ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΡΑΒΙΚΗ ΑΝΟΙΞΗ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΙΣΡΑΗΛΙΝΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΩΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΟΥΤΣΑΝΤΩΝΗ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1. Εισαγωγή I. Υπόθεση Εργασίας II. Ιστορικά στοιχεία τουρκοισραηλινών σχέσεων 2. Βασικοί άξονες της τούρκικης εξωτερικής πολιτικής υπό την διακυβέρνηση του ΑΚΡ 3. Οι σχέσεις των δύο χωρών υπό το πρίσμα των θεωριών διεθνών σχέσεων 4. Αραβική Άνοιξη και οι σχέσεις Τουρκίας Ισραήλ 5. Συμπεράσματα I. Συμπεράσματα II. Οι τουρκοισραηλινές σχέσεις στο μέλλον 1
1. Εισαγωγή Ιστορικά στοιχεία 1 α. Εισαγωγή Υπόθεση Εργασίας Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να καταδείξει τους λόγους και τα γεγονότα που οδήγησαν τις τουρκοισραηλινές σχέσεις στα άκρα αλλά και την επιρροή που άσκησε στην τουρκική εξωτερική πολιτική και συνεπώς και στις σχέσεις με το Ισραήλ η Αραβική Άνοιξη όπως αυτή άρχισε να ξεπροβάλλει στο τέλος της περασμένης δεκαετίας. Θα γίνει μια διεξοδική παρουσίαση των σημαντικότερων γεγονότων που αφορούν τις σχέσεις των δύο χωρών για να εξαχθεί το τελικό συμπέρασμα που θα αφορά το γιατί αλλά και το πως κατέρρευσαν οι σχέσεις των δύο χωρών. 2 β. Ιστορικά στοιχεία τουρκοισραηλινών σχέσεων Αν έπρεπε να προσαρμόσουμε τις σχέσεις μεταξύ Τουρκίας και Ισραήλ από την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ μέχρι και σήμερα σε ένα σχήμα σίγουρα αυτό θα είχε μια κυματοειδή μορφή με πολλές αλλαγές κατεύθυνσης είτε προς τα πάνω είτε προς τα κάτω, συμβολίζοντας κάθε φορά το επίπεδο των σχέσεων των δύο χωρών. Είναι τόσο πολύπλοκες οι σχέσεις μεταξύ Τουρκίας και Ισραήλ που θα ήταν πολύ δύσκολο να υπάρχει σταθερότητα από το 1949 και μετά χωρίς προστριβές, 2
συγκρούσεις και διαμάχες, όχι μόνο πολιτικές και διπλωματικές αλλά και στρατιωτικές. Οι δύο χώρες ξεκίνησαν να έχουν επαφές το 1949 όταν και η Τουρκία έγινε η πρώτη χώρα με μουσουλμανικό πληθυσμό που έσπευσε να αναγνωρίσει επίσημα την κρατική υπόσταση του νεοσύστατου τότε κράτους του Ισραήλ προκαλώντας τότε την οργή του Αραβικού κόσμου, μια οργή που προϋπήρχε βέβαια εξαιτίας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την αντιμετώπιση αυτής έναντι συγκεκριμένων αραβικών πληθυσμών. Ξεκινώντας λοιπόν από το 1949 οι δύο χώρες ανέπτυξαν στενή συνεργασία σε πολλαπλούς τομείς προσπαθώντας να ανταπεξέλθουν στις απαιτήσεις των δύσκολων μεταπολεμικών καιρών. Το Ισραήλ είχε την ανάγκη να βρει μια μη αραβική χώρα στην περιοχή ώστε να εξισορροπήσει τις συνεχώς αυξανόμενες απειλές που αντιμετώπιζε από τον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας και μετά. Θα ήταν αδύνατο για το Ισραήλ να μπορέσει να αντιμετωπίσει σύσσωμο τον αραβικό κόσμο έχοντας την Τουρκία ως εχθρό. Η Τουρκία ήταν λοιπόν η βέλτιστη επιλογή. Άλλωστε το εβραίικό στοιχείο υπήρχε ήδη από τα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας καθώς αυτή αποτέλεσε ένα από τα σημαντικότερα καταφύγια για τους Εβραίους της Ιβηρικής Χερσονήσου και των Βαλκανίων που βρίσκονταν υπο διωγμό σε μια Ευρώπη που είχε αρχίσει να κυριαρχείται από ακροδεξιά καθεστώτα. Οι δύο λαοί είχαν δηλαδή κοινά χαρακτηριστικά που επέτρεπαν την σχετικά εύκολη ταύτιση συμφερόντων στην περιοχή. Όπως και οι Ισραηλινοί, έτσι και οι Τούρκοι αισθάνονταν περικυκλωμένοι και αφιλόξενοι σε μια ασταθή γενικά περιοχή, όπως είναι αυτή της Μέσης Ανατολής. 3
Όλα αυτά συντέλεσαν σε μια μακρά περίοδο στενών σχέσεων των δύο χωρών, κάτι που φάνηκε ακόμα περισσότερο 10 χρόνια μετά την ανεξαρτησία του Ισραήλ. Το ημερολόγιο έγραφε 29 Αυγούστου 1958 και οι δύο πρωθυπουργοί, Ben Gurion και Menderes, υπέγραφαν το Περιφερειακό Σύμφωνο μεταξύ Ισραήλ και Τουρκίας. Ήταν μια συμφωνία προσαρμοσμένη έτσι ώστε να καλύψει πολλούς τομείς στις σχέσεις των δύο χωρών και να δημιουργήσει έτσι μια ακόμα πιο στενή συμμαχία. Το Σύμφωνο επικεντρωνόταν κυρίως σε τρείς τομείς. Πρώτον, η γενικότερη σύσφιξη των σχέσεων των δύο χωρών και η προώθηση αυτών μέσω της δημοσιότητας. Δεύτερον, η συμφωνία αφορούσε την ανταλλαγή πληροφοριών των Μυστικών Υπηρεσιών των δύο χωρών και τρίτον υπήρξε πρόβλεψη για στρατιωτική συνεργασία των δύο χωρών τόσο με συνεκπαιδεύσεις όσο και με προμήθειες στρατιωτικού εξοπλισμού αλλά και της συμπαραγωγής στρατιωτικού υλικού. Αξίζει να σημειωθεί, πως για αρκετά χρόνια μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, οι ΗΠΑ είχαν επιβάλει εμπάργκο στις στρατιωτικές προμήθειες προς την Τουρκία ως τιμωρία για τις ανεξέλεγκτες ενέργειες της Άγκυρας τότε. Το Ισραήλ, όντας από τότε ένας από τους στενότατους συμμάχους της Αμερικής στην περιοχή, αποτελούσε για την Τουρκία μια λύση στα προβλήματα που είχε δημιουργήσει το εμπάργκο. Μπόρεσε έτσι η Τουρκία να εξασφαλίσει στρατιωτικό εξοπλισμό, κατασκευασμένο στην Αμερική, παρά τον αποκλεισμό που της είχε επιβληθεί. Ήταν σίγουρα μια επιτυχημένη περίοδος για την τουρκική εξωτερική πολιτική και διπλωματία. 4
2. Βασικοί άξονες τούρκικης εξωτερικής πολιτικής υπό την διακυβέρνηση του ΑΚΡ Η τουρκική εξωτερική πολιτική άλλαξε άρδην από το 2002 και μετά, όταν και ανέλαβε την διακυβέρνηση της χώρα, το ισλαμικό κόμμα ΑΚΡ, το οποίο και αντικατέστησε το κόμμα της Αριστερός. Το ΑΚΡ από την πρώτη στιγμή προσπάθησε να μεταστρέψει την θέση της Τουρκίας στο διεθνές σύστημα, η οποία μέχρι τότε θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως υποδεέστερη των πραγματικών δυνατοτήτων που διέθετε. Βασικό εργαλείο για την εξέταση της μεταστροφής αυτής των βασικών αρχών της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής αποτελεί το βιβλίο του Αχμέτ Νταβούτογλου Το στρατηγικό βάθος Η Διεθνής θέση της Τουρκίας. Ο Νταβούτογλου ήταν ακαδημαϊκός, καθηγητής διεθνών σχέσεων και πολιτικών επιστημών, και δίδασκε από το 1990 ως και το 1995 στο Διεθνές Ισλαμικό Πανεπιστήμιο της Μαλαισίας στην Κουάλα Λουμπούρ. Το 1996 επιστρέφει ως καθηγητής στη Τουρκία στο Πανεπιστήμιο του Μαρμαρά όπου και διδάσκει μέχρι το 1999. Έπειτα, αναλαμβάνει την προεδρία του τμήματος διεθνών σχέσεων του πανεπιστημίου Μπείκεντ της Κωνσταντινούπολης μέχρι και το 2004. Από το 2002 μάλιστα και για 7 χρόνια θα διατελέσει σύμβουλος του πρωθυπουργού για θέματα εξωτερικής πολιτικής. Ο Νταβούτογλου αποτελεί τον κύριο εκφραστή των επιδιώξεων των ισλαμιστών του ΑΚΡ όσον αφορά την εξωτερική πολιτική και τις διεθνείς σχέσεις. Το 2009 θα έρθει και η αναμενόμενη πολιτική καταξίωση καθώς θα αναλάβει Υπουργός Εξωτερικών. Στο βιβλίο του, γραμμένο το 2002, ουσιαστικά θα παρουσιάσει τους βασικούς άξονες στους οποίους θα κινηθεί η Τουρκική Διπλωματία. Η 5
εξωτερική πολιτική θα συμπυκνωθεί στην φράση μηδενικά προβλήματα με τους γείτονες. Στόχος της τουρκικής διπλωματίας κατά τον Νταβούτογλου θα πρέπει να γίνει ο απεγκλωβισμός της χώρας από μια εξωτερική πολιτική που οδήγησε στην περιθωριοποίηση της χώρας και εκφράστηκε κυρίως από το δόγμα των 2,5 εχθρών. Ο Νταβούτογλου και άρα και το ΑΚΡ πιστεύει ότι η Τουρκία μπορεί να εξελιχτεί σε μια μεγάλη περιφερειακή δύναμη της περιοχής και πως μοναδικός τρόπος για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος είναι η σύσφιξη των σχέσεων με τις γείτονες χώρες και η προφύλαξη της όποιας σταθερότητας μπορεί να υπάρξει στην περιοχή της Μέσης Ανατολής 1. Ως μέσο επίτευξης του στόχου αυτού προκρίνεται η μεγιστοποίηση των οικονομικών, πολιτισμικών και εμπορικών σχέσεων της Τουρκίας με τις γείτονες χώρες και η δημιουργία ενός πλαισίου αλληλεξάρτησης μεταξύ των χωρών αυτών. Βέβαια, ο Νταβούτογλου εξηγεί στη συνέχεια πως σε μια κατάσταση οικονομικής αλληλεξάρτησης μεταξύ δύο χωρών, κερδισμένη θα αναδειχθεί η ισχυρότερη χώρα. Το ΑΚΡ θέλει ουσιαστικά να οδηγήσει την Τουρκία στο να γίνει ένα σημαντικό κέντρο λήψης αποφάσεων παγκόσμιας σημασίας. Για να γίνει αυτό, απαιτείται ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική και φυσικά την αξιοποίηση και μεγιστοποίηση των συντελεστών ισχύος της χώρας, για τους οποίους συντελεστές ο Αχμέτ Νταβούτογλου θα παρουσιάσει και μια δικία του συνάρτηση, προσπαθώντας να εξηγήσει παραστατικά τον τρόπο αντίληψης του όσον αφορά τις διεθνείς σχέσεις και την θέση μιας χώρας στο διεθνές σύστημα. 1 DAVUTOGLU Ahmet, Το Στρατηγικό Βάθος Η Διεθνής Θέση της Τουρκίας, Εκδόσεις Ποιότητα, 2010 6
Η πολιτική των μηδενικών προβλημάτων βέβαια για να υποστηριχτεί και να μπορέσει να έχει επιτυχία θα έπρεπε να συνυπάρξει μαζί με άλλες βασικές αρχές που προσπάθησε να εισάγει στην τουρκική διπλωματία το ΑΚΡ και προσωπικά ο Νταβούτογλου. ΟΙ αρχές αυτές είναι η θεωρία του ζωτικού χώρου, η συνεπακόλουθη ομπρέλα ασφαλείας, η πολιτική peace at home, peace in the world 2 καθώς και δευτερευόντως η πολιτική της πίσω πόρτας (backdoor diplomacy). Κάθε μια από αυτές τις αρχές πολιτικές έχει συγκεκριμένο στόχο να επιτύχει, ταυτόχρονα όμως όλες μαζί επιζητούν τον υπέρτατο στόχο της νέας τούρκικης εξωτερικής πολιτικής, όπως αυτή υπαγορεύτηκε μετά το 2002, την καθιέρωση δηλαδή της χώρας ως περιφερειακή ηγεμονική χώρα της περιοχής και της ανάδειξης της σε μεγάλη δύναμη σε σχέση με τον μεσαίο ρόλο που διέθετε ως τότε στο διεθνές σύστημα και στην λήψη αποφάσεων παγκόσμιου χαρακτήρα. Η θεωρία του ζωτικού χώρου ουσιαστικά καταδεικνύει την άποψη ότι η Τουρκία, ως οργανικό μόρφωμα, σε σχέση με τον πληθυσμό της ο οποίος αυξάνεται με ταχείς ρυθμούς, πρέπει να φροντίσει για την επέκταση του χώρου της επιβίωσής 3. Είναι μια θεωρία που είχε χρησιμοποιηθεί κυρίως από Γερμανούς θεωρητικούς στις αρχές του 19 ου αιώνα και έγινε ευρέως γνωστή από τον Αδόλφο Χίτλερ και το μανιφέστο του Ο Αγών μου όπου και η θεωρία αναλύθηκε διεξοδικά και αποτέλεσε βασική αρχή της λειτουργίας του ναζιστικού κόμματος. Η Τουρκία βάση της περσινής έκθεσης του ΔΝΤ θα φτάσει τα 79,5 εκατομμύρια πληθυσμού το 2018 καταγράφοντας μια αύξηση πέντε 2 Synopsis of the Turkish Foreign Policy, http://www.mfa.gov.tr/synopsis-of-theturkish-foreign-policy.en.mfa 3 Ανάλυση και κριτική του δόγματος Νταβούτογλου, Εκδόσεις Ινφογνώμων, 2011 7
εκατομμυρίων ανθρώπων 4, ενώ το 2050 πιθανολογείται ότι ο αριθμός θα έχει αγγίζει τα 90 εκατομμύρια. Γίνεται έτσι κατανοητό το γιατί η θεωρία του ζωτικού χώρου αποτελεί μέρος της τούρκικης εξωτερικής πολιτικής. Συν επακολούθως, η Τουρκία υιοθετεί και την θεωρία της δημιουργίας μιας ομπρέλας ασφαλείας γύρω της. Η θεωρία αυτή κατά τον Νταβούτογλου διαχωρίζει τις γείτονες χώρες σε τρείς ομόκεντρους κύκλους περιοχών. Οι κύκλοι αυτοί αφορούν τις εγγύς στην Τουρκία περιοχές, τις μακρύτερες περιοχές καθώς και τις απομακρυσμένες περιοχές. Ο Νταβούτογλου μάλιστα χαρακτηρίζει τις περιοχές αυτές ως περιοχές γεωπολιτικού κενού. Επίσης, αξίζει να σημειωθεί πως ο Νταβούτογλου εντέχνως χρησιμοποιεί την λέξη περιοχές και όχι χώρες κάτι που υποδηλώνει μια διάθεση και για αλλαγή συνόρων στην περιοχή εάν αυτό καταστεί αναγκαίο και δυνατό. O Κεμάλ Ατατούρκ, κατά την περίοδο της διακυβέρνησης του, σε μια ομιλία του το 1931 στον τουρκικό λαό είχε πρωτοαναφέρει την φράση Yurtta sulh, cihanda sulh, η οποία μεταφράζεται σε peace at home, peace in the world. Αρκετοί Τούρκοι ιστορικοί έχουν διαφωνήσει ως προς την αυθεντικότητα της ομιλίας αυτής. Παρόλα αυτά τα επίσημα όργανα άσκησης της εξωτερικής πολιτικής στην Τουρκία όπως το Υπουργείο Εξωτερικών έχουν υιοθετήσει στα επίσημα κείμενα τους την φράση αυτή. Όμως σε τι πραγματικά μεταφράζεται αυτή η πρόταση? Το βασικό νόημα αυτής της πολιτικής θα μπορούσαμε να πούμε ότι αναφέρεται στην ανάγκη και την υποχρέωση της Τουρκίας να βρίσκεται παρούσα και με ενεργό ρόλο στις παγκόσμιες εξελίξεις προσπαθώντας 4 World Economic Outlook: Population Turkey, http://www.quandl.com/imf/map_weo_pop_tur, IMF, 2013 8
να προστατεύσει την ειρήνη που σύμφωνα με τον Νταβούτογλου αποτελεί προϋπόθεση για την μεγιστοποίηση των δυνατοτήτων της Τουρκίας. Η Τουρκία δηλαδή, δεν πρέπει να διατηρεί την σταθερότητα εντός τειχών αλλά και να διαθέτει προβολές ισχύος πέρα από την περιοχή της Μέσης Ανατολής, κάτι που θα την καταστήσει αυτό που αναφέρθηκε και προηγουμένως ως σημαντικό κέντρο λήψης παγκόσμιων αποφάσεων. Τέλος, σημαντικό ρόλο στην τουρκική διπλωματία άρχισε να διαδραματίζει και η διπλωματία της πίσω πόρτας ή αλλιώς backdoor diplomacy. Κύρια έκφραση της πολιτικής αυτής παρουσιάζεται τα τελευταία δύο χρόνια με τη συνεχή άρνηση των επίσημων αρχών της τουρκικής κυβέρνησης να παραδεχτούν την παράνομη μεταφορά οπλικών συστημάτων προς τους Σύριους αντάρτες. Αν και οι αποκαλύψεις είναι πολλές και τα στοιχεία ακόμα περισσότερα, οι τουρκικές αρχές παραμένουν πιστές στην διάψευση και την άρνηση παραδοχής των λαθών τους. Συμπερασματικά, διακρίνεται λοιπόν μια πληθώρα διπλωματικών και στρατηγικών σχεδιασμών, η οποία επιτρέπει στην Τουρκία να διαθέτει έναν πιο ενεργό ρόλο στην περιοχή. Παρόλα αυτά τους τελευταίους μήνες εσωτερικά προβλήματα αλλά και προβλήματα με τις γειτονικές χώρες σε συνδυασμό με χρόνια προβλήματα όπως το κουρδικό έχουν οδηγήσει την Τουρκία σε ένα αδιέξοδο, κάτι που της στερεί ως τώρα το επόμενο βήμα και τον απώτερο στόχο δηλαδή την παγιοποίηση της ως μια περιφερειακή ηγεμονική χώρα στην περιοχή της ευρύτερης Μέσης Ανατολής. 9
3. Οι σχέσεις των δύο χωρών υπό το πρίσμα των θεωριών διεθνών σχέσεων Όπως αναλύθηκε προηγουμένως βασικός στόχος της Τουρκίας μετά το 2002 και μετά στις εξωτερικές τις σχέσεις ήταν η χώρα να γίνει μια περιφερειακή ηγεμονική δύναμη στην περιοχή. Παράλληλα όμως, η Τουρκία προσπάθησε και συνεχίζει να προσπαθεί να αύξηση την ισχύ της σε κάθε τομέα που αυτό καθίσταται δυνατό. Στην οικονομία, το ΑΕΠ συνεχίζει να διογκώνεται όλο και περισσότερο κάθε χρόνο τοποθετώντας την Τουρκία μέσα στις 20 ισχυρότερες οικονομίες του κόσμου, δίνοντας έτσι το δικαίωμα συμμετοχής στις συνεδριάσεις των G20 και άρα έναν ενεργό ρόλο στην λήψη αποφάσεων οικονομικών ζητημάτων. Όσον αφορά, τον πολιτισμό τα τελευταία χρόνια η συστηματική προσπάθεια διείσδυσης του τουρκικού πολιτισμού στις γείτονες χώρες έχει μεγάλα ποσοστά επιτυχίας, διευρύνοντας έτσι την ήπια ισχύ της Τουρκίας σε Βαλκανικές και Αραβικές χώρες κυρίως. Στον στρατιωτικό τομέα η Τουρκία χρονιά με χρονιά όχι μόνο αυξάνει τις συμβατικές της δυνάμεις αλλά έχει επιτύχει να δημιουργήσει μια ισχυρή εθνική αμυντική βιομηχανία προσπαθώντας έτσι να δημιουργήσει μια όσο το δυνατόν περισσότερη ανεξάρτητη αμυντική πολιτική χωρίς την ανάγκη εξάρτησης από μεγάλες βιομηχανίες του εξωτερικού. Διαφαίνεται έτσι μια γενικότερη προσπάθεια της Τουρκικής κυβέρνησης από το 2002 και μετά να βελτιώσει τους δείκτες στο σύνολο της λειτουργείας του κράτους αποσκοπώντας στην όσο το 10
δυνατόν μεγαλύτερη ανεξαρτησία στις πολιτικές της αλλά και στην μεγιστοποίηση των συντελεστών ισχύος της. Υπέρτατος στόχος της Τουρκίας συνεχίζει να αποτελεί η εθνική ασφάλεια και η ανεξαρτησία της. Η Τουρκία ακολουθεί δηλαδή τις βασικές αρχές της νεορεαλιστικής προσέγγισης των διεθνών σχέσεων. Μέσα σε ένα άναρχο διεθνές σύστημα, η Τουρκία επικεντρώνεται στην προώθηση των εθνικών της συμφερόντων και στην αύξηση της ισχύς της τόσο σε τοπικό όσο και σε περιφερειακό παγκόσμιο επίπεδο στοχεύοντας στην παγκόσμια καταξίωση και την αναβίωση ουσιαστικά μιας κυριαρχίας, μιας παντοδυναμίας που έσβησε με την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Όπως μάλιστα είχε πει και ο μεγάλος θεωρητικός του νεορεαλισμού Kenneth Waltz Κάθε κράτος διαγράφει εκείνη την πορεία που πιστεύει πως θα εξυπηρετήσει καλύτερα τα συμφέροντα του. Η στόχευση αυτή, αποτελεί ουσιαστικά αυτό που έχει ονομαστεί νεοοθωμανισμός και περιγράφει την τακτική της Τουρκίας τα τελευταία χρόνια της επεκτατικής πολιτικής μέσω της ήπιας ισχύς της στην περιοχή της Μέσης Ανατολής και της προσπάθειας της σε ανάδειξη όχι μόνο μιας περιφερειακής δύναμης στην περιοχή αλλά την ενθρόνιση της ως χώρα ηγέτης των αραβικών και όχι χωρών γύρω από αυτή. 4. Αραβική Άνοιξη και οι σχέσεις Τουρκίας Ισραήλ Τι επιπτώσεις όμως έχει αυτή η αλλαγή της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας επι ΑΚΡ σε πρακτικό επίπεδο με τις φιλικές αλλά και εχθρικές 11
προς την Τουρκία χώρες? Κλασσική περίπτωση όπου η θεωρητική μεταστροφή της τουρκικής διπλωματίας πήρε σάρκα και οστά αποτελεί η εξέλιξη των σχέσεων μεταξύ Τουρκίας και Ισραήλ. Όπως εξηγήθηκε προηγουμένως οι δύο χώρες μέχρι και το 2002 όταν και ανέλαβε δηλαδή την διακυβέρνηση της Τουρκίας το ισλαμικό κόμμα διατηρούσαν άριστες σχέσεις, οι οποίες κάλυπταν ένα ευρύ φάσμα αντικειμένων που ξεκινούσε από πληθώρα εμπορικών συμφωνιών και κατέληγε σε συμφωνίες συμπαραγωγής στρατιωτικού εξοπλισμού. Το 2002 αποτελεί χρονιά αλλαγής για τα εσωτερικά δρώμενα της Τουρκίας καθώς μια νέα πολιτική δύναμη, διαφοροποιημένη από τις κεμαλιστικές αντιλήψεις θα αποτελέσει την νέα κυβέρνηση της χώρας. Το ΑΚΡ προσπάθησε τα πρώτα χρόνια της διακυβέρνησης του να διατηρήσει το καλό κλίμα που προϋπήρχε ανάμεσα στις δύο χώρες επενδύοντας στην συμμαχία αυτή. Παρόλα αυτά, μετά το 2005 μπορεί να φανούν τα πρώτα βήματα μεταστροφής της τουρκικής διπλωματίας απέναντι στο κράτος του Ισραήλ, κάτι που θα διαφανεί ακόμα πιο καθαρά το 2008 και πιο συγκεκριμένα στα τέλη Δεκεμβρίου όταν και ο Ισραηλινός στρατός θα εκτελέσει την γνωστή επιχείρηση Συμπαγές Μολύβι στη Λωρίδα της Γάζας. Πιθανότατα, η 27 η Δεκεμβρίου 2008 (ημέρα έναρξης επιχείρησης) μπορεί να χαρακτηριστεί ως το turning point στις σχέσεις των δύο χωρών. Η Τουρκία έχοντας αποφασίσει να διεκδικήσει το ρόλο της χώρας ηγέτη των αραβικών χωρών και να αναδειχθεί σε κυρίαρχη χώρα της περιοχής θα καταγγείλει την επιχείρηση. Θα λάβει έτσι σαφή θέση υπέρ των Παλαιστινίων, κάτι που τις προηγούμενες δεκαετίες απέφευγε επιμελώς. Ήταν ίσως και ένας από τους σημαντικότερους λόγους που πολλές αραβικές χώρες απέφευγαν τις 12
στενές σχέσεις με την Τουρκία. Το ρήγμα στις τουρκοισραηλινές σχέσεις θα γίνει ακόμα μεγαλύτερο κατά τη διάρκεια του οικονομικού φόρουμ στο Νταβός της Ελβετίας, όπου ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν θα αναφερθεί στις βιαιότητες του Ισραήλ στη Παλαιστίνη σε δημόσιο πάνελ και με αρκετά επιθετικό ύφος κατά του παρόντα πρωθυπουργού του Ισραήλ Σιμόν Πέρεζ. Η κίνηση αυτή μπορεί ουσιαστικά να έβαλε τέλος στις σχέσεις των δύο χωρών όπως αυτές είχαν διαμορφωθεί αλλά είχε κέρδη που για την τουρκική εξωτερική πολιτική φάνηκαν πολύ πιο σημαντικά. Το βασικότερο ήταν η αλλαγή προσώπου και στάσης που κατάφερε να προωθήσει η Τουρκία προς τις αραβικές χώρες προσπαθώντας έτσι να σβήσει τις μνήμες του παρελθόντος απ τη μια και να σταθεί απέναντι στο ισραηλινό κράτος ως γνήσια αραβική χώρα από την άλλη κάτι που από τις τουρκικές αρχές θεωρούνταν ως προαπαιτούμενο για την επίτευξη του στόχου της καθιέρωσης ως περιφερειακής δύναμης και της σταδιακής επαναστίλωσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το 2009 όμως ήταν και η χρονιά έναρξης ενός σημαντικότατου γεγονότος που βρίσκεται σε εξέλιξη μέχρι και σήμερα. Δεν είναι άλλο από την Αραβική Άνοιξη. Αντικαθεστωτικά κινήματα από την Τυνήσια μέχρι την Συρία σταδιακά άρχισαν να εμφανίζονται διεκδικώντας την ανατροπή των δικτατορικών καθεστώτων που διοικούσαν χώρες όπως η Τυνησία, η Αίγυπτος, η Λιβύη και πρόσφατα η Συρία. Η Αραβική Άνοιξη ήταν για την τουρκική διπλωματία μια μεγάλη ευκαιρία να διευρύνει την επιρροή της στην Μέση Ανατολή. Η Τουρκία προσπάθησε και στην Αίγυπτο, και στην Λιβύη αλλά πολύ περισσότερο στην Συρία να έχει ενεργή συμμετοχή στα τεκτενόμενα έχοντας ως στόχο την δημιουργία στενότατων σχέσεων με τα καθεστώτα που φαίνονταν να αναδύονται στην εξουσία. Στην Αίγυπτο, 13
η στήριξη της Μουσουλμανικής Αδελφότητας είχε αποτέλεσμα καθώς με την ανατροπή του Μουμπάρακ οι σχέσεις Αιγύπτου Τουρκίας βελτιώθηκαν σε μεγάλο βαθμό κάτι βέβαια που στοιχίζει αυτή την στιγμή καθώς με την εκ νέου αλλαγή καθεστώτος στην Αίγυπτο και την εγκαθίδρυση του στρατού στην εξουσία οι διπλωματικές σχέσεις έχουν φτάσει στο ναδίρ μετά και την εκατέρωθεν απέλαση των πρέσβεων των δύο χωρών από Καίρο και Άγκυρα μετά τις κατηγορίες της κυβέρνησης Αλ Σίσι για ανάμειξη της Άγκυρας στα εσωτερικά της Αιγύπτου. Πιο ενεργή συμμετοχή όμως φαίνεται να έχει η Τουρκία στη Συρία όπου μεθοδικά εδώ και 2 χρόνια, όσο δηλαδή κρατάει ο εμφύλιος πόλεμος στη χώρα στηρίζει οικονομικά αλλά και στρατιωτικά την αντιπολίτευση και τους αντικαθεστωτικούς. Η πολιτική αυτή δεν ήταν σχεδιασμένη και μάλιστα τους πρώτους μήνες της συριακής διαμάχης η Τουρκία διατηρούσε ουδέτερη στάση. Όλα όμως άλλαξαν σε μια περίοδο όπου λανθασμένα η Δύση πίστευε πως οι ισλαμιστές αντάρτες θα κατάφερναν τελικά την ανατροπή του καθεστώτος Άσαντ. Η ανατροπή δεν ήρθε και αυτό έφερε την Τουρκία σε ένα αδιέξοδο και σε πλήρη σύγκρουση με το επίσημο συριακό κράτος οδηγώντας σε βίαια περιστατικά όπως η κατάρριψη του τούρκικου μαχητικού F-4 Phantom αλλά και του συριακού ελικοπτέρου Mi-17 στα τουρκοσυριακά σύνορα πριν μερικούς μήνες. Η Αραβική Άνοιξη είχε ως αποτέλεσμα τελικά τον εγκλωβισμό της Τουρκία σε πολιτικές που αποδείχτηκαν εκ του αποτελέσματος λάθος και οι οποίες έχουν μετατρέψει το δόγμα των μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονες σε όνειρο θερινής νυκτός για την τουρκική διπλωματία. Ουσιαστικά τα κινήματα αυτά στην Β. Αφρική και την Μέση Ανατολή και η στάση που τήρησε η Άγκυρα από την αρχή 14
μέχρι και σήμερα απέναντι σε αυτά ξεδίπλωσαν πλήρως τους στόχους δύο βασικούς στόχους της τουρκικής διπλωματίας όπως αυτοί σχεδιάστηκαν με πρωτεργάτη τον Αχμέτ Νταβούτογλου. Οι δύο στόχοι δεν είναι άλλοι από την αύξηση των σχετικών κερδών της Τουρκίας στη περιοχή σε πρώτη φάση με την ενίσχυση της επιρροής στα νέα καθεστώτα και φυσικά η μετατροπή της Τουρκίας σε περιφερειακή ηγεμονική δύναμη. Προς την κατεύθυνση αυτή εντάσσονται φυσικά και οι επιδιώξεις και οι δράσεις της Τουρκίας όσον αφορά την Παλαιστίνη, κάτι που έμελλε να έχει τραγικά αποτελέσματα το 2010 όταν και εκτυλίχτηκαν τα γεγονότα στο πλοίο Mavi Marmara, την εισβολή δηλαδή Ισραηλινών κομάντος στο πλοιάριο που έπλεε προς την αποκλεισμένη Λωρίδα της Γάζας με σκοπό να προσφέρει ανθρωπιστική βοήθεια και ουσιαστικά ήταν κατευθυνόμενο από την ίδια την Τουρκική κυβέρνηση μέσω της τούρκικης μη κυβερνητικής οργάνωσης IHH. 5 Η υπόθεση του Μαβί Μαρμαρά αποτελεί πιθανότατα το δεύτερο και καθοριστικότερο turning point ή σημείο αλλαγής στις σχέσεις των δύο χωρών. Μια στρατιωτική εμπλοκή μεταξύ Τούρκων ακτιβιστών και Ισραηλινών κομμάντος, η οποία ενταφίασε ουσιαστικά την εμπιστοσύνη που υπήρχε ανάμεσα σε Τελ Αβίβ και Άγκυρα. Στο σημείο αυτό αξίζει να εξεταστεί ο ρόλος και του Ισραήλ και πως η κοινή γνώμη αλλά και η κυβέρνηση αντέδρασαν μετά την επιδρομή στο συγκεκριμένο πλοιάριο. Το Ισραήλ διατηρούσε πάντα μια αμυντική στάση απέναντι στις κατηγορίες της Τουρκίας και το γενικότερο επιθετικό κλίμα που είχε δημιουργηθεί. Ο κύριος λόγος που αυτό 5 YAAKOV KATZ, Erdogan and Turkish Government supported IHH, The Jerusalem Post, 2011 15
συνέβη ήταν η ανάγκη του Ισραήλ για την διατήρηση των όσο το δυνατόν καλύτερων σχέσεων με την Τουρκία, βλέποντας την Αραβική Άνοιξη να αλλάζει το status quo ολόκληρης σχεδόν την Μέσης Ανατολής και εξτρεμιστικά καθεστώτα να αναδύονται ή να βρίσκονται κοντά στην ανάληψη της εξουσίας. Για το Ισραήλ το δόγμα όσον αφορά τις γειτονικές αραβικές εχθρικές χώρες ήταν και συνεχίζει να είναι το γνωστό better the devil we know και βρίσκει πλήρη εφαρμογή ειδικά στην περίπτωση της Συρίας, με την οποία υπήρχαν εδαφικές διαμάχες με το καθεστώς Άσαντ (Υψίπεδα Γκολάν), αλλά δεν ήταν ικανές για να υπάρξει πλήρης στήριξη των Ισραηλινών προς τους αντικαθεστωτικούς καθώς γινόταν αντιληπτός ο κίνδυνος της ανάδειξης ενός εξτρεμιστικού και πλήρως ανεξέλεγκτου νέου καθεστώτος που θα αποτελούσε δύσκολο συνομιλητή. Η ανάγκη όμως του Ισραήλ για σύμμαχούς στην Μέση Ανατολή βρέθηκε αντιμέτωπη με την φιλοδοξία της τούρκικης εξωτερικής πολιτικής, μιας πολιτικής που φαινόταν να έχει αποτελέσματα και να αυξάνει την επιρροή της Άγκυρας σε χώρες όπως η Αίγυπτος. Καθώς όμως οι μήνες περνούσαν και ο εμφύλιος στην Συρία συνεχιζόταν απειλώντας να αποσταθεροποιήσει πλήρως την περιοχή και να προκαλέσει ένα συνεχιζόμενο ντόμινο εμφυλιακών συγκρούσεων σε χώρες όπως ο Λίβανος οι δύο χώρες οδηγήθηκαν σε μια αναθέρμανση των σχέσεων με συνομιλίες, οι οποίες κορυφώθηκαν με την διαμεσολάβηση του Προέδρου των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα. Το ταξίδι του Ομπάμα στο Ισραήλ τον περασμένο Μάρτιο είχε και ως στόχο την βελτίωση των σχέσεων των δύο στενότερων συμμάχων των ΗΠΑ στην περιοχή, κάτι που επετεύχθη μετά το τηλεφωνικό συγγνώμη του 16
ισραηλινού πρωθυπουργού Μπέντζαμιν Νετανίαχου προς τον Τούρκο ομόλογο του Ερντογάν που έγινε μετά από παράκληση του. Οι σχέσεις των δύο χωρών έτσι φαινόντουσαν να βρίσκουν ξανά στο δρόμο τους όμως οι πρόσφατες αποκαλύψεις για τους πράκτορες της Μοσσάντ που δρούσαν σε ιρανικό έδαφος και αποκαλύφτηκαν από την ΜΙΤ μάλλον αποτελούν και το οριστικό τέλος στις τουρκοισραηλινές σχέσεις. 5. Συμπεράσματα Οι μελλοντικές τουρκοισραηλινές σχέσεις 5 α. Συμπεράσματα Αν έπρεπε να αριθμήσουμε τους βασικούς λόγους για τους οποίους οι σχέσεις των δύο χωρών κατέληξαν τόσο άσχημα, οι λόγοι θα ήταν πιθανότατα δύο. Πρώτον, η εμμονή της Τουρκίας από το 2002 και μετά, όταν και ανέλαβε το ισλαμικό κόμμα ΑΚΡ, να μετατραπεί σε περιφερειακή ηγεμονική δύναμη στην περιοχή της Μέσης Ανατολής. Απαραίτητο στοιχείο για να συμβεί αυτό έπρεπε να είναι η όσο το δυνατόν μεγαλύτερη σύσφιξη των σχέσεων της χώρας με αραβικές χώρες κάτι που εξ ορισμού δεν μπορούσε να συμβαδίσει με μια τουρκοισραηλινή συμμαχία. Ο Ερντογάν και ο Νταβούτογλου ως κύριοι εκφραστές της νέας τούρκικης εξωτερικής πολιτικής προτίμησαν να θυσιάσουν λοιπόν αυτή την συμμαχία για χάρη μιας ηγετικής θέσης ανάμεσα στα αραβικά κράτη της περιοχής. Για την Τουρκία, μια θέση περιφερειακής δύναμης 17
βασισμένης κυρίως στο ισλαμικό στοιχείο αποτελούσε μεγάλο κίνητρο και γι αυτό το λόγο ήταν διατεθειμένη η πολιτική ηγεσία να παραγκωνίσει τις σχέσεις με το Ισραήλ. Δεύτερος λόγος που οι σχέσεις των δύο χώρων δεν μπόρεσαν να συνεχίσουν στο ίδιο επίπεδο των παλαιότερων χρόνων αποτελεί το πολιτικό κατεστημένο και στις δύο χώρες. Από την μια ένα ισλαμικό κόμμα όπου οι ηγέτες του ήδη από την νεότητα τους εξέφραζαν μέσω κειμένων τον αντι-σιωνισμό τους και από την άλλη η ενεργή συμμετοχή πολιτικών στην κυβέρνηση Νετανίαχου που πρόσκεινται στην ακροδεξιά συνθέτους ένα εκρηκτικό μείγμα ανάμεσα στις δύο κυβερνήσεις που φαίνεται ότι είναι αρκετό για να υπάρχει όχι μόνο δυσκολία συνεννόησης αλλά και έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ των δύο πλευρών. Αν θα μπορούσε να αλλάξει κάτι τις ισορροπίες ανάμεσα στις δύο χώρες και να επιτευχθεί μια επαναπροσέγγιση αυτό θα ήταν ενεργειακοί λόγοι. Η ενέργεια ουσιαστικά αποτελεί πλέον το μοναδικό κοινό ενδιαφέρον για τις δύο χώρες και η γεωγραφική τους συνάφεια ίσως αποτελέσει το εφαλτήριο για μια επανεκκίνηση στις σχέσεις των δύο χωρών. Από την μια το Ισραήλ μετά την ανακάλυψη των κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στη Λεκάνη της Λεβαντίνης και τα γνωστά τεράστια πεδία όπως το Leviathan βρίσκεται στο δίλημμα του τρόπου προώθησης των υδρογονανθράκων στην Ευρώπη και η Τουρκία μαζί με την Κύπρο αποτελούν τις δύο εναλλακτικές επιλογές για την διαμετακόμιση των κοιτασμάτων. Σίγουρα, ένας χερσαίος αγωγός μέσω Τουρκίας οικονομικά εξυπηρετεί πολύ περισσότερο από ότι ένας θαλάσσιος αγωγός και ένας σταθμός υγροποίησης στην Κύπρος όμως τα γεωπολιτικά ζητήματα δυσχαιρένουν μέχρι στιγμής την επιλογή της 18
Τουρκίας αν και στο Ισραήλ υπάρχει ακόμα ισχυρό φιλοτουρκικό lobby που προωθεί την συγκεκριμένη λύση. Ταυτόχρονα, η Τουρκία επιζητεί όσο τίποτα άλλο την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη διέλευση ενεργειακών αποθεμάτων κάθε είδους από αραβικές χώρες (Ιράκ) και μη (Αζερμπαϊτζάν). Σίγουρα, ένας αγωγός με ισραηλινό φυσικό αέριο θα εξυπηρετούσε τόσο τα οικονομικά όσο και τα γεωπολιτικά συμφέροντα της Τουρκίας στα πλαίσια της αλληλεξάρτησης όπως την έχει ορίσει ο Αχμέτ Νταβούτογλου στο βιβλίο του Το Στρατηγικό Βάθος. 5 β. Οι τουρκοισραηλινές σχέσεις στο μέλλον Όσον αφορά το μέλλον των σχέσεων των δύο χωρών η προσωπική μου άποψη είναι ότι όσο το ΑΚΡ συνεχίζει να έχει την εξουσία η επαναπροσέγγιση των δύο χωρών φαντάζει αδύνατη. Το Ισραήλ θα ήθελε πολύ μια σύσφιξη των σχέσεων όμως η συνεννόηση με τον Ερντογάν και το ΑΚΡ είναι αδύνατη και επιπλέον η ιστορική μνήμη που συνοδεύει τους Ισραηλινούς τους καθιστά απαγορευτικό την συνεργασία με χώρα, η οποία κατά καιρούς τους έχει προδώσει. Ο παράγοντας της εμπιστοσύνης παίζει σημαντικό ρόλο σε κάθε έκφανση της Ισραηλινής εξωτερικής πολιτικής. Πιθανόν, μια νέα τούρκικη κυβέρνηση, πιο διαλλακτική και με ισχυρότερο φιλοδυτικό χαρακτήρα να δημιουργούσε μια νέα κατάσταση στην περιοχή και συνεπώς με το Ισραήλ. 19