«ΚΕΝΤΡΟ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΑΘΗΝΑΙΩΝ»

«ΚΕΝΤΡΟ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΑΘΗΝΑΙΩΝ» ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ Β.5.7 Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς Ιούλιος 2014 ΚΟΙΝΟΠΡΑΞΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΑΘΗΝΑΙΩΝ Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης «Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης»

Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 5 1.1 Πλαίσιο εκπόνησης παραδοτέου... 5 1.2 Περιεχόμενο παραδοτέου... 5 2. ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ... 7 2.1 Κύρια μακροοικονομικά μεγέθη για την Ελλάδα... 7 2.1.1 Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν... 7 2.1.2 Αγορά εργασίας... 10 2.1.3 Πληθωρισμός... 11 2.1.4 Δημόσια οικονομικά... 13 2.1.5 Εξωτερικό ισοζύγιο - ανταγωνιστικότητα... 15 2.1.6 Νομισματική πολιτική Ρευστότητα στο χρηματοπιστωτικό σύστημα... 17 2.2 Κύρια μακροοικονομικά μεγέθη για την Αττική... 23 2.3 Δείκτης οικονομικού κλίματος... 28 3. ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΚΛΑΔΟΥΣ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ... 30 3.1 Αττική Ανάλυση κατά κλάδο... 30 3.1.1 Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία και απασχόληση... 30 3.1.2 Συντελεστής εγκατάστασης- Σύγκριση με ευρωπαϊκές μητροπολιτικές περιφέρειες. 32 3.2 Κλάδοι ενδιαφέροντος... 35 3.3 Πωλήσεις, Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία & Απασχόληση ανά Κλάδο Ενδιαφέροντος... 36 3.3.1 Σύγκριση κλάδων ενδιαφέροντος με την οικονομία... 36 3.3.2 Χονδρικό εμπόριο, εκτός από το εμπόριο οχημάτων... 38 3.3.3 Λιανικό εμπόριο, εκτός από το εμπόριο οχημάτων... 39 3.3.4 Καταλύματα & δραστηριότητες υπηρεσιών εστίασης... 41 3.3.5 Εκδοτικές δραστηριότητες... 43 3.3.6 Δραστηριότητες προγραμματισμού ηλεκτρονικών υπολογιστών, παροχής συμβουλών και συναφείς δραστηριότητες... 46 3.3.7 Δραστηριότητες ταξιδιωτικών πρακτορείων, γραφείων οργανωμένων ταξιδιών και υπηρεσιών κρατήσεων και συναφείς δραστηριότητες... 47 3.3.8 Διοικητικές δραστηριότητες γραφείου, γραμματειακή υποστήριξη και άλλες δραστηριότητες παροχής υποστήριξης προς τις επιχειρήσεις... 49 3.3.9 Δραστηριότητες ανθρώπινης υγείας... 51 3.4 Ρευστότητα... 53 3.5 Επιχειρηματικές προσδοκίες... 55 4. ΚΥΡΙΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ... 56 ΠΑΡAΡΤΗΜΑ Α: ΟΡΙΣΜΟI ΚΑΙ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟIΗΣΕΙΣ... 58 ΠΑΡAΡΤΗΜΑ Β: ΠIΝΑΚΕΣ ΒΑΣΙΚΩΝ ΜΑΚΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ... 61 Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 3

Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 4

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Πλαίσιο εκπόνησης παραδοτέου Το Παραδοτέο Β.5.7: «Μελέτη Εξελίξεων και Τάσεων της Αγοράς» υποβάλλεται στο πλαίσιο της από 8.4.2014 Σύμβασης μεταξύ της Εταιρείας Ανάπτυξης και Τουριστικής Προβολής Αθηνών (ΕΑΤΑ ΑΕ) ως αναθέτουσας αρχής και της Κοινοπραξίας για το Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας του Δήμου Αθηναίων για την υλοποίηση του έργου «Κέντρο Στήριξης Επιχειρηματικότητας του Δήμου Αθηναίων». Το έργο χρηματοδοτείται από το Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα ΑΤΤΙΚΗ 2007-2013. Το παρόν παραδοτέο αποτελεί την πρώτη μελέτη παρακολούθησης και αποτύπωσης των πλέον πρόσφατων τάσεων και εξελίξεων για τους κυριότερους κλάδους άσκησης επιχειρηματικής δραστηριότητας στον Δήμο Αθηναίων, έτσι όπως προκύπτουν από την εξέταση βασικών και κατά κύριο λόγο οικονομικών μεγεθών. 1.2 Περιεχόμενο παραδοτέου Η ελληνική οικονομία αντιμετωπίζει τη βαθύτερη ύφεση στην ιστορία της, με ευρύτατες οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις, ωστόσο υπάρχουν ενδείξεις για σταθεροποίηση το τελευταίο χρονικό διάστημα. Η οικονομική κρίση έχει πλήξει το σύνολο της χώρας και ειδικότερα την επιχειρηματική δραστηριότητα στο Δήμο Αθηναίων. Στόχος της παρούσας μελέτης αποτελεί η αποτύπωση των πλέον πρόσφατων τάσεων και εξελίξεων τόσο για το σύνολο της οικονομίας, όσο και για τις κυριότερες κατηγορίες άσκησης επιχειρηματικής δραστηριότητας στον Δήμο Αθηναίων, έτσι όπως προκύπτουν από την εξέταση βασικών και κατά κύριο λόγο οικονομικών μεγεθών. Αντικείμενο των θεματικών μελετών παρακολούθησης των εξελίξεων και τάσεων στην αγορά θα είναι η διαχρονική και επαναλαμβανόμενη παρακολούθηση ενός ικανοποιητικού αριθμού στοιχείων και μεγεθών που κρίνεται ότι επηρεάζουν την ελληνική οικονομία και τις κυριότερες κατηγορίες άσκησης επιχειρηματικής δραστηριότητας στο Δήμο Αθηναίων. Τα εν λόγω στοιχεία αφορούν: συγκεντρωτικά μακροοικονομικά μεγέθη της ελληνικής οικονομίας (ΑΕΠ, βασικά μεγέθη του ισοζυγίου πληρωμών, βασικά μεγέθη απασχόλησης, γενικός δείκτης οικονομικής συγκυρίας, κλπ) επιμέρους κλαδικά εθνικολογιστικά δεδομένα για τις κυριότερες κατηγορίες άσκησης επιχειρηματικής δραστηριότητας στο Δήμο Αθηναίων, (ΑΠΑ, όγκος πωλήσεων, απασχόληση, εκτιμήσεις και προσδοκίες, κλπ) Για την άντληση των στοιχείων χρησιμοποιήθηκαν επίσημες εθνικές και διεθνείς δευτερογενείς πηγές (ΕΛ.ΣΤΑΤ., Τράπεζα της Ελλάδος, Eurostat, ECB, ΔΝΤ, κλπ) και περιοδικές ειδικές έρευνες (LFS, STS, SBS, κλπ.) που υλοποιούνται σε εθνικό ή/και ευρωπαϊκό επίπεδο. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 5

Τα στοιχεία που παρουσιάζονται έχουν ως χρόνο εκκίνησης το 2007, που είναι το τελευταίο έτος ανάπτυξης πριν την τρέχουσα κρίση, με σκοπό να αναδείξουν την πορεία των οικονομικών μεγεθών κατά τη διάρκεια της ύφεσης από το υψηλότερο σημείο του προηγούμενου επιχειρηματικού κύκλου στα πλέον πρόσφατα δεδομένα. Η χρονική ανάλυση των παρουσιαζόμενων μεγεθών είναι η μεγαλύτερη δυνατή με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία, δηλαδή χρησιμοποιούνται κατά προτίμηση μηνιαία στοιχεία, εάν δεν είναι διαθέσιμα, τότε τριμηνιαία και αλλιώς ετήσια, με σκοπό να αποτυπωθούν οι τελευταίες εξελίξεις και να εντοπιστούν τυχόν τάσεις ανάκαμψης. Στην τρίτη ενότητα της μελέτης παρουσιάζονται διαθέσιμα κλαδικά στοιχεία, με στόχο να αξιοποιηθούν τα συμπεράσματα για τους επιχειρηματικούς τομείς ενδιαφέροντος του Δήμου Αθηναίων. Τέλος, στη δεύτερη και την τρίτη ενότητα παρουσιάζονται συνολικά και ανά κλάδο στοιχεία για την Αττική αντίστοιχα, καθώς δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία σε επίπεδο Δήμου Αθηναίων. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 6

2. ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ 2.1 Κύρια μακροοικονομικά μεγέθη για την Ελλάδα 2.1.1 Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν Η Ελλάδα βρίσκεται στην πλέον μακροχρόνια και βαθειά ύφεση της ιστορίας της, η οποία έχει διαρκέσει 6 έτη. Η συνολική μείωση στο ΑΕΠ από το α τρίμηνο του 2007 έως το α τρίμηνο του 2014 ανέρχεται σε 25,2%. Ωστόσο, η ύφεση είναι αισθητά πιο ήπια τα τελευταία τρίμηνα, με προοπτική ο ρυθμός μεταβολής του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) να γίνει θετικός το αμέσως επόμενο διάστημα, σηματοδοτώντας την έναρξη της ανάκαμψης. Η οικονομική κρίση στην Ελλάδα αποτελείται από δύο διακριτές φάσεις. Στην πρώτη φάση το 2008-2009, η Ελλάδα ακολουθεί τη διεθνή χρηματοοικονομική κρίση, με την ύφεση στη χώρα να είναι συγκρίσιμη με αυτή της ευρωζώνης συνολικά. Στη δεύτερη φάση από τις αρχές του 2010 και μετά, ενώ η διεθνής οικονομία ανακάμπτει (με εξαίρεση την ευρωζώνη η οποία μετά από μία σύντομη ανάκαμψη θα εισέλθει σε νέα ύφεση το 2011-2013), η κρίση στην Ελλάδα βαθαίνει απότομα καθώς η αδυναμία αναχρηματοδότησης των δημόσιων ελλειμμάτων οδηγεί σε μέτρα λιτότητας που περιορίζουν δραστικά την εγχώρια ζήτηση. 8% Μεταβολή ΑΕΠ σε σταθερές τιμές από το προηγούμενο έτος 6% 4% 5,6% 3,5% 4,2% Ελλαδα Ευρωζωνη 2% 0% -2% -4% -6% -8% -10% 1,1% 0,3%0,4% -0,1% -1,4% -1,7% -1,1% -2,8% -2,5% -4,2% -3,9% -6,6% -8,3% -8,0% -9,2% -4,3% -8,0% -7,8%-7,4% -7,7% -2,3% -3,2% -4,0% -4,9% -6,0% -0,9% Η τελική κατανάλωση, που αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος του ΑΕΠ έχει σημειώσει πτώση 24,4% από το α τρίμηνο του 2007 έως το α τρίμηνο του 2014, με το ρυθμό να έχει ανέλθει σε οριακά θετικό πρόσημο το τελευταίο τρίμηνο. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 7

Ιαν-07 Απρ-07 Ιουλ-07 Οκτ-07 Ιαν-08 Απρ-08 Ιουλ-08 Οκτ-08 Ιαν-09 Απρ-09 Ιουλ-09 Οκτ-09 Ιαν-10 Απρ-10 Ιουλ-10 Οκτ-10 Ιαν-11 Απρ-11 Ιουλ-11 Οκτ-11 Ιαν-12 Απρ-12 Ιουλ-12 Οκτ-12 Ιαν-13 Απρ-13 Ιουλ-13 Οκτ-13 Ιαν-14 Απρ-14 Μεταβολή τελικής κατανάλωσης σε σταθερές τιμές από το προηγούμενο έτος 10% 5,5% Ελλαδα Ευρωζωνη 5% 3,7%3,5% 4,5% 3,1%3,3% 2,9%2,2% 2,8% 2,4% 1,5% 0,8% 0% -0,9% -0,8% -5% -4,4% -3,5% -10% -6,0% -9,4% -7,6% -11,3% -6,0% -6,4%-6,1% -8,0%-8,1% -8,5% -8,9% -10,7% -15% -13,7% Οι τάσεις ανάκαμψης στην κατανάλωση φαίνονται και στο ρυθμό μεταβολής του λιανικού εμπορίου, ο οποίος μετά από μακρόχρονη περίοδο μείωσης τους τελευταίους μήνες έχει ανέλθει σε θετικά επίπεδα. 15% Λιανικό εμπόριο (μεταβολή δείκτη από το προηγούμενο έτος σε σταθερές τιμές) 10% 5% 4,5% 0% 0,3% -5% -10% -15% -20% -25% Ελλάδα Ευρωζώνη Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 8

Ιαν-07 Απρ-07 Ιουλ-07 Οκτ-07 Ιαν-08 Απρ-08 Ιουλ-08 Οκτ-08 Ιαν-09 Απρ-09 Ιουλ-09 Οκτ-09 Ιαν-10 Απρ-10 Ιουλ-10 Οκτ-10 Ιαν-11 Απρ-11 Ιουλ-11 Οκτ-11 Ιαν-12 Απρ-12 Ιουλ-12 Οκτ-12 Ιαν-13 Απρ-13 Ιουλ-13 Οκτ-13 Ιαν-14 Απρ-14 Αντίθετα, οι ακαθάριστες επενδύσεις συνεχίζουν να μειώνονται, με τη συνολική πτώση από το α τρίμηνο του 2007 να ανέρχεται στο -67,3%. Η έλλειψη ρευστότητας στο χρηματοπιστωτικό σύστημα δυσχεραίνει τα επενδυτικά σχέδια των επιχειρήσεων. 40% Μεταβολή ακαθάριστων επενδύσεων σε σταθερές τιμές από το προηγούμενο έτος 30% 31,0% 26,7% 24,2% Ελλαδα Ευρωζωνη 20% 10% 10,7% 0% -10% -20% -30% -6,1% -7,9% -10,1% -10,3% -12,0% -12,1% -11,4%-11,5%-12,9%-15,3% -13,9% -13,2% -13,8% -16,7% -15,4% -15,3% -18,4% -18,4% -19,8%-20,2% -21,3% -23,0%-22,8% -21,5%-21,5% Η βιομηχανική παραγωγή μειώθηκε από το υψηλότερο σημείο της το Μάιο 2007 έως το ελάχιστο σημείο της το Φεβρουάριο 2013 κατά 33%. Έκτοτε έχει σταθεροποιηθεί σε χαμηλά επίπεδα. 15% Όγκος βιομηχανικής παραγωγής (μεταβολή δείκτη από το προηγούμενο έτος) 10% 5% 0% 1,2% -5% -2,6% -10% -15% -20% -25% Ελλάδα Ευρωζώνη Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 9

Εξετάζοντας τον όγκο βιομηχανικής παραγωγής ανάλογα με το επίπεδο τεχνολογίας, διαφαίνεται ότι οι επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στα προϊόντα υψηλής τεχνολογίας εμφάνισαν μεγαλύτερη αντοχή στην οικονομική κρίση και από τα μέσα του 2012, έχουν ξεκινήσει να ανακάμπτουν. Αντίθετα, οι υπόλοιπες κατηγορίες μεσαίας και χαμηλής τεχνολογίας συνεχίζουν να βρίσκονται σε ύφεση. Στην ευρωζώνη συνολικά, ο δείκτης βιομηχανικής παραγωγής υψηλής τεχνολογίας είναι αυξημένος κατά 13,2% από τον Ιανουάριο 2007 έως τον Απρίλιο 2014 ενώ στην Ελλάδα ο αντίστοιχος δείκτης είναι μειωμένος κατά 16,8%. Οι υπόλοιπες κατηγορίες εμφανίζουν μείωση του όγκου παραγωγής στην ευρωζώνη από -7,6% έως -15,4% το ίδιο διάστημα, ενώ στην Ελλάδα, εμφανίζουν μείωση από -41,8% έως -51,5%. Όγκος παραγωγής μεταποίησης ανάλογα με το επίπεδο τεχνολογίας 110 100 90 80 70 60 50 40 Ιαν-07 Μαϊ-07 Σεπ-07 Ιαν-08 Μαϊ-08 Σεπ-08 Ιαν-09 Μαϊ-09 Σεπ-09 Ιαν-10 Μαϊ-10 Σεπ-10 Ιαν-11 Μαϊ-11 Σεπ-11 Ιαν-12 Μαϊ-12 Σεπ-12 Ιαν-13 Μαϊ-13 Σεπ-13 Ιαν-14 Υψηλής τεχνολογίας Μεσαίας-Χαμηλής τεχνολογίας Μεσαίας-Υψηλής τεχνολογίας Χαμηλής τεχνολογίας 2.1.2 Αγορά εργασίας Η συνολική μείωση της απασχόλησης από το υψηλότερο σημείο της το Μάιο του 2008 ξεπερνάει το 25%, ενώ η ανεργία έφτασε στο υψηλότερο σημείο της το Σεπτέμβριο του 2013 (1,36 εκ. άνεργοι), επίπεδο που είναι 3,7 φορές υψηλότερο από το επίπεδο του Μαΐου του 2008. Η μείωση της ανεργίας από το περασμένο φθινόπωρο και μετά οφείλεται στην αποχώρηση ανέργων από την αγορά εργασίας και όχι στην αύξηση της απασχόλησης, η οποία συνεχίζει να μειώνεται. Ωστόσο, ο ρυθμός μείωσης της είναι πολύ πιο ήπιος και ο αριθμός απασχολούμενων εμφανίζει τάσεις σταθεροποίησης τους τελευταίους μήνες. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 10

30% 25% μεταβολή στην απασχόληση Αγορά εργασίας ανεργία 26,8% 20% 15% 10% 5% 0% -5% -0,3% -10% -15% Ιαν-07 Απρ-07 Ιουλ-07 Οκτ-07 Ιαν-08 Απρ-08 Ιουλ-08 Οκτ-08 Ιαν-09 Απρ-09 Ιουλ-09 Οκτ-09 Ιαν-10 Απρ-10 Ιουλ-10 Οκτ-10 Ιαν-11 Απρ-11 Ιουλ-11 Οκτ-11 Ιαν-12 Απρ-12 Ιουλ-12 Οκτ-12 Ιαν-13 Απρ-13 Ιουλ-13 Οκτ-13 Ιαν-14 Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ. 2.1.3 Πληθωρισμός Η Ελλάδα έχει εισέλθει από τις αρχές του 2013 σε μία περίοδο αποπληθωρισμού για πρώτη φορά από τη δεκαετία του 60. Οι μεγάλες μειώσεις μισθών έχουν περιορίσει το κόστος εργασίας ενώ παράλληλα, ο περιορισμός της ζήτησης οδηγεί τις επιχειρήσεις να μειώνουν τα περιθώρια κέρδους και τις τιμές τους. Ο αποπληθωρισμός ωφελεί τους εργαζομένους με σταθερά εισοδήματα και ενισχύει την ανταγωνιστικότητα της οικονομίας, αλλά δυσχεραίνει την αποπληρωμή χρεών από τον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα. Οι τιμές παραγωγού εμφανίζουν μεγαλύτερη αστάθεια από τις τιμές καταναλωτή καθώς εξαρτώνται περισσότερο από εισαγόμενες πρώτες ύλες. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 11

Πληθωρισμός (μεταβολή τιμών από το προηγούμενο έτος) 20% 15% 10% 5% 0,6% 0% -5% -2,0% -10% -15% Ιαν-07 Απρ-07 Ιουλ-07 Οκτ-07 Ιαν-08 Απρ-08 Ιουλ-08 Οκτ-08 Ιαν-09 Απρ-09 Ιουλ-09 Οκτ-09 Ιαν-10 Απρ-10 Ιουλ-10 Οκτ-10 Ιαν-11 Απρ-11 Ιουλ-11 Οκτ-11 Ιαν-12 Απρ-12 Ιουλ-12 Οκτ-12 Ιαν-13 Απρ-13 Ιουλ-13 Οκτ-13 Ιαν-14 Απρ-14 Ιαν-07 Μαϊ-07 Σεπ-07 Ιαν-08 Μαϊ-08 Σεπ-08 Ιαν-09 Μαϊ-09 Σεπ-09 Ιαν-10 Μαϊ-10 Σεπ-10 Ιαν-11 Μαϊ-11 Σεπ-11 Ιαν-12 Μαϊ-12 Σεπ-12 Ιαν-13 Μαϊ-13 Σεπ-13 Ιαν-14 Μαϊ-14 Τιμες καταναλωτή Τιμές παραγωγού Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., Eurostat Το εύρος του αποπληθωρισμού φαίνεται και από το ακόλουθο διάγραμμα καθώς το μερίδιο των αγαθών και υπηρεσιών στο γενικό δείκτη καταναλωτή με αρνητική μεταβολή στις τιμές ξεπέρασε το 50% από το Σεπτέμβριο 2012 και μετά. Μερίδια ειδών Γενικού Δείκτη Καταναλωτή με θετική και αρνητική μεταβολή από το προηγούμενο έτος 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 72,7% 23,2% Μερίδιο Γενικού Δείκτη με θετική μεταβολή Μερίδιο Γενικού Δείκτη με αρνητική μεταβολή Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 12

2.1.4 Δημόσια οικονομικά Όπως προαναφέρθηκε, η δεύτερη φάση της οικονομική κρίσης στην Ελλάδα προκλήθηκε από την αδυναμία χρηματοδότησης των δημόσιων ελλειμμάτων στις αρχές του 2010. Τα πρωτοφανή μέτρα λιτότητας είχαν ως αποτέλεσμα τη σημαντική διόρθωση του χάσματος μεταξύ δαπανών και εσόδων του δημοσίου, το οποίο το 2013 ανήλθε σε -2,6% του ΑΕΠ. Το μέγεθος της προσπάθειας για δημοσιονομική εξυγίανση είναι ακόμη μεγαλύτερο από αυτό που φαίνεται καθώς η βαθειά ύφεση αντιστάθμιζε εν μέρει τα λαμβανόμενα μέτρα σε ότι αφορά στα φορολογικά έσοδα. Με βάση εκτιμήσεις του Δ.Ν.Τ. το 2013, η Ελλάδα παρουσίασε δομικό δημοσιονομικό πλεόνασμα 2,1% του ΑΕΠ, δηλαδή εάν η οικονομία ανακάμψει αξιοποιώντας το παραγωγικό της δυναμικό, τα αυξημένα φορολογικά έσοδα θα έχουν ως αποτέλεσμα το προαναφερθέν έλλειμμα να μετατραπεί σε πλεόνασμα. Έσοδα, δαπάνες και δημοσιονομικό έλλειμμα της γενικής κυβέρνησης ως % του ΑΕΠ 60% 50% 47,5% 50,6% 54,0% 51,4% 52,0% 50,5% 47,3% 46,4% 40% 30% 40,7% 40,7% 38,3% 40,6% 42,4% 44,2% 44,8% 43,7% 20% 10% 0% -10% -20% -6,8% -2,6% -2,7% -6,3% -9,9% -10,8% -9,6% -15,6% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013* 2014** Δημόσιονομικό ισοζύγιο Δημόσια έσοδα Δημόσιες δαπάνες * εκτίμηση ** πρόβλεψη Πηγή: ΔΝΤ Το 2013, για πρώτη φορά μετά το 2002, η Ελλάδα εμφάνισε πρωτογενές πλεόνασμα (το δημοσιονομικό ισοζύγιο χωρίς τους τόκους). Ωστόσο το μεγάλο ύψος των τόκων, παρά τη μείωση τους με το κούρεμα του χρέους το Μάρτιο 2012, συνεχίζει να δημιουργεί ελλείμματα συνολικά. Η δημοσιονομική σταθεροποίηση προϋποθέτει την ανάκαμψη της οικονομίας που θα αυξήσει τα φορολογικά έσοδα και τη συνέχιση της αναχρηματοδότησης του χρέους με χαμηλά επιτόκια από το ΔΝΤ και τις ευρωπαϊκές χώρες. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 13

Ιαν-07 Μαϊ-07 Σεπ-07 Ιαν-08 Μαϊ-08 Σεπ-08 Ιαν-09 Μαϊ-09 Σεπ-09 Ιαν-10 Μαϊ-10 Σεπ-10 Ιαν-11 Μαϊ-11 Σεπ-11 Ιαν-12 Μαϊ-12 Σεπ-12 Ιαν-13 Μαϊ-13 Σεπ-13 Ιαν-14 Ανάλυση δημοσιονομκού ελλείμματος σε πρωτογενές και τόκους ως % του ΑΕΠ 4% 2% 0% -2% -4% -6% -8% -10% -12% -14% -16% -18% 1,5% 1,5% -4,8% -5,1% -5,2% -5,9% -5,0% -4,0% -4,2% -7,2% -2,0% -1,3% -4,8% -4,9% -2,4% -10,5% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013* 2014** Τόκοι Πρωτογενές δημοσιονομικό ισοζύγιο Πηγή: ΔΝΤ Η επιτυχής δημοσιονομική εξυγίανση φαίνεται και από την εξέλιξη της διαφοράς (spread) των αποδόσεων των 10ετών ομολόγων Ελλάδας και Γερμανίας, η οποία μειώθηκε από 27,4% το Φεβρουάριο 2012 σε μόλις 4,7% με βάση τα τελευταία στοιχεία. Επιπρόσθετα, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα έχει συμβάλλει καθοριστικά με δηλώσεις από το καλοκαίρι του 2012 ότι θα κάνει ότι απαιτείται ώστε να απαλειφθεί η κερδοσκοπία για τυχόν διάλυση του ευρώ, περιλαμβάνοντας και την υπόσχεση για μαζικές αγορές ομολόγων από χώρες που πλήττονται. Οι δηλώσεις αυτές είχαν ως αποτέλεσμα την ανάκαμψη των αγορών ομολόγων των χωρών της περιφέρειας. Η Ελλάδα πρόσφατα εξέδωσε για πρώτη φορά μετά το 2010 5ετή ομόλογα με ικανοποιητικό επιτόκιο. 35% Αποδόσεις 10ετών ομολόγων 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 6,2% 1,5% Spread Γερμανία Ελλάδα Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 14

Η βαθειά ύφεση σε συνδυασμό με τα συνεχιζόμενα ελλείμματα είχαν ως αποτέλεσμα την αύξηση του επιπέδου του χρέους ως % του ΑΕΠ σε πολύ υψηλά επίπεδα. Το κούρεμα του χρέους προς ιδιώτες το Μάρτιο 2012, είχε περιορισμένο αποτέλεσμα καθώς η χρηματοδότηση της Ελλάδα από το ΔΝΤ και τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά κράτη από το Μάιο 2010 και μετά είχε ήδη αντικαταστήσει μέρος του χρέους προς ιδιώτες σε χρέος προς δημόσιους φορείς του εξωτερικού που δεν κουρεύτηκε. Ακαθάριστο δημόσιο χρέος ως % του ΑΕΠ 200% 180% 160% 140% 120% 100% 80% 60% 107,2% 112,9% 129,7% 148,3% 170,3% 157,2% 173,8% 174,7% 40% 20% 0% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013* 2014** Πηγή: ΔΝΤ 2.1.5 Εξωτερικό ισοζύγιο - ανταγωνιστικότητα Η Ελλάδα μετά την είσοδό της στην ευρωζώνη, γνώρισε για πολλά έτη αύξηση τιμών και μισθών ταχύτερα από τους εμπορικούς της εταίρους, με αποτέλεσμα την απώλεια ανταγωνιστικότητας. Η δραστική μείωση μισθών κατά τη διάρκεια της ύφεσης έχει αποκαταστήσει την ανταγωνιστικότητα της χώρας ως προς το κόστος εργασίας. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 15

15% Χάσμα ανταγωνιστικότητας Ελλάδας με ευρωζώνη ανταγωνιστική μη ανταγωνιστική 10% 5% 0% -5% -10% -8,6% 2007-I 2007-IV 2008-III 2009-II 2010-I 2010-IV 2011-III 2012-II 2013-I 2013-IV Ωστόσο, η μεγάλη διόρθωση του κόστους εργασίας δεν ανταποκρίνεται σε αύξηση των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών, οι οποίες το α τρίμηνο του 2014 ήταν 7,5% χαμηλότερες από το α τρίμηνο του 2007. Η αδυναμία του παραγωγικού δυναμικού της χώρας να αξιοποιήσει ευκαιρίες σε διεθνείς αγορές δείχνει ότι η ελληνική οικονομία και η επιχειρηματική δραστηριότητα έχει διαρθρωτικά προβλήματα που δεν αφορούν μόνο το κόστος εργασίας. Η συνεχιζόμενη ύφεση στις χώρες της ευρωζώνης που απορροφούν μεγάλο μέρος των ελληνικών εξαγωγών καθώς και η δυσκολία χρηματοδότησης εμπορικών συναλλαγών από το χρηματοπιστωτικό σύστημα έχουν συντελέσει στην αδυναμία σημαντικής αύξησης των εξαγωγών. 25% Μεταβολή εξαγωγών και εισαγωγών από το προηγούμενο έτος 20% 15% Εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών Εισαγωγές αγαθών και υπηρεσιών 10% 5% 0% 5,4% 2,2% -5% -10% -15% -20% -25% -30% Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 16

Η ύφεση είχε ως αποτέλεσμα τη ραγδαία μείωση των εισαγωγών, ενώ παράλληλά το κούρεμα του δημόσιου χρέους το 2012 περιόρισε τις εκροές εισοδήματος για τόκους. Το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών από το έλλειμμα 15% του ΑΕΠ το 2007 2008, έχει πλέον γυρίσει σε ένα μικρό πλεόνασμα. 15% 10% Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών ως % του ΑΕΠ 5% 0% 0,7% -5% -10% -15% -20% -25% -30% 2007Q1 2007Q2 2007Q3 2007Q4 2008Q1 2008Q2 2008Q3 2008Q4 2009Q1 2009Q2 2009Q3 2009Q4 2010Q1 2010Q2 2010Q3 2010Q4 2011Q1 2011Q2 2011Q3 2011Q4 2012Q1 2012Q2 2012Q3 2012Q4 2013Q1 2013Q2 2013Q3 2013Q4 Αγαθά Εισόδημα Υπηρεσίες Μεταβιβαστικές πληρωμές Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών 2.1.6 Νομισματική πολιτική Ρευστότητα στο χρηματοπιστωτικό σύστημα Αντιμέτωπη με τη στασιμότητα και το πολύ χαμηλό επίπεδο του πληθωρισμού της ευρωζώνης, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) έχει μειώσει τα επιτόκια της σε πρωτοφανή επίπεδα, με το επιτόκιο καταθέσεων να είναι πλέον αρνητικό (-0,10%). Παρ όλα αυτά, η ΕΚΤ έχει κατηγορηθεί ότι έχει καθυστερήσει να λάβει μέτρα για μία περισσότερο επεκτατική νομισματική πολιτική με αποτέλεσμα να υπάρχει κίνδυνος αποπληθωρισμού συνολικά στην ευρωζώνη. Με τα επιτόκια να έχουν πλέον προσεγγίσει στα χαμηλότερα δυνατά επίπεδα, η ΕΚΤ ενδέχεται να καταλήξει σε μέτρα ποσοτικής επέκτασης (Quantitative easing) όπως έχουν εφαρμόσει οι κεντρικές τράπεζες των ΗΠΑ, της Ιαπωνίας και της Μ. Βρετανίας. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 17

Επιτόκια Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας 4,50% 4,00% 3,50% 3,00% 2,50% 2,00% 1,50% 1,00% 0,50% 0,00% -0,50% Ιαν-07 Μαϊ-07 Σεπ-07 Ιαν-08 Μαϊ-08 Σεπ-08 Ιαν-09 Μαϊ-09 Σεπ-09 Ιαν-10 Μαϊ-10 Σεπ-10 Ιαν-11 Μαϊ-11 Σεπ-11 Ιαν-12 Μαϊ-12 Σεπ-12 Ιαν-13 Μαϊ-13 Σεπ-13 Ιαν-14 Μαϊ-14 Επιτόκιο καταθέσεων Επιτόκιο αναχρηματοδότησης Πηγή: Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα Σε κάθε περίπτωση, ακόμα και εάν η πολιτική της ΕΚΤ είναι κατάλληλη σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ειδικά για την Ελλάδα με το επίπεδο πληθωρισμού να είναι αρνητικό και τη γενικότερη έλλειψη ρευστότητας στο τραπεζικό σύστημα, η νομισματική πολιτική δεν είναι επαρκώς επεκτατική. Η ποσότητα χρήματος στην ελληνική οικονομία (Μ3) μειώθηκε κατά 32,7% από το Σεπτέμβριο του 2009 έως τον Ιούνιο το 2012. Έκτοτε, η ποσότητα του χρήματος έχει ανακάμψει κατά 9,8% αλλά παραμένει σε πολύ χαμηλότερα επίπεδα από ότι πριν την κρίση. Το μακροοικονομικό μείγμα της εξαιρετικά σφιχτής νομισματικής και δημοσιονομικής πολιτικής συγχρόνως, δεν έχει προηγούμενο μεταπολεμικά σε ανεπτυγμένη οικονομία και έχει συνεισφέρει καθοριστικά στο βάθος της ύφεσης και στην αδυναμία εξυπηρέτησης των δανειακών υποχρεώσεων του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα.. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 18

Ιαν-07 Μαϊ-07 Σεπ-07 Ιαν-08 Μαϊ-08 Σεπ-08 Ιαν-09 Μαϊ-09 Σεπ-09 Ιαν-10 Μαϊ-10 Σεπ-10 Ιαν-11 Μαϊ-11 Σεπ-11 Ιαν-12 Μαϊ-12 Σεπ-12 Ιαν-13 Μαϊ-13 Σεπ-13 Ιαν-14 Μαϊ-14 Ιαν-07 Μαϊ-07 Σεπ-07 Ιαν-08 Μαϊ-08 Σεπ-08 Ιαν-09 Μαϊ-09 Σεπ-09 Ιαν-10 Μαϊ-10 Σεπ-10 Ιαν-11 Μαϊ-11 Σεπ-11 Ιαν-12 Μαϊ-12 Σεπ-12 Ιαν-13 Μαϊ-13 Σεπ-13 Ιαν-14 Μαϊ-14 Ποσότητα χρήματος στην ελληνική οικονομία 20% 15% 10% 5% 0% -5% -10% -15% -20% Μ1 Μ3 Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος Η μείωση της ποσότητας του χρήματος οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην εκροή καταθέσεων από το εγχώριο τραπεζικό σύστημα. Η απότομη μείωση των καταθέσεων το α μισό του 2012 οφειλόταν σε ανησυχίες για ενδεχόμενη έξοδο της Ελλάδας από την ευρωζώνη. Η απομάκρυνση αυτού του ενδεχόμενου το 2013 οδήγησε με περιορισμένη επάνοδο καταθέσεων από το εξωτερικό. Ωστόσο το τελευταίο διάστημα οι καταθέσεις ξανάρχισαν να μειώνονται κάτι που δείχνει ότι ο περιορισμός των εισοδημάτων των νοικοκυριών και επιχειρήσεων λόγω της ύφεσης έχει οδηγήσει σε απορρόφηση αποταμιεύσεων. 25% 20% Μεταβολή καταθέσεων στα Νομισματικά Χρηματοπιστωτικά Ιδρύματα της Ελλάδας από το προηγούμενο έτος 15% 10% 5% 0% -5% -3,3% -10% -15% -20% -25% Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 19

Ιαν-07 Μαϊ-07 Σεπ-07 Ιαν-08 Μαϊ-08 Σεπ-08 Ιαν-09 Μαϊ-09 Σεπ-09 Ιαν-10 Μαϊ-10 Σεπ-10 Ιαν-11 Μαϊ-11 Σεπ-11 Ιαν-12 Μαϊ-12 Σεπ-12 Ιαν-13 Μαϊ-13 Σεπ-13 Ιαν-14 Σε ότι αφορά σε νέα δάνεια, το εγχώριο χρηματοπιστωτικό σύστημα συνεχίζει να περιορίζει τις χρηματοδοτήσεις προς επιχειρήσεις. Τον Απρίλιο 2014, τα νέα δάνεια ανήλθαν σε λιγότερο από το 50% των νέων δανείων που χορηγήθηκαν τον Ιανουάριο 2009 που ήταν και το υψηλότερο σημείο. Ωστόσο, ο ρυθμός μείωσης των δανείων ήταν ο χαμηλότερος των τελευταίων ετών, γεγονός που μπορεί να σχετίζεται με την ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών. 40% Μεταβολη νεων δανειων σε μη χρηματοοικονομικες επιχειρησεις απο το προηγουμενο έτος 30% 20% 10% 0% -3,1% -10% -20% -30% -40% Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος Η επιθυμητή ανάκαμψη της ρευστότητας από το τραπεζικό σύστημα προς τις επιχειρήσεις υποστηρίζεται από την ανακεφαλαιοποίηση, όμως χωρίς αύξηση των καταθέσεων δεν μπορεί να υλοποιηθεί σε ικανό βαθμό. Ο λόγος είναι ότι το τραπεζικό σύστημα συνεχίζει να έχει πολύ υψηλότερα δάνεια από καταθέσεις, με τη διαφορά να χρηματοδοτείται κυρίως από την ΕΚΤ. Το γεγονός αυτό δημιουργεί πίεση προς τις τράπεζες να περιορίσουν και άλλο τις χρηματοδοτήσεις τους. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 20

Υπόλοιπα καταθέσεων και χρηματοδοτήσεων σε ελληνικά νομισματικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα 350.000 300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 0-50.000-100.000 Ιαν-07 Ιουν-07 Νοε-07 Απρ-08 σε εκ. Σεπ-08 Φεβ-09 Ιουλ-09 Δεκ-09 Μαϊ-10 Οκτ-10 Μαρ-11 Αυγ-11 Ιαν-12 Ιουν-12 Νοε-12 Απρ-13 Σεπ-13 Φεβ-14 Διαφορά καταθέσεων από χρηματοδοτήσεις Σύνολο καταθέσεων και ρέπος (σε εκ. Γενικό Σύνολο Χρηματοδότησης Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος Οι ζημιές του τραπεζικού συστήματος από το κούρεμα των ομολόγων και τα επισφαλή δάνεια προς τον ιδιωτικό τομέα, παρά την κάλυψή τους με την ανακεφαλαιοποίηση, πιέζουν τα επιτόκια χορηγήσεων προς τα πάνω, ώστε να δημιουργηθούν επαρκή μελλοντικά κέρδη. Παρά τη μείωση των επιτοκίων της ΕΚΤ σε πρωτοφανή χαμηλά επίπεδα, τα επιτόκια χορηγήσεων των τραπεζών στην Ελλάδα παραμένουν ιδιαίτερα υψηλά. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 21

10% Μέσο επιτόκιο σε νέα δάνεια προς μη χρηματοοικονομικές επιχειρήσεις 8% 8,2% 6,7% 6% 4% 2% 0% -2% Ιαν-07 Μαϊ-07 Σεπ-07 Ιαν-08 Μαϊ-08 Σεπ-08 Ιαν-09 Μαϊ-09 Σεπ-09 Ιαν-10 Μαϊ-10 Σεπ-10 Ιαν-11 Μαϊ-11 Σεπ-11 Ιαν-12 Μαϊ-12 Σεπ-12 Ιαν-13 Μαϊ-13 Σεπ-13 Ιαν-14 Μεσο ονομαστικο επιτοκιο Μέσο πραγματικο επιτοκιο Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος Η έλλειψη ρευστότητας στην αγορά αντανακλάται και στο δείκτη αξιών του χρηματοστηρίου Αθηνών, ο οποίος από το υψηλό του τον Οκτώβριο του 2007 μείωθηκε έως τον Ιούνιο το 2012 κατά 91%. Έκτοτε, ο δείκτης έχει ανακάμψει αλλά συνεχίζει να κινείται σε χαμηλά επίπεδα με βάση τα ιστορικά δεδομένα. Οι χαμηλές αξίες στο χρηματοστήριο περιορίζουν τη δυνατότητα εισηγμένων επιχειρήσεων να αντλήσουν ίδια κεφάλαια ως εναλλακτική λύση στη δυσχέρεια εύρεσης χρηματοδότησης. Γενικός δείκτης χρηματιστηρίου Αθηνών 6.000 5.334 5.000 4.000 3.000 2.000 1154 1.000 0 476 2/1/2007 2/1/2008 2/1/2009 2/1/2010 2/1/2011 2/1/2012 2/1/2013 2/1/2014 Πηγή: ΧΑΑ, Ναυτεμπορική Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 22

2.2 Κύρια μακροοικονομικά μεγέθη για την Αττική Με βάση τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία για την Αττική, το 2011 το ΑΕΠ της Περιφέρειας ανήλθε σε 100,317 δισ. και αποτελούσε το 48% του συνολικού ΑΕΠ της χώρας. Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ στην Αττική ανήλθε σε 24,8 χιλ. έναντι 18,5 χιλ. στην Ελλάδα και 25,1 χιλ. στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Κατα κεφαλήν ΑΕΠ στην Αττική 140% 130% 1,30 1,31 1,33 1,34 1,34 120% 1,16 110% 1,04 1,09 1,07 100% 0,99 90% 80% 70% 60% 2007 2008 2009 2010 2011 Κατά κεφαλήν ΑΕΠ Αττικής ως % της Ελλάδας Κατά κεφαλήν ΑΕΠ Αττικής ως % της ΕΕ-28 Η ύφεση στην Αττική τα πρώτα έτη της οικονομικής κρίσης (τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία για την ΑΠΑ αφορούν στο 2011) ήταν ελαφρά ηπιότερη από αυτή της χώρας. Ο μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής της Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας στην Αττική από το 2006 έως το 2011 ανήλθε σε - 1,8% έναντι -2,4% για την Ελλάδα συνολικά. 6% Μεταβολή Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας στην Αττική και στην Ελλάδα σε σταθερές τιμές από το προηγούμενο έτος (2007-2011) 4% 3,8% 3,1% Αττική Ελλαδα 2% 1,1% 0% 0,1% -2% -0,7% -1,8% -4% -6% -8% -5,9% -6,3% -7,0% -7,2% 2007 2008 2009 2010 2011 Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 23

Αντίθετα, με βάση την απασχόληση (όπου τα διαθέσιμα στοιχεία ξεκινούν από το 2008 και φτάνουν μέχρι το 2013) φαίνεται ότι η συρρίκνωση της απασχόλησης στην Αττική ήταν βαθύτερη από αυτή της Ελλάδας. Ο μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής της απασχόλησης στην Αττική από το 2008 έως το 2013 ανήλθε σε -4,8% έναντι -4,5% για την Ελλάδα συνολικά. 0% -1% -2% -3% Μεταβολή απασχόλησης στην Αττική και στην Ελλάδα από το προηγούμενο έτος (2009-2013) -1,1% -1,3% -2,7% -4% -5% -6% -3,3% -4,1% -4,0% -7% -6,4% -6,8% -8% -9% Αττική Ελλάδα -8,6% -8,0% -10% 2009 2010 2011 2012 2013 O οικονομικά ενεργός πληθυσμός στην Αττική είναι σχετικά σταθερός στα 1,8 1,9 εκ. άτομα. Η κατανομή του ανά μορφωτικό επίπεδο δείχνει βελτίωση τα τελευταία έτη, με το ποσοστό του πληθυσμού που κατέχει τριτοβάθμια εκπαίδευση να αυξάνεται. Αξιοσημείωτο είναι ότι το μορφωτικό επίπεδο στην Αττική, στον οικονομικά ενεργό πληθυσμό, δεν είναι μόνο υψηλότερο από της Ελλάδας συνολικά, αλλά και υψηλότερο από αυτό της Ευρωπαϊκής Ένωσης (38,8% με τριτοβάθμια εκπαίδευση στην Αττική έναντι 30,3% στην ΕΕ). Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 24

60% 48% 36% 24% 12% 0% Οικονομικά ενεργός πληθυσμός και κατανομή του ανά επίπεδο εκπαίδευσης 1.822,5 1.838,8 1.863,3 1.872,5 1.865,2 1.881,2 1.876,2 45,1% 44,6% 44,0% 44,1% 43,2% 44,0% 43,7% 30,8% 32,1% 32,1% 33,6% 38,8% 35,4% 36,7% 24,1% 23,3% 23,9% 22,3% 21,5% 19,3% 17,6% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Οικονομικά ενεργός πληθυσμός Αττικής 15 ετών και άνω σε χιλ. άτομα Έως χαμηλότερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση Υψηλότερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και μη τριτοβάθμια κατάρτιση Τριτοβάθμια εκπαίδευση 2.000 1.900 1.800 1.700 1.600 1.500 1.400 1.300 1.200 1.100 1.000 Αναφορικά με την κατανομή του οικονομικά ενεργού πληθυσμού στα δύο φύλα, η Αττική είναι πολύ κοντά στην ΕΕ-28 και με ελαφρά υψηλότερη κατανομή σε γυναίκες έναντι της Ελλάδας συνολικά. Αττική Ελλάδα ΕΕ-28 Άντρες 55,8% 57,4% 54,2% Γυναίκες 44,2% 42,6% 45,8% Ωστόσο, το ποσοστό των απασχολούμενων έχει μειωθεί δραστικά τα τελευταία έτη στην Αττική, μείωση που είναι αναλογική με την Ελλάδα συνολικά. Λιγότερο από το 40% του πληθυσμού στις ηλικίες 15 και άνω πλέον εργάζεται κάτι που δείχνει ότι πολλές οικογένειες δεν έχουν κανένα εργαζόμενο. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 25

% απασχόλησης 70 60 53,1 53,4 52,3 51,8 51,8 51,6 51,4 50 40 49,0 49,4 48,7 47,2 43,8 40,1 38,4 30 20 10 0 51,2 51,9 51,0 49,1 45,7 41,6 39,8 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Αττική Ελλάδα EE-28 Το ποσοστό απασχόλησης φτάνει στο υψηλότερο σημείο του στις μέσες ηλικίες 25-54. Αξιοσημείωτα χαμηλό είναι το ποσοστό απασχόλησης στις μικρές ηλικίες 15-24, που εξηγείται εν μέρει από την απορρόφηση νέων από την εκπαίδευση και στις ηλικίες 55 έως 64, μέρος των οποίων έχουν συνταξιοδοτηθεί. Ποσοστό απασχόλησης 2013 ανά ηλικιακή ομάδα και φύλο Γυναίκες 32,9 Άντρες 47,3 65 ετών και άνω 1,9 55 έως 64 ετών 31,6 45 έως 54 ετών 60,9 35 έως 44 ετών 67,4 25 έως 34 ετών 58,8 15έως 24 ετών 11,1 Σύνολο 15 ετών και άνω 39,8 0 10 20 30 40 50 60 70 80 Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 26

Το ποσοστό απασχόλησης στις γυναίκες παραμένει αρκετά χαμηλότερο από αυτό των αντρών, ωστόσο η μεταβολή της απασχόλησης από το 2007 έως το 2013 έχει οδηγήσει σε μεγαλύτερη μείωση των απασχολούμενων στους άντρες έναντι των γυναικών. Αναφορικά με την ηλικιακή κατανομή των απωλειών σε απασχολούμενους, αξιοσημείωτη είναι η μείωση στην ηλικιακή ομάδα 25 έως 34, η οποία βρίσκεται στο στάδιο απόκτησης επαγγελματικής εμπειρίας και δημιουργίας οικογένειας. Μεταβολή ποσοστού απασχόλησης 2007-2013 ανά ηλικιακή ομάδα και φύλο Γυναίκες -7,1 Άντρες -16,0 65 ετών και άνω -1,0 55 έως 64 ετών -6,6 45 έως 54 ετών -11,0 35 έως 44 ετών -13,4 25 έως 34 ετών -19,3 15έως 24 ετών -13,8 Σύνολο 15 ετών και άνω -11,4-25 -20-15 -10-5 0 Η αρνητική μεταβολή της απασχόλησης φαίνεται από την μεγάλη αύξηση της ανεργίας στην Αττική, η οποία βρίσκεται πλέον στο επίπεδο ρεκόρ 28%. Στις ηλικίες 15 έως 24 ξεπερνάει το 60% ενώ ιδιαίτερα υψηλό είναι και το ποσοστό των μακροπρόθεσμα άνεργων που προσεγγίζει το 20%. Πέρα από την κοινωνική διάσταση της ανεργίας, ένα τόσο υψηλό ποσοστό μακροχρόνια ανέργων οδηγεί σε απώλεια δεξιοτήτων και απομάκρυνση ενός μεγάλου μέρους του ενεργού πληθυσμού από την αγορά εργασίας και τη δυνατότητα να βρει εργασία ακόμα και όταν η οικονομία ανακάμψει. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 27

Ιαν-07 Απρ-07 Ιουλ-07 Οκτ-07 Ιαν-08 Απρ-08 Ιουλ-08 Οκτ-08 Ιαν-09 Απρ-09 Ιουλ-09 Οκτ-09 Ιαν-10 Απρ-10 Ιουλ-10 Οκτ-10 Ιαν-11 Απρ-11 Ιουλ-11 Οκτ-11 Ιαν-12 Απρ-12 Ιουλ-12 Οκτ-12 Ιαν-13 Απρ-13 Ιουλ-13 Οκτ-13 Ιαν-14 Απρ-14 % ανεργίας 70 60 56,0 60,6 50 43,2 40 30 20 10 20,1 19,1 7,6 6,5 21,9 8,8 30,9 12,3 17,6 25,3 15,1 28,2 19,5 0 3,8 2,8 3,3 5,0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 8,5 Σύνολο 15 έως 24 έτών Μακροπρόθεσμα άνεργοι 2.3 Δείκτης οικονομικού κλίματος Οι τάσεις σταθεροποίησης της οικονομίας φαίνονται και από το δείκτη οικονομικού κλίματος που έχει σχεδόν ανέλθει στα επίπεδα προ της κρίσης. Ο δείκτης αυτός αποτελεί ένδειξη ανάκαμψης στο προσεχές μέλλον. Δείκτης οικονομικού κλίματος 120 110 100 99,1 90 80 70 60 Δείκτης Οικονομικού Κλίματος Πηγή: ΙΟΒΕ Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 28

Με βάση την έρευνα του ΙΟΒΕ, οι καταναλωτές είναι περισσότερο διστακτικοί, ωστόσο και εδώ υπάρχουν σαφείς πλέον ενδείξεις μίας θετικότερης στάσης προς την οικονομική κατάσταση και τις προοπτικές. Δείκτης καταναλωτικής εμπιστοσύνης 0-10 -20-30 -40-50 -52,5-60 -70-80 -90 Ιαν-07 Απρ-07 Ιουλ-07 Οκτ-07 Ιαν-08 Απρ-08 Ιουλ-08 Οκτ-08 Ιαν-09 Απρ-09 Ιουλ-09 Οκτ-09 Ιαν-10 Απρ-10 Ιουλ-10 Οκτ-10 Ιαν-11 Απρ-11 Ιουλ-11 Οκτ-11 Ιαν-12 Απρ-12 Ιουλ-12 Οκτ-12 Ιαν-13 Απρ-13 Ιουλ-13 Οκτ-13 Ιαν-14 Απρ-14 Δείκτης Καταναλωτικής Εμπιστοσύνης Πηγή: ΙΟΒΕ Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 29

3. ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟΥΣ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΚΛΑΔΟΥΣ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ Στην παρούσα ενότητα της μελέτης, εξετάζονται οι εξελίξεις σε επιμέρους κλάδους, με έμφαση στους κλάδους ενδιαφέροντος για το Δήμο της Αθήνας. 3.1 Αττική Ανάλυση κατά κλάδο 3.1.1 Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία και απασχόληση Ο κλάδος με το μεγαλύτερο μερίδιο σε ακαθάριστη προστιθέμενη αξία στην Αττική είναι το «εμπόριο, μεταφορές, τουρισμός και εστίαση», ενώ ακολουθεί η διαχείριση ακίνητης περιουσίας. Οι υπηρεσίες σε όλες τους τις μορφές κυριαρχούν όπως είναι αναμενόμενο σε μία μητροπολιτική περιοχή. Κατανομή Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας ανά κλάδο στην Αττική - 2011 Πρωτογενής τομέας Βιομηχανία 0,4% 5,4% 10,0% 1,8% Κατασκευές 6,1% 18,9% 23,7% Εμπόριο, μεταφορές, τουρισμός και εστίαση Τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών 19,4% 6,9% 7,4% Χρηματοοικονομικές και ασφαλιστικές υπηρεσίες Διαχείριση ακίνητης περιουσίας Διοικητικές, υποστηρικτικές, τεχνικές και επιστημονικές υπηρεσίες Δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση και υγεία Τέχνες, ψυχαγωγία, λοιπές υπηρεσίες Αξιοσημείωτη είναι η μεταβολή της ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας στις κατασκευές την περίοδο 2007-2011, η οποία δείχνει τη μεγάλη πτώση της αγοράς ακινήτων στην Αττική. Οι τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών, αντίθετα, παρουσιάζουν ανθεκτικότητα στην οικονομική κρίση. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 30

Μέσος ρυθμός ετήσιας μεταβολής Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας ανά κλάδο στην Αττική 2007-2011 σε σταθερές τιμές -30% -25% -20% -15% -10% -5% 0% 5% 10% Πρωτογενής τομέας Βιομηχανία -1,5% -2,4% Κατασκευές -24,4% Εμπόριο, μεταφορές, τουρισμός και εστίαση Τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών Χρηματοοικονομικές και ασφαλιστικές υπηρεσίες -2,7% -2,4% 0,0% Διαχείριση ακίνητης περιουσίας 5,4% Διοικητικές, υποστηρικτικές, τεχνικές και επιστημονικές υπηρεσίες -8,1% Δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση και υγεία Τέχνες, ψυχαγωγία, λοιπές υπηρεσίες 0,3% 0,1% Σύνολο -1,8% Ο κλάδος με το μεγαλύτερο μερίδιο σε απασχόληση στην Αττική είναι το «εμπόριο, μεταφορές, τουρισμός και εστίαση», ενώ ακολουθεί η «δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση και υγεία». Κατανομή απασχόλησης ανά κλάδο στην Αττική - 2013 Πρωτογενής τομέας Βιομηχανία 6.1% 1.0% 10.8% 4.0% Κατασκευές 25.6% 10.6% 32.3% Εμπόριο, μεταφορές, τουρισμός και εστίαση Τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών Χρηματοοικονομικές και ασφαλιστικές υπηρεσίες Διαχείριση ακίνητης περιουσίας 0.1% 5.5% 4.1% Διοικητικές, υποστηρικτικές, τεχνικές και επιστημονικές υπηρεσίες Δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση και υγεία Τέχνες, ψυχαγωγία, λοιπές υπηρεσίες Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 31

Από όλους τους κλάδους, ο μόνος που παρουσίασε αύξηση της απασχόλησης την περίοδο 2008-2013 ήταν οι τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών. Μεγάλη μείωση εμφανίζεται στις κατασκευές και στη διαχείριση ακίνητης περιουσίας ενώ αρκετά μικρότερη μείωση συγκριτικά με το σύνολο της οικονομίας παρουσιάζουν οι χρηματοοικονομικές υπηρεσίες και η δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση και υγεία. Μέσος ρυθμός ετήσιας μεταβολής απασχόλησης ανά κλάδο στην Αττική 2008-2013 σε σταθερές τιμές -18% -16% -14% -12% -10% -8% -6% -4% -2% 0% 2% Πρωτογενής τομέας -2,9% Βιομηχανία -10,3% Κατασκευές-16,5% Εμπόριο, μεταφορές, τουρισμός και εστίαση -4,2% Τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών 0,7% Χρηματοοικονομικές και ασφαλιστικές υπηρεσίες -0,5% Διαχείριση ακίνητης περιουσίας -15,7% Διοικητικές, υποστηρικτικές, τεχνικές και επιστημονικές υπηρεσίες Δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση και υγεία -2,5% -1,2% Τέχνες, ψυχαγωγία, λοιπές υπηρεσίες -7,5% Σύνολο -4,8% 3.1.2 Συντελεστής εγκατάστασης- Σύγκριση με ευρωπαϊκές μητροπολιτικές περιφέρειες Ο συντελεστής εγκατάστασης (Location Quotient) παρουσιάζει τη σχετική βαρύτητα ενός κλάδου στη μητροπολιτική περιοχή έναντι της χώρας και κατά συνέπεια είναι ένδειξη εάν η μητροπολιτική περιοχή διαθέτει ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στον κλάδο αυτό. Στην παρούσα μελέτη ο συντελεστής εγκατάστασης έχει υπολογιστεί με βάση την απασχόληση με στοιχεία του 2013 και με βάση την ακαθάριστη προστιθέμενη αξία (ΑΠΑ) με στοιχεία του 2011. Ο δείκτης αυτός υπολογίζεται με τη διαίρεση του ποσοστού της ΑΠΑ (ή της απασχόλησης) ενός κλάδου στο σύνολο της οικονομίας μιας περιοχής με το ποσοστό της ΑΠΑ (ή της απασχόλησης) του κλάδου στο σύνολο της οικονομίας στη χώρα. Αν rχi, rχ, Χi, Χ αντιπροσωπεύουν την ΑΠΑ (ή την απασχόληση) του κλάδου i στην περιφέρεια r, τη συνολική ΑΠΑ (ή την απασχόληση) του Νομού r, την ΑΠΑ (ή την απασχόληση) του κλάδου i στο σύνολο της χώρας, και την ΑΠΑ (ή την απασχόληση) της εθνικής οικονομίας αντίστοιχα, τότε ο συντελεστής εγκατάστασης είναι: Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 32

LQ = rx i / rx X i / X Εάν ο δείκτης είναι μεγαλύτερος από το 1, η περιοχή έχει μεγαλύτερη αναλογικά ΑΠΑ (ή απασχόληση) σε αυτόν τον κλάδο έναντι της χώρας και θεωρείται ως πρώτη ένδειξη πως ο κλάδος στην περιοχή έχει συγκριτικό πλεονέκτημα και ότι εξάγει προϊόντα και υπηρεσίες του προς την υπόλοιπη χώρα ή/και το εξωτερικό. Στην παρούσα μελέτη έχει υπολογιστεί ο συντελεστής εγκατάστασης σε διάφορες μητροπολιτικές περιοχές χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης ώστε να γίνει σύγκριση με τη μητροπολιτική περιοχή της Αθήνας. Συντελεστής εγκατάστασης (location quotient) βάσει απασχόλησης (2013) Εμπόριο, μεταφορές, τουρισμός και εστίαση Τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών Μητροπολιτικές περιοχές Πρωτογενής τομέας Κατασκευές Βιομηχανία Βρυξέλλες ΜΔ 0,88 0,45 0,92 1,61 Πράγα 0,11 1,01 0,39 1,07 2,76 Βερολίνο ΜΔ 0,85 0,45 1,00 2,02 Μαδρίτη 0,10 0,84 0,67 0,89 2,52 Παρίσι 0,09 0,84 0,61 1,08 2,16 Ρώμη 0,51 0,99 0,51 1,02 1,91 Αμστερνταμ (Β. Ολλανδία) 0,56 0,86 0,71 1,03 1,40 Βιέννη 0,12 0,84 0,45 1,00 2,17 Λισαβώνα 0,18 0,84 0,60 1,11 2,22 Ελσίνκι 0,20 0,92 0,66 1,16 1,69 Στοκχόλμη 0,21 0,84 0,40 1,03 1,89 Λονδίνο ΜΔ 0,96 0,38 0,86 1,74 Όσλο 0,18 0,71 0,45 1,07 2,10 Αττική 0,07 0,85 0,98 1,07 1,87 Μέσος όρος 0,21 0,87 0,55 1,02 2,00 Χρηματοοικονο μικές και ασφαλιστικές υπηρεσίες Διαχείριση ακίνητης περιουσίας Διοικητικές, υποστηρικτικές, τεχνικές και επιστημονικές υπηρεσίες Δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση και υγεία Τέχνες, ψυχαγωγία, λοιπές υπηρεσίες Μητροπολιτικές περιοχές Βρυξέλλες 1,31 2,15 1,36 0,86 2,61 Πράγα 2,10 2,62 1,88 1,05 1,45 Βερολίνο 0,71 2,57 1,52 1,11 1,55 Μαδρίτη 1,80 1,15 1,48 1,00 1,11 Παρίσι 1,61 1,36 1,38 0,89 1,21 Ρώμη 1,08 1,34 1,19 1,17 1,44 Αμστερνταμ (Β. Ολλανδία) 1,35 1,17 1,20 0,93 1,26 Βιέννη 1,33 1,92 1,59 1,12 1,36 Λισαβώνα 1,98 2,04 1,57 1,12 1,22 Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 33

Ελσίνκι 1,72 1,16 1,30 0,89 1,22 Στοκχόλμη 1,99 1,05 1,44 0,90 1,20 Λονδίνο 1,86 1,35 1,48 0,92 1,28 Όσλο 1,65 1,33 1,39 0,95 1,30 Αττική 1,79 1,47 1,43 1,11 1,31 Μέσος όρος 1,59 1,62 1,44 1,00 1,39 Συντελεστής εγκατάστασης (location quotient) βάσει ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας (2011) Εμπόριο, μεταφορές, τουρισμός και εστίαση Τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών Μητροπολιτικές περιοχές Πρωτογενής τομέας Κατασκευές Βιομηχανία Βρυξέλλες 0,02 0,45 0,43 0,83 1,83 Πράγα 0,13 0,78 0,36 1,10 2,43 Κοπεγχάγη 0,01 0,39 0,32 1,08 2,14 Βερολίνο 0,01 0,80 0,53 ΜΔ ΜΔ Δουβλίνο 0,10 0,54 0,55 1,02 1,85 Μαδρίτη 0,05 0,83 0,64 1,03 2,44 Παρίσι 0,07 0,72 0,62 1,04 2,04 Ρώμη 0,18 0,87 0,38 0,89 2,16 Βουδαπέστη 0,04 0,72 0,57 1,07 1,69 Αμστερνταμ 0,30 0,49 0,32 1,20 1,56 Βιέννη 0,03 0,67 0,55 ΜΔ ΜΔ Λισαβώνα 0,09 0,80 0,51 0,99 2,01 Ελσίνκι 0,12 0,84 0,76 1,24 1,69 Στοκχόλμη 0,11 0,87 0,59 1,02 1,78 Λονδίνο 0,04 0,71 0,28 0,84 1,80 Όσλο 0,00 0,99 0,07 1,51 2,46 Αττική 0,12 0,73 0,75 0,95 1,52 Μέσος όρος 0,08 0,72 0,48 1,05 1,96 Χρηματοοικονο μικές και ασφαλιστικές υπηρεσίες Διαχείριση ακίνητης περιουσίας Διοικητικές, υποστηρικτικές, τεχνικές και επιστημονικές υπηρεσίες Δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση και υγεία Τέχνες, ψυχαγωγία, λοιπές υπηρεσίες Μητροπολιτικές περιοχές Βρυξέλλες 2,93 0,70 1,02 1,07 1,65 Πράγα 2,63 1,13 1,85 0,90 1,37 Κοπεγχάγη 1,99 0,73 1,55 0,94 1,76 Βερολίνο ΜΔ ΜΔ ΜΔ ΜΔ ΜΔ Δουβλίνο 1,61 0,87 1,29 0,90 1,13 Μαδρίτη 1,39 0,69 1,80 0,85 1,19 Παρίσι 1,70 0,99 1,44 0,73 1,06 Ρώμη 1,44 1,14 1,30 1,12 1,65 Βουδαπέστη 1,87 1,04 1,47 1,21 1,05 Αμστερνταμ 2,64 0,91 1,40 0,72 0,87 Βιέννη ΜΔ ΜΔ ΜΔ ΜΔ ΜΔ Λισαβώνα 2,03 0,72 1,64 0,96 1,20 Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 34

Ελσίνκι 1,63 0,96 1,33 0,84 1,09 Στοκχόλμη 2,19 1,11 1,34 0,83 1,12 Λονδίνο 2,31 0,93 1,46 0,73 1,09 Όσλο 2,76 1,56 1,85 1,09 2,02 Αττική 1,42 1,23 1,27 0,92 1,07 Μέσος όρος 2,04 0,98 1,47 0,92 1,29 Σε όλες τις μητροπολιτικές περιοχές, ο πρωτογενής τομέας, η βιομηχανία και οι κατασκευές υπολείπονται έναντι των χωρών στα μερίδια της οικονομίας. Αντίθετα στις περισσότερες κατηγορίες υπηρεσιών, οι μητροπολιτικές περιοχές διαθέτουν υψηλότερο μερίδιο. Υπηρεσίες με ιδιαίτερη σημασία για αστικά κέντρα είναι: Οι χρηματοοικονομικές υπηρεσίες Οι τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών Οι διοικητικές, υποστηρικτικές, τεχνικές και επιστημονικές υπηρεσίες Οι τέχνες, ψυχαγωγία και λοιπές υπηρεσίες Οι κλάδοι εμπορίου, μεταφορών και τουρισμού καθώς και η δημόσια διοίκηση, εκπαίδευση και υγεία παρουσιάζουν περίπου την ίδια βαρύτητα στα αστικά κέντρα και στη χώρα συνολικά με διαφοροποιήσεις μεταξύ των χωρών. Η Αττική έχει υψηλότερο μερίδιο στη βιομηχανία, στο σύνολο της χώρας, έναντι άλλων μητροπολιτικών περιοχών, ενώ υπολείπεται στις τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών. Με βάση την ΑΠΑ, η Αττική επίσης υπολείπεται στις χρηματοοικονομικές υπηρεσίες, στις διοικητικές, υποστηρικτικές, τεχνικές και επιστημονικές υπηρεσίες και τέλος στις τέχνες, ψυχαγωγία και λοιπές υπηρεσίες. 3.2 Κλάδοι ενδιαφέροντος Στον ακόλουθο πίνακα παρουσιάζονται οι κλάδοι ενδιαφέροντος για την Αθήνα (με βάση την κατηγοριοποίηση τους κατά NACE2 σε διψήφιο επίπεδο) όπως προέκυψαν βάσει συγκεκριμένων κριτηρίων από την ICAPDATABANK, ώστε να εστιάσει σε αυτούς και η μελέτη των τάσεων και εξελίξεων. NACE Κλάδος 46 Χονδρικό εμπόριο, εκτός από το εμπόριο μηχανοκίνητων οχημάτων και μοτοσικλετών 47 Λιανικό εμπόριο, εκτός από το εμπόριο μηχανοκίνητων οχημάτων και μοτοσικλετών 55 Καταλύματα 56 Δραστηριότητες υπηρεσιών εστίασης 58 Εκδοτικές δραστηριότητες 62 Δραστηριότητες προγραμματισμού ηλεκτρονικών υπολογιστών, παροχής συμβουλών και συναφείς δραστηριότητες 79 Δραστηριότητες ταξιδιωτικών πρακτορείων, γραφείων οργανωμένων ταξιδιών και υπηρεσιών κρατήσεων και συναφείς δραστηριότητες Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 35

82 Διοικητικές δραστηριότητες γραφείου, γραμματειακή υποστήριξη και άλλες δραστηριότητες παροχής υποστήριξης προς τις επιχειρήσεις 86 Δραστηριότητες ανθρώπινης υγείας 3.3 Πωλήσεις, Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία & Απασχόληση ανά Κλάδο Ενδιαφέροντος Τα στοιχεία που παρουσιάζονται στην ενότητα αυτή αφορούν στο σύνολο της Ελλάδας και όχι για την Αττική καθώς δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία για τους κλάδους ενδιαφέροντος σε επίπεδο περιφέρειας ή πόλης. 3.3.1 Σύγκριση κλάδων ενδιαφέροντος με την οικονομία Από τους εξεταζόμενους κλάδους, οι εκδοτικές δραστηριότητες, οι δραστηριότητες προγραμματισμού Η/Υ, παροχής συμβουλών και συναφείς δραστηριότητες και οι διοικητικές δραστηριότητες γραφείου, γραμματειακής υποστήριξης και άλλες υπηρεσίες παροχής υποστήριξης προς επιχειρήσεις παρουσιάζουν αύξηση πωλήσεων και ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας το διάστημα 2007-2011 (το 2011 είναι το τελευταίο έτος με διαθέσιμα στοιχεία). Σε σχέση με την απασχόληση, όπου υπάρχουν πιο πρόσφατα στοιχεία (έως το α τρίμηνο του 2014), εκτός από τους προαναφερθέντες κλάδους, αύξηση παρουσιάζουν και τα ταξιδιωτικά γραφεία. Ο κλάδος των καταλυμάτων και υπηρεσιών εστίασης, παρουσιάζει μείωση στις πωλήσεις και την απασχόληση αλλά αύξηση στην προστιθέμενη αξία. Τέλος, σημειώνεται ότι και ο κλάδος της υγείας, παρότι εμφανίζει μείωση και στους τρεις δείκτες, δείχνει να είναι ανθεκτικός, καθώς η μείωση είναι περιορισμένη σε σχέση με το σύνολο της οικονομίας. Μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής πωλήσεων (2007-2011) -15% -10% -5% 0% 5% 10% 15% Σύνολο οικονομίας -2,5% Χονδρικό εμπόριο, εκτός από το εμπόριο οχημάτων -4,3% Λιανικό εμπόριο, εκτος από το εμπόριο οχημάτων -4,5% Καταλύματα και δραστηριότητες υπηρεσιών εστίασης -1,3% Εκδοτικές δραστηριότητες Δραστηριότητες προγραμματισμού Η/Υ, παροχής συμβουλών και υπηρεσιών ενημέρωσης 8,8% 8,0% Δραστηριότητες ταξιδιωτικών πρακτορείων -11,1% Λοιπές διοικητικές και υποστηρικτικές δραστηριότητες, ασφάλεια, υποστήριξη κτιρίων 11,4% Δραστηριότητες ανθρώπινης υγείας -2,2% Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 36

Μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής ΑΠΑ (2007-2011) -20% -15% -10% -5% 0% 5% 10% 15% 20% Σύνολο οικονομίας -3,5% Χονδρικό εμπόριο, εκτός από το εμπόριο οχημάτων -10,6% Λιανικό εμπόριο, εκτος από το εμπόριο οχημάτων -6,0% Καταλύματα και δραστηριότητες υπηρεσιών εστίασης 3,2% Εκδοτικές δραστηριότητες 15,7% Δραστηριότητες προγραμματισμού Η/Υ, παροχής συμβουλών και υπηρεσιών ενημέρωσης 8,3% Δραστηριότητες ταξιδιωτικών πρακτορείων -13,7% Λοιπές διοικητικές και υποστηρικτικές δραστηριότητες, ασφάλεια, υποστήριξη κτιρίων 3,3% Δραστηριότητες ανθρώπινης υγείας -2,0% Μέσος ετήσιος ρυθμός μεταβολής απασχόλησης (Q1 2008-Q1 2014) -6% -4% -2% 0% 2% 4% 6% 8% 10% Σύνολο οικονομίας -4,2% Χονδρικό εμπόριο, εκτός από το εμπόριο οχημάτων-5,0% Λιανικό εμπόριο, εκτος από το εμπόριο οχημάτων Καταλύματα Δραστηριότητες υπηρεσιών εστίασης -3,6% -2,3% -2,4% Εκδοτικές δραστηριότητες 8,1% Δραστηριότητες προγραμματισμού Η/Υ, παροχής συμβουλών και συναφείς δραστηριότητες 2,8% Δραστηριότητες ταξιδιωτικών πρακτορείων 1,4% Λοιπές διοικητικές και υποστηρικτικές δραστηριότητες 8,4% Δραστηριότητες ανθρώπινης υγείας -1,7% Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 37

σε εκ. σε εκ. 3.3.2 Χονδρικό εμπόριο, εκτός από το εμπόριο οχημάτων Το χονδρικό εμπόριο προμηθεύει το λιανικό εμπόριο και συνήθως αποτελείται από επιχειρήσεις που είναι εγκατεστημένες σε κοντινή απόσταση με τους πελάτες του, άρα και κοντά στα αστικά κέντρα. Σε αντίθεση με το λιανικό εμπόριο, για το χονδρικό εμπόριο δεν προτιμούνται οι εμπορικοί δρόμοι αλλά περιοχές χαμηλού κόστους ενοικίων με καλή πρόσβαση σε μεταφορικά δίκτυα. Στην ΕΕ ο κλάδος έχει αναπτυχθεί (με βάση την ΑΠΑ) με μέσο ετήσιο ρυθμό -0,8% από το 2007 έως το 2011, ρυθμός ελαφρά μικρότερος από το σύνολο της οικονομίας (-0,1%). Η πορεία του κλάδου στην Ελλάδα είναι έντονα αρνητική με σημαντικές απώλειες τόσο σε πωλήσεις (-25% χωρίς να περιλαμβάνονται τα έτη 2012 και 2013), όσο και σε θέσεις εργασίας (>50 χιλ. εργαζόμενοι) τα τελευταία έτη. Πωλήσεις Χονδρικό εμπόριο, εκτός από το εμπόριο οχημάτων 30.000 25.000 26.110 28.099 25.604 24.544 21.885 20.000 15.000 10.000 5.000 0 2007 2008 2009 2010 2011 14.000 ΑΠΑ Χονδρικό εμπόριο, εκτός από το εμπόριο οχημάτων 12.000 11.607 10.661 10.447 10.000 9.448 8.000 7.412 6.000 4.000 2.000 0 2007 2008 2009 2010 2011 Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 38

σε χιλ. θέσεις εργασίας Απασχόληση Χονδρικό εμπόριο, εκτός από το εμπόριο οχημάτων 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 166 173 169 169 167 169 162 161 158 166 172 166 164 167 159 150 140 140 131 125 125 131 129 126 122 3.3.3 Λιανικό εμπόριο, εκτός από το εμπόριο οχημάτων Το λιανικό εμπόριο εμφανίζει παραδοσιακά υψηλή συγκέντρωση στα αστικά κέντρα, καθώς η πυκνότητα του τοπικού πληθυσμού δημιουργεί μία σημαντική αγορά, ενώ παράλληλα καθώς τα αστικά κέντρα αποτελούν εστία διασύνδεσης μεταφορικών δικτύων και μετακινούμενων εργαζομένων, προσελκύονται πελάτες και από την ευρύτερη μητροπολιτική περιοχή και από επισκέπτες. Το αστικό κέντρο δίνει τη δυνατότητα εξειδίκευσης στο λιανικό εμπόριο σε πολύ μικρές και ιδιαίτερες αγορές (niche) που δεν έχουν την απαιτούμενη μάζα πελατών σε άλλες περιοχές. Ωστόσο, τάση των τελευταίων δεκαετιών είναι η δημιουργία εμπορικών κέντρων σε προάστια και η απομάκρυνση τους από τα κέντρα πόλεων, εκμεταλλευόμενα το χαμηλότερο κόστος γης. Νέα πρόκληση για τον κλάδο αποτελεί το διαδίκτυο που επιτρέπει την αγορά αγαθών ηλεκτρονικά χωρίς φυσική παρουσία. Στην ΕΕ ο κλάδος έχει παρουσιάσει (με βάση την ΑΠΑ) στασιμότητα με μέσο ετήσιο ρυθμό 0,0% από το 2007 έως το 2011, ρυθμός περίπου ίδιος με το σύνολο της οικονομίας (-0,1%). Η πορεία του κλάδου στην Ελλάδα είναι έντονα αρνητική με σημαντικές απώλειες τόσο σε πωλήσεις (-20% χωρίς να περιλαμβάνονται τα έτη 2012 και 2013), όσο και σε θέσεις εργασίας (>130 χιλ. εργαζόμενοι λιγότεροι) τα τελευταία έτη. Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 39

σε εκ. Πωλήσεις Λιανικό εμπόριο, εκτός από το εμπόριο οχημάτων 18.000 16.000 14.000 16.432 15.616 14.248 13.786 13.671 12.000 σε εκ. 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 2007 2008 2009 2010 2011 ΑΠΑ Λιανικό εμπόριο, εκτός από το εμπόριο οχημάτων 10.000 9.000 8.000 7.000 6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 0 8.743 7.739 6.822 6.962 6.834 2007 2008 2009 2010 2011 Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 40

600 Απασχόληση Λιανικό εμπόριο, εκτός από το εμπόριο οχημάτων σε χιλ. θέσεις εργασίας 500 400 300 200 100 0 543 556 562 561 570 561 550 538 534 545 541 539 533 519 507 496 479 469 460 462 455 453 453 442 437 3.3.4 Καταλύματα & δραστηριότητες υπηρεσιών εστίασης Ο τουρισμός είναι μία από τις σημαντικότερες επιχειρηματικές δραστηριότητες στην Ελλάδα και η μεγαλύτερη πηγή εξαγωγών. Επιπρόσθετα, δημιουργεί πολλαπλασιαστικά οφέλη σε άλλους κλάδους, όπως οι μεταφορές, το εμπόριο, η ψυχαγωγία, κλπ. Βασικό χαρακτηριστικό του κλάδου στην Ελλάδα είναι η έντονη εποχικότητα. Ο τουρισμός πόλεων αποτελεί μία διακριτή υποκατηγορία που δεν παρουσιάζει αξιόλογη ανάπτυξη στη χώρα μας. Η Αθήνα, παρά τα πλεονεκτήματα της λόγω του κλίματος, της ακτογραμμής της, της ιστορίας και των αρχαιολογικών της χώρων, αποτελεί περισσότερο ένα ενδιάμεσο σταθμό για τους επισκέπτες παρά ένα αυτόνομο προορισμό. Πρόκληση για τον κλάδο στην Αθήνα αποτελεί η αναβάθμιση των παρεχόμενων υπηρεσιών και υποδομών της πόλης. Οι υπηρεσίες εστίασης παρουσιάζουν υψηλή συγκέντρωση σε αστικά κέντρα και περιοχές με τουρισμό. Οι υπηρεσίες εστίασης μπορούν να επιμεριστούν σε κατηγορίες: Υπηρεσίες εστίασης που εξυπηρετούν καθημερινές ανάγκες εστίασης για νοικοκυριά χωρίς χρόνο να προετοιμάσουν φαγητό μόνο τους, που παρέχουν φαγητό σε χαμηλό κόστος, συχνά με κατ οίκον διανομή και χωρίς να παρέχουν κάτι ιδιαίτερο στο χώρο και τις παροχές τους. Εστιατόρια που παρέχουν σε συνδυασμό με την εστίαση, ένα καλύτερης ποιότητας χώρο για κοινωνικές συναντήσεις. Ο Διεθνής Οργανισμός Τουρισμού προβλέπει ότι διεθνώς ο τουρισμός θα συνεχίσει να αναπτύσσεται με ρυθμό 4% ετησίως, με το μεγαλύτερο μέρος της αύξησης θα προέλθει από αναπτυσσόμενες χώρες. Στην ΕΕ ο κλάδος έχει αναπτυχθεί (με βάση την ΑΠΑ) με μέσο ετήσιο ρυθμό -0,8% από το 2007 έως το 2011, ρυθμός ελαφρά χειρότερος από το σύνολο της οικονομίας (- Ανάδοχος: Κοινοπραξία για το 41