεηά απφ ηε πάξνδν θάπνησλ εηψλ θαη ην εχξνο ησλ ιεηηνπξγηψλ γηα ηηο νπνίεο ρξεζηκνπνηείηαη είλαη πεξηνξηζκέλν. Διιείπνπλ ή ππνιεηηνπξγνχλ εθείλεο νη εθπαηδεπηηθέο δνκέο πνπ ζα επέηξεπαλ ζην κεηαλαζηφπνπιν λα θαιιηεξγήζεη θαη ηελ κεηξηθή γιψζζα παξάιιεια κε ηελ θπξίαξρε. πλεπψο ε αλάπηπμε ηεο εζλνηηθήο γιψζζαο γίλεηαη κέζα ζε έλα πεξηβάιινλ κε ζπξξηθλσκέλεο γισζζηθέο ιεηηνπξγίεο θαη αιινησκέλν γισζζηθφ πξφηππν θαη νη λεφηεξεο γεληέο νδεγνχληαη ζε αλεπαξθή αλάπηπμε ηεο γιψζζαο απηήο (Gonzo & Saltarelli 1983). Ζ δηγισζζία πνπ ραξαθηεξίδεη ηα κεηαλαζηφπνπια παίξλεη ζπρλά ηε κνξθή ηεο αθαηξεηηθήο δηγισζζίαο (Baker 2001:180). Αληί λα ζπλερηζηεί ε αλάπηπμε ηεο κεηξηθήο θαη λα εκπινπηηζζεί ην γισζζηθφ ξεπεξηφξην ηνπ νκηιεηή κε κηα αθφκα θαιά αλεπηπγκέλε γιψζζα, θαζπζηεξεί θαη εληέιεη εγθαηαιείπεηαη ε αλάπηπμε ηεο ρξνληθά πξψηεο γιψζζαο, ελψ δελ αλαπηχζζεηαη ζπλήζσο ηθαλνπνηεηηθά ε δεχηεξε απφ ρξνληθήο άπνςεο γιψζζα. ε ζχληνκν ρξνληθφ δηάζηεκα ε γιψζζα ηεο πιεηνςεθίαο γίλεηαη ε θπξίαξρε γιψζζα ζην άηνκν, ε πξψηε ηνπ γιψζζα δειαδή απφ άπνςε επηπέδνπ γισζζνκάζεηαο θαη ζπρλφηεηαο ρξήζεο (Lainio 1995). Ζ κεησκέλε ρξήζε ηεο εζλνηηθήο γιψζζαο παξαηεξείηαη θπξίσο αλάκεζα ζηα δεπηεξφηνθα θαη ηξηηφηνθα παηδηά (Shin 1995) ιφγσ ηεο απμεκέλεο επαθήο ηνπο κε ηελ θπξίαξρε γιψζζα ζε ζρέζε κε ηα πξσηφηνθα (Li Wei 1994). ζν λεφηεξνο είλαη ν ζπλνκηιεηήο, ηφζν κεγαιχηεξε είλαη ε ρξήζε ηεο θπξίαξρεο γιψζζαο. Ζ πξψηκε 21

22 απηή πξνηίκεζε γηα ηελ θπξίαξρε γιψζζα αλνίγεη ην δξφκν γηα ηε κειινληηθή γισζζηθή κεηαζηξνθή ηεο κεηαλαζηεπηηθήο θνηλφηεηαο. Ζ νινέλα θαη κεγαιχηεξε θπξηαξρία ηεο πιεηνςεθηθήο γιψζζαο ζηηο ίδηεο αιιά θαη ζηηο δηαδνρηθέο γελεέο νκηιεηψλ θαη ε ζπλαθφινπζε ιεηηνπξγηθή αλαθαηαλνκή ρψξσλ ρξήζεο πξνο φθεινο ηεο πιεηνςεθηθήο γιψζζαο, νδεγνχλ ζπλήζσο ζε δηάζηεκα ηξηψλ ηεζζάξσλ γελεψλ ζηελ αληηθαηάζηαζε ηεο εζλνηηθήο γιψζζαο απφ ηελ πιεηνςεθηθή (Fishman 1991, Holmes 1999). Τπάξρνπλ ζεκαληηθέο δηαθνξέο σο πξνο ηελ ηαρχηεηα κε ηελ νπνία επέξρεηαη ε γισζζηθή κεηαζηξνθή ζε κεηαλαζηεπηηθέο θνηλφηεηεο πνπ δνπλ ζε παξφκνηεο ζπλζήθεο. Απφ ηελ έξεπλα πνιιψλ κεηαλαζηεπηηθψλ θνηλνηήησλ ζηελ Δπξψπε πξνθχπηνπλ, θαηαξρήλ, ζαθείο ελδείμεηο γηα κείσζε ηεο ηθαλφηεηαο θαη ηεο ζπρλφηεηαο ρξήζεο ηεο εζλνηηθήο γιψζζαο απφ ηε κηα γεληά ζηελ άιιε (Broeder & Extra 1999, Extra & Gorter 2001). Τπάξρνπλ φκσο θνηλφηεηεο ζηηο νπνίεο νη γελεέο νκηιεηψλ δηαηεξνχλ ζε ηθαλνπνηεηηθφ βαζκφ ηελ ηθαλφηεηα θαη ηε ρξήζε ηεο κεηνλνηηθήο γιψζζαο, φρη κφλν κε νκνεζλείο ηνπο, αιιά θαη ζε κεηθηέο απφ άπνςε εζλνηηθήο θαηαγσγήο νκάδεο ζπλνκειίθσλ (Rampton 1991). Ζ δηγισζζία έρεη ζρέζε θαη κε ηελ επξχηεξε γισζζηθή πνιηηηθή πνπ εθαξκφδεη ε ρψξα ππνδνρήο ε νπνία επεξεάδεη ηηο δσέο θαη ην κέιινλ ησλ εζλνηηθψλ νκάδσλ. Γηα ηα δεδνκέλα ηεο Διιάδαο ζα ήηαλ ρξήζηκε ε εθκάζεζε κηαο ηξίηεο γιψζζαο, εθηφο απφ ηηο ηζρπξέο, έρνληαο ζα ζθνπφ λα γεθπξψζεη ηηο εζλνηηθέο θνηλφηεηεο κε ηελ ειιεληθή θνηλσλία θαη ζα κεηψζεη ην γισζζηθφ θαη πνιηηηζκηθφ ράζκα αλάκεζα ζηα κέιε ησλ εζλνηήησλ θαη ηεο θπξίαξρεο νκάδαο (Σζνθαιίδνπ 2008α). 2.2.Δλαιιαγή θσδίθσλ πνπ ππάξρεη δηγισζζία, ππάξρεη θαη ε ελαιιαγή θσδίθσλ θαηλφκελν πνπ κπνξεί λα θαίλεηαη παξάμελν ζηνπο κνλφγισζζνπο, αιιά έρεη σο απνηέιεζκα επηθνηλσληαθή πιεξφηεηα θαη εθθξαζηηθφ πινχην (ειιά- Μάδε 2001). Ζ ππφζεζε ηεο αιιειεμάξηεζεο ησλ γισζζψλ θαηά ηνλ Cummins (2003) αλαδεηθλχεη απηή ηε βαζχηεξε ζρέζε. Γελ αλαθέξεηαη ζε ζπγγέλεηα γισζζψλ ζην επίπεδν ηεο γισζζηθήο δνκήο, αιιά ζε γλσζηηθά ζρήκαηα πνπ δνκνχληαη κέζσ κηαο γιψζζαο θαη δεηνχλ λα εθθξαζηνχλ κε ζαθήλεηα κέζσ απηήο ή κηαο άιιεο γιψζζαο, σο ηαπηφζεκεο, αλάινγεο ή θαη αληίζεηεο έλλνηεο. 22

23 Οη Scotton & Ury (1977: 5) νξίδνπλ ηελ ελαιιαγή θσδίθσλ σο ηε «ρξήζε δχν ή πεξηζζνηέξσλ γισζζηθψλ πνηθηιηψλ ίδηαο γιψζζαο, ή αθφκα θαη δηαθνξεηηθψλ γισζζψλ, ζηελ ίδηα ζπλνκηιία ή δηάδξαζε. Ζ ελαιιαγή κπνξεί λα μεθηλάεη απφ κηα ιέμε θαη λα δηαξθεί θάπνηα ιεπηά ζην ιφγν». Δίλαη κία ηζρπξή επηθνηλσληαθή πξαθηηθή πνπ θαηαιακβάλεη θεληξηθή ζέζε ζηελ αλάιπζε ηνπ δίγισζζνπ ιφγνπ. Σν άηνκν απηφ δελ απνηειεί ζχλνιν δχν κνλφγισζζσλ αιιά έρεη κνλαδηθφ θαη ηδηαίηεξν γισζζηθφ ραξαθηήξα. Αλαπηχζζεη ηηο ηθαλφηεηέο ηνπ ζηηο δχν γιψζζεο αλάινγα κε ηηο αλάγθεο ηνπ θαη ηηο απαηηήζεηο ηνπ πεξηβάιινληφο ηνπ. Υξεζηκνπνηεί ηηο γιψζζεο ηνπ, καδί ή ρσξηζηά, γηα δηαθνξεηηθνχο ζθνπνχο, ζε δηαθνξεηηθνχο ηνκείο ηεο δσήο θαη κε δηαθνξεηηθνχο ζπλνκηιεηέο/ηξηεο (Σζνθαιίδνπ 2000). Οη Hamers & Blanc (1989: 445) ζεσξνχλ φηη ε ελαιιαγή απνηειεί κηα ζηξαηεγηθή επηθνηλσλίαο, πνπ γίλεηαη απφ δίγισζζνπο νκηιεηέο/ηξηεο θαη αθνξά ηε ρξήζε δχν ή πεξηζζνηέξσλ θσδίθσλ κε ή ρσξίο ζηαζεξή έθηαζε, ζηελ ίδηα ζπλνκηιία». Ο Gumperz (1982) εηζάγεη ηνλ φξν «code switching» ν νπνίνο απαληάηαη ζε δίγισζζα πιαίζηα επηθνηλσλίαο θαη απνηειεί «ηελ επηζηξάηεπζε ιεμηινγηθψλ, κνξθνινγηθψλ θαη πξνζσδηαθψλ δεηθηψλ» γηα ηελ επίηεπμε ηεο επηθνηλσλίαο. Ο νκηιεηήο κπνξεί λα αιιάδεη ηνλ έλα θψδηθα κε ηνλ άιιν νπνηαδήπνηε ζηηγκή. Μέζσ ηεο ελαιιαγήο θσδίθσλ, ν/ε δίγισζζνο/ε νκηιεηήο/ηξηα δηαθεξχζζεη φηη δελ ππνρξενχηαη λα ηαπηίδεηαη μερσξηζηά κε ηελ θάζε ηνπ γιψζζα θαη γηα λα εθθξαζηεί απαηηείηαη ν δεκηνπξγηθφο ζπλδπαζκφο ησλ γισζζψλ. Οη δίγισζζνη κεηψλνπλ ηελ ελαιιαγή θσδίθσλ, φηαλ ν ζρεηηθφο γισζζηθφο ζπλδπαζκφο παχεη λα είλαη δεισηηθφο ηεο ηαπηφηεηάο ηνπο. ηαλ ηα δίγισζζα ππνθείκελα δελ ελαιιάζζνπλ αλάκεζα ζηνπο θψδηθεο, απηφ ππνδειψλεη φηη ε ρξήζε ελφο θαη κφλν θψδηθα αξθεί σο δεισηηθφ ζηνηρείν ηαπηφηεηαο. ηα πιαίζηα ηεο ελαιιαγήο θσδίθσλ, ην δίγισζζν ππνθείκελν δελ αλαγθάδεηαη λα πιεξψζεη ην ηίκεκα ηεο απψζεζεο ηεο πξψηεο ηνπ γιψζζαο θαη φ,ηη απηή αληηπξνζσπεχεη γηα ηελ ηαπηφηεηά ηνπ (θνχξηνπ 2005). Ζ ελαιιαγή θσδίθσλ ζηε δίγισζζε επηθνηλσλία γίλεηαη θνξέαο δηαηήξεζεο ηεο αζζελνχο γιψζζαο δίπια ζηελ θπξίαξρε ηνπ πεξηβάιινληoο γηαηί κέζσ ηεο ελαιιαγήο θσδίθσλ απφ ηελ ηζρπξή ζηελ αζζελή, ε ηειεπηαία απνθηά αμία θαη γίλεηαη απαξαίηεηε ηφζν ζε αηνκηθφ φζν θαη ζε θνηλσληθφ επίπεδν (Σζνθαιίδνπ 2008γ). 23

24 2.3.Γισζζηθή επηινγή θαη γισζζηθή ρξήζε ε κηα πνιπγισζζηθή θνηλσλία νη γισζζηθέο επηινγέο ησλ αλζξψπσλ δε γίλνληαη απζαίξεηα, αιιά ππάξρνπλ θάπνηνη θνηλσληθνί θαλφλεο θαη πξνζδνθίεο (Fishman 1979). ην δίγισζζν άηνκν ε γισζζηθή επηινγή θαζνξίδεηαη απφ θνηλσληθνχο, ςπρνινγηθνχο θαη γισζζηθνχο παξάγνληεο, φκσο κηιάκε γηα πξαγκαηηθή επηινγή, φηαλ ππάξρεη επαξθήο ηθαλφηεηα ζηηο δεδνκέλεο γιψζζεο. Απηφ δε ζπλεπάγεηαη ίζε ηθαλφηεηα θαη ζηηο δχν γιψζζεο απφ ηελ πιεπξά ηνπ νκηιεηή. ηηο πεξηπηψζεηο κεηνλνηήησλ, θπξίσο κεηαλαζηψλ/ηξησλ, ε ειηθία παίδεη ζεκαληηθφ ξφιν. Ζ ρξήζε ηεο κεηνλνηηθήο ζπλδέεηαη θπξίσο κε άηνκα κεγαιχηεξεο ειηθίαο, ελψ ε θπξίαξρε γιψζζα ζπλδέεηαη κε άηνκα λεφηεξεο ειηθίαο. Δπίζεο ε ρξήζε ηεο κεηνλνηηθήο έρεη ζπλήζσο ζπκβνιηθφ ραξαθηήξα θαη κπνξεί λα είλαη έλδεημε δηαρσξηζκνχ ησλ ζπλφξσλ κεηαμχ ηεο έζσ-νκάδαο θαη ηεο έμσ νκάδαο. Ο βαζκφο ηεο γισζζηθήο ηθαλφηεηαο ζηηο δχν γιψζζεο είλαη ζεκαληηθφο ζηε γισζζηθή επηινγή (Κσζηνχια-Μαθξάθε 2001: 54-61). Ο Dodson (1985) πξνηείλεη φηη θάζε δίγισζζν άηνκν άζρεηα κε ην επίπεδν δηγισζζίαο, έρεη κηα πξνηηκεηέα θαη δεχηεξε γιψζζα. Δηδηθά αλάκεζα ζηνπο κεηαλάζηεο, παξαηεξείηαη ην θαηλφκελν, ε πξνηηκεηέα γιψζζα ηνπο λα κε ηαπηίδεηαη κε ηε κεηξηθή ηνπο γιψζζα. Ζ επηζπκία ηνπ αηφκνπ λα ζπλδεζεί ή αλ απνθνπεί απφ κηα γισζζηθή νκάδα κπνξεί λα είλαη θαζνξηζηηθφο παξάγνληαο γισζζηθήο επηινγήο. Ο θνηλσληθφο ςπρνιφγνο Giles θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ εμέηαζαλ ηε γισζζηθή επηινγή ζε ζρέζε κε ηελ επηζπκία ηνπ αηφκνπ λα ελδπλακψζεη ή λα κεηψζεη ηνπο δεζκνχο ηνπ κε ηελ αληίζηνηρε γισζζηθή νκάδα. ηηο πνιπγισζζηθέο θνηλσλίεο, ε γισζζηθή επηινγή θαηά ηνπο αλζξσπνιφγνπο, ζα πξέπεη λα απνθαιχπηεη θάηη γηα ηηο ζηάζεηο θαη ηηο πνιηηηζηηθέο αμίεο ησλ νκηιεηψλ (Κσζηνχια-Μαθξάθε 2001). ε θάζε επηθνηλσληαθή πεξίζηαζε ε γισζζηθή επηινγή είλαη απνηέιεζκα ηεο αιιειεπίδξαζεο, ησλ αηνκηθψλ καο αλαγθψλ θαη ηεο ηαπηφηεηάο καο. ηνπο δίγισζζνπο, ε γισζζηθή επηινγή ζπζρεηίδεηαη κε ηελ επηινγή ηεο ηαπηφηεηαο πνπ επηζπκνχλ λα αλαδείμνπλ ζε κηα ζπγθεθξηκέλε ρξνληθή ζηηγκή. Ζ ξεπζηή θχζε ηεο αηνκηθήο θαη θνηλσληθήο καο ηαπηφηεηαο εθθξάδεηαη απφ ηελ αιιαγή ηνπ γισζζηθνχ θψδηθα (Le Page 1985). Άκεζα ζπλδεδεκέλε κε ηε γισζζηθή επηινγή είλαη θαη ε γισζζηθή ρξήζε ε νπνία είλαη πάληα θνηλσληθά θαζνξηζκέλε θαη αληαλαθιά ηελ θνηλσληθή δηαζηξσκάησζε, δελ είλαη κφλν ζέκα ηθαλφηεηαο θαη πξνηίκεζεο ηνπ νκηιεηή 24

25 /νκηιήηξηαο, αιιά ζπλδέεηαη κε ηηο απαηηήζεηο ησλ θνηλσληθψλ θαηαζηάζεσλ. Ζ γισζζηθή ρξήζε ησλ πνιχ κηθξψλ παηδηψλ θαζνξίδεηαη θπξίσο απφ ηε γισζζηθή ζπκπεξηθνξά ησλ γνληψλ ηνπο θαη ζπλήζσο, δελ παξαηεξείηαη γισζζηθή ππνρψξεζε ζηηο κηθξφηεξεο ειηθηαθέο νκάδεο, εθφζνλ νη γνλείο έρνπλ ηνλ έιεγρν ηεο γισζζηθήο ζπκπεξηθνξάο. ηαλ ην παηδί πάεη ζην ζρνιείν ηφηε ε θαηάζηαζε αιιάδεη ιφγσ ησλ θαηλνχξησλ θνηλσληθψλ θαη εθπαηδεπηηθψλ εκπεηξηψλ (Siren 1991). Ζ ρξήζε ησλ εζλνηηθψλ γισζζψλ ζεσξείηαη έλαο παξαηεξήζηκνο δείθηεο ηεο νκαδηθήο ηαπηφηεηαο, θαη εηδηθά, φηαλ ε γιψζζα απνηειεί βαζηθή αμία ηεο ηαπηφηεηαο Γισζζηθή δηαηήξεζε - γισζζηθή ππνρώξεζε Ζ γισζζηθή ππνρψξεζε εκθαλίδεηαη εμαηηίαο ηεο επαθήο κεηαμχ αλζξψπσλ θαη νκάδσλ θαη είλαη απνηέιεζκα απηήο ηεο επαθήο. Δίλαη ηα καθξνπξφζεζκα ζπιινγηθά απνηειέζκαηα ηεο γισζζηθήο επηινγήο. Δίλαη νη δχν φςεηο ηνπ ίδηνπ λνκίζκαηνο (Fasold 1991). Ζ επαθή κεηαμχ δηαθνξεηηθψλ εζλνγισζζηθψλ νκάδσλ ζπρλά νδεγεί ζηε εχξεζε ζπκβφισλ πνπ ηηο θάλνπλ λα μερσξίδνπλ θαη ε γιψζζα κπνξεί λα είλαη έλα ηέηνην ζχκβνιν. ε απηή ηελ πεξίπησζε κηιάκε γηα γισζζηθή δηαηήξεζε. Ζ έξεπλα πνπ αθνξά ηε γισζζηθή δηαηήξεζε θαη ηελ ππνρψξεζε εζηηάδεηαη ζηελ ππνρψξεζε κηθξψλ, κε ρακειφ θχξνο, γισζζηθψλ νκάδσλ νη νπνίεο αληηθαζηζηνχλ ηε γιψζζα ηνπο κε ηε γιψζζα ηεο θπξίαξρεο νκάδαο. Ζ κειέηε ηεο γισζζηθήο δηαηήξεζεο θαη ππνρψξεζεο αθνξά, απφ ηε κηα πιεπξά, ηε ζρέζε κεηαμχ ηεο αιιαγήο ή ζηαζεξφηεηαο ζηε ζπλεζηζκέλε γισζζηθή ρξήζε θαη, απφ ηελ άιιε, ηηο ζπλερείο ςπρνινγηθέο, θνηλσληθέο ή πνιηηηζηηθέο δηαδηθαζίεο αιιαγήο θαη ζηαζεξφηεηαο (Fishman 1966). ηαλ «δχν γιψζζεο ή πνηθηιίεο ζπλαληψληαη θαη έξρνληαη ζε επαθή γηα κηα ρξνληθή πεξίνδν πνπ δηαξθεί κεξηθέο γεληέο, ην απνηέιεζκα ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο είλαη ε γισζζηθή ππνρψξεζε» (Nelde 1989). Γηα ηελ Tandefelt (1992) ε γισζζηθή ππνρψξεζε είλαη ην απνηέιεζκα κηαο αιπζίδαο γεγνλφησλ πνπ αθνξά ηε ζηαδηαθή πξνζαξκνγή ηνπ αηφκνπ ζηηο γισζζηθέο απαηηήζεηο ηνπ πεξηβάιινληνο. Ζ δηαδηθαζία μεθηλά κε ην γεγνλφο φηη έλα άηνκν είλαη ππνρξεσκέλν λα κάζεη θαη λα ρξεζηκνπνηεί κηα επηπιένλ γιψζζα εθηφο απφ ηε κεηξηθή ηνπ γιψζζα θαη ηα παηδηά ηεο επφκελεο γεληάο δελ κπνξνχλ πιένλ λα ρξεζηκνπνηνχλ ηελ πξψηε γιψζζα. Ζ δηγισζζία είλαη κηα πξνυπφζεζε ζε απηή ηε δηαδηθαζία, αιιά φρη έλαο επαξθήο 25