ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑΤΟΣ Σελίδα 5 από 12 ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Α. Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε τα αποσπάσματα: «Οὕτω δή, ὦ Σώκρατες τούτου αἰτία» και «ἐν δὲ δικαιοσύνῃ καὶ ἐν τῇ ἄλλῃ ἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποις». «Έτσι λοιπόν, Σωκράτη, και γι αυτούς τους λόγους και οι άλλοι και οι Αθηναίοι, όταν βέβαια γίνεται λόγος για θέμα σχετικό με την ικανότητα της οικοδομικής ή για κάποια άλλη τεχνική ικανότητα, λίγοι νομίζουν ότι έχουν δικαίωμα συμβουλής, και εάν κάποιος που είναι έξω από τους λίγους επιχειρεί να συμβουλεύει, δεν (τον) ανέχονται, όπως εσύ λες - λογικά, όπως εγώ ισχυρίζομαι όταν όμως πηγαίνουν σε σύσκεψη για την πολιτική αρετή, που πρέπει να διέπεται ολόκληρη από δικαιοσύνη και φρόνηση, λογικά κάθε άνδρα δέχονται, επειδή στον καθένα αρμόζει να μετέχει σ αυτή βέβαια την αρετή, διαφορετικά δεν είναι δυνατό να υπάρχουν πόλεις. Αυτή, Σωκράτη, (είναι) η αιτία αυτού (του πράγματος)». «Στην δικαιοσύνη όμως και στην άλλη πολιτική αρετή, αν και γνωρίζουν για κάποιον ότι είναι άδικος, αν αυτός ο ίδιος λέει την αλήθεια σε βάρος του μπροστά σε πολλούς, πράγμα το οποίο θεωρούσαν σε κείνη την περίπτωση ότι είναι σωφροσύνη, δηλαδή το να λέει την αλήθεια, σε τούτη την περίπτωση τρέλα, και ισχυρίζονται ότι πρέπει όλοι να λένε ότι είναι δίκαιοι, είτε είναι είτε όχι, αλλιώς ότι είναι τρελός αυτός που δεν υποκρίνεται ότι έχει δικαιοσύνη με την ιδέα ότι είναι αναγκαίο ο καθένας να έχει μερίδιο σ αυτή μ οποιοδήποτε τρόπο, διαφορετικά να μη συγκαταλέγεται ανάμεσα στους ανθρώπους». Β1. «Ζεὺς οὖν δείσας κτείνειν ὡς νόσον πόλεως»: ο Δίας παρεμβαίνει για δεύτερη φορά, στέλνοντας τον Ερμή να μοιράσει σε όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως την «αἰδῶ» και τη «δίκην». Αφού αναλύσετε τους όρους «αιδώς» και «δίκη» να εξηγήσετε την ανάγκη θέσπισης νόμου από την πλευρά του Δία να θανατώνεται όποιος δεν αποκτά την «πολιτικὴν ἀρετήν». ΑΠΑΝΤΗΣΗ Ο αφανισμός του ανθρωπίνου γένους από τα θηρία οδηγεί στην θεϊκή παρέμβαση του Δία, ο οποίος δίνει εντολή στον Ερμή να χορηγήσει σε όλους ανεξαιρέτως τους ανθρώπους την «αἰδὼ» και τη «δίκη», τα συστατικά στοιχεία της πολιτικής αρετής, ώστε να είναι εφικτός ο συλλογικός βίος. Σύμφωνα με τη μυθολογία, η Δίκη (ή Νέμεσις) ήταν η κόρη του Δία και της Θέμιδας, ενώ η Αἰδὼς ήταν σύντροφος της Δίκης και καθόταν σε θρόνο δίπλα στον Δία (πάρεδρος Διός). Η Δίκη, που τη βοηθούσαν οι Ερινύες, επέβλεπε την τήρηση της ηθικής τάξης στον κόσμο και τιμωρούσε όσους επιχειρούσαν να την ανατρέψουν. Στο κείμενο δεν παρουσιάζονται όμως ως θεότητες, αλλά ως ηθικές ιδιότητες ή αξίες, που μοιράζονται και διδάσκονται στους ανθρώπους. Η αἰδώς είναι το συναίσθημα της ντροπής που νιώθει ο κοινωνικός άνθρωπος για κάθε πράξη που δε συμφωνεί με τις καθιερωμένες κοινωνικές αντιλήψεις. Το
συναίσθημα αυτό λειτουργεί ως κίνητρο για την εκτέλεση του χρέους και του καθήκοντος που επιβάλλει η κοινωνία στα μέλη της, αφού έτσι αποφεύγεται η αγανάκτηση των άλλων και η αποδοκιμασία από τους άλλους (άγραφοι νόμοι). Η έννοια της «αἰδοῦς» είναι για τους αρχαίους μια έννοια σύνθετη, που περιλαμβάνει και τη σεμνότητα και το σεβασμό προς τους άλλους. Δεν έχει σχέση με τις ενοχές και τις τύψεις, που βιώνει κανείς μετά από μια παρεκτροπή, μια ανήθικη ή παράνομη πράξη. Δεν μπορεί να αποδοθεί στα νέα ελληνικά με μία μόνο λέξη: είναι η ηθική, η ηθική συνείδηση, ο σεβασμός στους άγραφους νόμους, το φιλότιμο, ο αυτοσεβασμός, ο αυτοέλεγχος, η σωφροσύνη, η κοσμιότητα, η σεμνότητα. Ας θυμηθούμε ότι σύγχρονοι ανθρωπολόγοι διδάσκουν πως πρέπει να διακρίνουμε «πολιτισμούς ντροπής» από «πολιτισμούς ενοχής». Παράδειγμα του πρώτου είδους μας δίνει η κοινωνία που περιγράφεται από τον Όμηρο. Το υψηλότερο αγαθό για τον ομηρικό άνθρωπο δεν είναι η απαλλαγή από συναισθήματα ενοχής, που δε φαίνεται καν να τα γνωρίζει, αλλά η απόλαυση της τιμής, του επαίνου και της δημόσιας εκτίμησης. Η ισχυρότερη ηθική δύναμη που γνωρίζει ο ομηρικός άνθρωπος δεν είναι ο φόβος απέναντι στο θεό, αλλά ο σεβασμός απέναντι στη δημόσια γνώμη. Αυτή είναι η «αἰδώς». Ο Έκτορας θα πει «αἰδέομαι Τρῶας» πάνω στην πιο κρίσιμη ώρα της ζωής του και θα πορευτεί με τα μάτια του ανοιχτά στο θάνατο. Οι καταναγκασμοί της κοινωνικής εκτίμησης είναι αφόρητοι σε έναν πολιτισμό «ντροπής». Σε μια τέτοια κοινωνία, καθετί που εκθέτει έναν άντρα στην περιφρόνηση ή στον περίγελο των συνανθρώπων του είναι αρκετό για να χάσει το σεβασμό στον εαυτό του και καταλήγει να είναι η μεγαλύτερη τιμωρία. Έτσι, η «αἰδώς» θα πρέπει να ερμηνεύεται ως ο «σεβασμός ανθρώπου σε άνθρωπο» και «αυτοσεβασμός». Όλα αυτά μετασχηματίστηκαν βαθμιαία σε αντίστοιχα συναισθήματα ενοχής, φόβου τιμωρίας, αγωνίας για τις ευθύνες, σ' αυτό που λέμε τύψεις της συνείδησης, όταν από την κοινωνία ντροπής, «αἰδοῦς» καλύτερα, έγινε μετάβαση στην κοινωνία ενοχής. Οι ιδιότητες, οι καταστάσεις αυτής της δεύτερης μας είναι πολύ πιο γνώριμες. Σ' αυτή την ανθρωπολογική διάκριση ανταποκρίνονται οι δυο σοφά διαλεγμένοι όροι του Πρωταγόρα, «αἰδώς» και «δίκη», που αυτούσιους τους βρίσκουμε και στον Ησίοδο. Η δημοκρατική οργάνωση διασφαλίζει την ορθή απόφαση, αφού στις διαφορές των σοφών ως τελικό κριτήριο τίθεται το «κοινῇ δόξῃ», αυτό δηλαδή που θα φανεί καλύτερο στους πολλούς - συνειδητούς όμως - πολίτες. Έτσι, το κράτος γίνεται μια μεγάλη παιδευτική κοινότητα, βασισμένη στην ηθική και τη δικαιοσύνη (αἰδώς + δίκη), που αποβλέπει με τη συμμετοχή όλων στην ωφέλεια όλων. Η δίκη είναι το συναίσθημα της δικαιοσύνης, ο σεβασμός των δικαιωμάτων των συνανθρώπων μας και οι ενέργειες για την αποκατάσταση αυτών των δικαιωμάτων, όταν καταστρατηγούνται βάναυσα από κάποιον (γραπτοί νόμοι). Η αναφορά στην αιδώ και τη δίκη, δύο εννοιών που ο άνθρωπος τις μαθαίνει, διδάσκεται το περιεχόμενό τους, ενισχύει την άποψη ότι οι ανθρώπινες κοινωνίες είναι νόμῳ δημιουργήματα. Σελίδα 6 από 12
Ο Δίας διατάζει να μοιραστούν σε όλους ανεξαιρέτως η αιδώς και η δίκη για να μπορέσει μία κοινωνία να προχωρήσει σε πολιτική συγκρότηση (πάντες μετεχόντων). Η εξήγηση δίνεται από τον ίδιο και καταδεικνύει πόσο σημαντική και απαραίτητη είναι η διανομή της πολιτικής αρετής σε όλους. Η ύπαρξη των πόλεων και κατ επέκταση η επιβίωση του ανθρώπου εξαρτάται αποκλειστικά από την καθολική συμμετοχή στην αιδώ και τη δίκη. Οι δυο ιδιότητες δεν είναι δυνατόν να έχουν το χαρακτήρα της εξειδίκευσης, όπως οι τέχνες, γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε πάλι στη διάλυση των πόλεων. Ο Πρωταγόρας τελειώνει τον μύθο με τον Δία να επιβάλει αυστηρά με θέσπιση νόμου την ανάγκη της καθολικότητας της πολιτικής αρετής και μάλιστα με την επιβολή της ποινής του θανάτου, δηλώνει την πολύ μεγάλη σημασία που δίνει στις αξίες της αιδούς και της δίκης για τη συγκρότηση και τη διατήρηση της πολιτείας. Βέβαια, ο νόμος του Δία αφήνει ανοικτό το ενδεχόμενο κάποιος άνθρωπος να αποδειχθεί ανίκανος να τις αποκτήσει. Η σημασία και η αυστηρότητα του νόμου του Δία τονίζεται από την επιβολή θανατικής ποινής (κτείνειν ὡς νόσον πόλεως) σε όποιον δεν συμμορφώνεται στις εντολές του. Η παρομοίωση όποιου δεν συμμετέχει στην πολιτική αρετή με αρρώστια της πόλης υποδηλώνει ότι αποτελεί κίνδυνο γι αυτή και πρέπει να θανατωθεί, για να διαφυλαχθεί η τάξη και η ισορροπία του συνόλου. Η πολιτεία εδώ παρουσιάζεται ως ζωντανός οργανισμός, ο οποίος κινδυνεύει να μολυνθεί ολόκληρος, εάν μολυνθεί ένα από τα μέλη του. Ο Δίας ζητάει το απόλυτο και το απαιτεί με αμείλικτη σκληρότητα. Τον κεντρικό άξονα του μύθου συγκροτεί η σκέψη ότι η πολιτική τέχνη έχει φυσική καταβολή στον άνθρωπο. Υπάρχει, δηλαδή, η φυσική προδιάθεση για την απόκτηση της, η ίδια όμως δεν είναι φυσική, ούτε αυτονόητη, αλλά αποτελεί απόκτημα του κοινωνικού ανθρώπου («νόμῳ»). Επιπλέον η επιβολή της ποινής του θανάτου από τον Δία, και συνεπώς η αδυναμία του να εξασφαλίσει την καθολικότητά τους, δείχνει ότι οι αξίες της αιδούς και της δίκης δεν είναι έμφυτες, γιατί δεν αποτελούσαν γνώρισμα της αρχικής ανθρώπινης φύσης. Εξάλλου, η μετάβαση στην οργανωμένη κοινωνία δεν έγινε αυτόματα αλλά προοδευτικά και κάτω από τον νόμο της ανάγκης. Οι άνθρωποι αφανίζονταν αρχικά, επειδή δεν κατείχαν την τέχνη να ζουν μαζί σε πόλεις. Από τα παθήματά τους έμαθαν να ενεργούν δίκαια και να σέβονται τα δικαιώματα των άλλων. Με αυτό τον τρόπο, οι πολίτες διαμόρφωσαν κοινωνικοπολιτική συνείδηση και αναδείχθηκαν υπεύθυνοι για τη χρηστή διοίκηση, αφού αυτή εξαρτάται από το δικαίωμά τους να έχουν βαρύνουσα άποψη για τη διαχείριση των δημόσιων υποθέσεων. Με τον μύθο λοιπόν, ο Πρωταγόρας απέδειξε ότι η αρετή είναι «δυνάμει» ιδιότητα όλων των ανθρώπων, αφού ο Δίας τούς τη δώρισε με την αιδώ και τη δίκη. Όμως χρειάζεται διδασκαλία και επιμέλεια, διαφορετικά δεν θα υπήρχε το ποινικό δίκαιο ούτε ο Δίας θα επέβαλε τιμωρία σε όσους δεν μετείχαν σε αυτή. Σελίδα 7 από 12
Β2. «Ἵνα δὲ μὴ οἴῃ ἀπατᾶσθαι ἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποις»: να εκθέσετε το επιχείρημα που χρησιμοποιεί στην παράγραφο αυτή ο Πρωταγόρας για να αποδείξει το διδακτό της πολιτικής αρετής και να το αξιολογήσετε. ΑΠΑΝΤΗΣΗ Στην προηγούμενη ενότητα ο Πρωταγόρας υποστήριξε μέσα από το μύθο ότι η αιδώς και η δίκη, τα δύο συστατικά της πολιτικής αρετής δόθηκαν με απόφαση του Δία σε όλους τους ανθρώπους αδιακρίτως ως απαραίτητες προϋποθέσεις για τη συγκρότηση των πόλεων. Αυτός ο ισχυρισμός θα μπορούσε να οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι η πολιτική αρετή είναι φυσική και δεν χρειάζεται τη διδασκαλία. Γι αυτό και στο χωρίο προσπαθεί να αποδείξει ότι η πολιτική αρετή είναι διδακτή τεκμηριώνοντας την ανάγκη να συμμετέχουν όλοι σε αυτή. Έχουμε λοιπόν την περίπτωση κάποιου που υποστηρίζει ότι κατέχει κάποια τέχνη που στην πραγματικότητα την αγνοεί. Αυτόν όλοι τον χλευάζουν και τον συμβουλεύουν σαν να είναι τρελός. Αν παραδεχτεί ότι δεν τη ξέρει, θεωρείται συνετός. Αντίθετα, αν κάποιος παραδεχτεί σε βάρος του ότι είναι άδικος, ακόμη κι αν αυτό είναι ολοφάνερο τον χαρακτηρίζουν τρελό. Αυτό δείχνει ότι το να είναι κανείς δίκαιος είναι αναγκαίος όρος της ανθρώπινης ύπαρξης και της συμμετοχής του στην κοινωνική ζωή. Αυτό, δηλαδή, που προβάλλει ο σοφιστής είναι ότι η πολιτική αρετή δεν είναι έμφυτη, όχι τουλάχιστον με τον τρόπο που είναι η έντεχνος σοφία. Αποτελεί συστατικό στοιχείο που δόθηκε εκ των υστέρων, μετά τη δημιουργία του ανθρώπου και ενώ είχε ήδη προχωρήσει στην κοινωνική συμβίωση. Υπάρχει «ἐν δυνάμει» στον άνθρωπο, σίγουρα όμως απαιτείται καλλιέργεια, συστηματική προσπάθεια και διδασκαλία για να γίνει «ἐν ενεργείᾳ». Η αναγκαιότητά της ως όρος και προϋπόθεση της ύπαρξης πόλεων και της αρμονικής κοινωνικής συμβίωσης καθιστά απαραίτητη τη διδασκαλία της. Θεωρώντας αυτό λοιπόν ως δεδομένο ερμηνεύεται και η στάση των ανθρώπων απέναντι σε αυτόν που ισχυρίζεται ότι δεν είναι δίκαιος (τον θεωρούν παράλογο). Αξιολογώντας την συλλογιστική πορεία του Πρωταγόρα μπορούμε να επισημάνουμε ότι είναι μια υποδειγματική εφαρμογή των τεχνικών και των κανόνων της ρητορικής. Αποτελεί επίκληση στην εμπειρία και μάλιστα εμπειρία κοινή και αποδεκτή από όλους και γι αυτό είναι τυπικό τεκμήριο. Επιπλέον, το σχήμα της αντίθεσης, που χρησιμοποιεί ο ρήτορας για να δείξει τι ισχύει στον χώρο της τεχνικής γνώσης και τι στον χώρο της δικαιοσύνης, είναι ένα κλασικό, τυπικό στοιχείο ρητορικής που χρησιμοποιείται στους ρητορικούς λόγους. Ωστόσο, η αξιολόγηση του τεκμηρίου του Πρωταγόρα φανερώνει τα εξής τρωτά σημεία του: α) η αποδεικτέα θέση έχει αποφαντική διατύπωση, ενώ στις δύο αιτιολογήσεις υπάρχει δεοντολογική διατύπωση, η οποία όμως δεν έχει αποδεικτική ισχύ. Δεν ευσταθεί ο συλλογισμός ότι «όλοι έχουν την πολιτική αρετή, επειδή όλοι πρέπει να λένε ότι είναι δίκαιοι και επειδή είναι αναγκαίο να έχουν όλοι μερίδιο σ αυτή». Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι τι πραγματικά συμβαίνει και όχι τι πρέπει να συμβαίνει. Ο συλλογισμός θα ήταν λογικά ορθός, αν είχε ως συμπέρασμα τη φράση: «ἡγοῦνται Σελίδα 8 από 12
πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα δεῖν μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆς». β) «ἐάντε ὦσιν ἐάντε μή»: η φράση έρχεται σε αντίφαση με την καθολικότητα της αρετής, που υποστηρίχτηκε στην αποδεικτέα θέση, καθώς εδώ δηλώνεται ότι υπάρχουν και άδικοι άνθρωποι. Αυτή βέβαια η αντίφαση αίρεται, αν θεωρήσουμε την καθολικότητα ως δυνατότητα. Το τρωτό σημείο στην προκειμένη περίπτωση είναι η απόλυτη διάκριση δύο κατηγοριών και ο αποκλεισμός μιας ενδιάμεσης κατάστασης που ουσιαστικά αντικρούει στο ἁμῶς γέ πως μετέχειν αὐτῆς. γ) ο συλλογισμός έχει περιορισμένη αποδεικτική αξία, γιατί ως προς τη μορφή είναι υποθετικός, στηρίζεται δηλαδή σε κρίσεις που ισχύουν υπό όρους και όχι απόλυτα. δ) οι προκείμενες δεν είναι λογικές κρίσεις, αλλά εμπειρικά παραδείγματα και χαρακτηρίζονται από υποκειμενισμό. ε) επικαλείται γενικά και αόριστα την άποψη των πολλών και όχι κατ ανάγκη ειδικών επί του θέματος στ) η ερμηνεία της απόκρυψης της αδικίας και της προσποίησης δικαιοσύνης ως προσπάθειας να μην απομακρύνονται οι άνθρωποι από τη δικαιοσύνη είναι μάλλον εξιδανικευτική. Αδυναμία ακόμη μπορεί να θεωρηθεί και η φαινομενική αντίφαση για το μοίρασμα της πολιτικής αρετής από το Δία σε όλους και τη βασική του θέση ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται. Β3. «ὅταν δὲ εἰς συμβουλὴν... ἢ μὴ εἶναι πόλεις» : με βάση το χωρίο του πρωτότυπου κειμένου και το μεταφρασμένο κείμενο που ακολουθεί, να αναλύσετε τη θέση των δύο συνομιλητών, του Σωκράτη και του Πρωταγόρα, για το διδακτό ή το μη διδακτό της αρετής. Πλάτωνος Πρωταγόρας 319c7-319d7 «Για τα θέματα λοιπόν που θεωρούν [οι Αθηναίοι] ότι εξαρτώνται από κάποια συγκεκριμένη τεχνογνωσία, έτσι ενεργούν. Όταν όμως πρέπει να αποφασιστεί κάποιο ζήτημα που αφορά τη διοίκηση της πόλεως, σηκώνεται και δίνει τις συμβουλές του γι αυτό εξίσου και ο οικοδόμος, και ο σιδεράς, και ο έμπορος ή ο ναυτικός, και ο πλούσιος, και ο φτωχός, και αυτός που είναι από μεγάλο γένος, και αυτός που δεν είναι από κάποια γενιά σπουδαία. Και κανένας δεν τους ψέγει γι αυτό, όπως τους προηγούμενους: γιατί εσύ, χωρίς να έχεις διδαχτεί από πουθενά αυτό το πράγμα και χωρίς να έχεις δάσκαλο σ αυτό το θέμα, θέλεις τώρα να δώσεις και συμβουλές. Άρα, είναι προφανές πως δεν θεωρούν ότι το πράγμα αυτό είναι κάτι που διδάσκεται.» ΑΠΑΝΤΗΣΗ Ο Πρωταγόρας απαντά στο επιχείρημα που είχε διατυπώσει προηγουμένως ο Σωκράτης, σύμφωνα με το οποίο την πολιτική αρετή την έχουν όλοι και επομένως αυτή δε διδάσκεται. Συγκεκριμένα ο Σωκράτης είχε αναφέρει τον τρόπο συμπεριφοράς την Αθηναίων στην εκκλησία του δήμου λέγοντας ότι σε θέματα τεχνικής φύσεως, αποδέχονται τη γνώμη των ειδικών. Αυτή η αναφορά στην αρχή της εξειδίκευσης αποδεικνύει πόσο εξελιγμένοι ήταν οι Αθηναίοι της εποχής εκείνης Σελίδα 9 από 12
στον τομέα της οικονομίας και της διοίκησης. Είναι σεβαστή, επίσης, η γνώμη του Σωκράτη ότι μόνο οι ειδήμονες σε κάθε περίπτωση «τέχνης» μπορούν να εκφέρουν άποψη στον τομέα της ειδικότητάς τους. Κριτήριο αποδοχής ενός ομιλούντος δεν αποτελεί ούτε η εξωτερική εμφάνιση, ούτε η οικονομική του κατάσταση ούτε η ευγενική του καταγωγή. Σε θέματα όμως που αφορούν τη διοίκηση της πόλης, σηκώνεται και συμβουλεύει ο κάθε πολίτης, ανεξαρτήτως επαγγέλματος, οικονομικής κατάστασης ή καταγωγής, χωρίς να τους κατηγορεί κάποιος γι αυτή τους την ενέργεια. Η γνώμη δηλαδή του κάθε ανθρώπου αντιμετωπίζεται ως άξια προσοχής, χωρίς να απαιτείται από το σύμβουλο να είναι δοκιμασμένος «ειδικός» ή να έχει φοιτήσει σε πραγματογνώμονα. Στόχος ήταν η λήψη των καλύτερων δυνατών αποφάσεων γι αυτό και όλοι οι Αθηναίοι πολίτες διέθεταν το δικαίωμα της ισηγορίας και της παρρησίας,, που αποτελούσαν τις αναγκαίες προϋποθέσεις για την ομαλή και σωστή λειτουργία της άμεσης δημοκρατίας που ίσχυε τότε στην Αθήνα. Υπό αυτή την έννοια δε δικαιολογούνταν ούτε ο χλευασμός ούτε οι αποδοκιμασίες. Ωστόσο, το γεγονός ότι όλοι οι Αθηναίοι πολίτες εξέφραζαν ελεύθερα τη γνώμη τους δεν αποδεικνύει ότι η πολιτική αρετή δεν διδάσκεται ούτε ότι όλοι τη διέθεταν, καθώς στην Εκκλησία του Δήμου εκφράζονταν και απόψεις που δεν διέπονταν από πολιτική αρετή. Μετά την ολοκλήρωση από τον Πρωταγόρα του μύθου του Προμηθέα ακολουθεί σαν επιμύθιο το συμπέρασμα, όπου ο σοφιστής επαναλαμβάνει τη θέση που υποστήριξε ο Σωκράτης στην 1η ενότητα και φαίνεται να τη δέχεται, αλλά να την ερμηνεύει με διαφορετικό τρόπο. Η δυνατότητα όλων να εκφέρουν άποψη για τα θέματα της πολιτικής στην εκκλησία του δήμου δε σήμαινε ότι η πολιτική δε διδάσκεται, όπως υποστήριξε ο Σωκράτης. Σύμφωνα με τον Πρωταγόρα το δικαίωμα να εκφέρουν όλοι άποψη είναι νόμιμο, αφού η αἰδώς και η δίκη είναι (δυνάμει) κτήμα όλων. Ο Πρωταγόρας εκφράζει μια αντιτεχνοκρατική αντίληψη για την πολιτική, αφού δε συγκαταλέγει την πολιτική στα ειδικά επαγγέλματα και στον καταμερισμό της εργασίας, επιδοκιμάζει το αθηναϊκό πολίτευμα και ιδίως το δικαίωμα ισηγορίας. Τα επιχειρήματα του Πρωταγόρα για το διδακτό της πολιτικής αρετής που συνάγονται από τον μύθο και τα κεφαλαιοποιεί στο επιμύθιο είναι τα εξής: 1) Οι τεχνικές γνώσεις δεν δόθηκαν σε όλους τους ανθρώπους και γι' αυτό ένας που κατέχει μία τέχνη, πχ. την αρχιτεκτονική ή την ιατρική, μπορεί να καλύψει πολλούς ιδιώτες. Έτσι αιτιολογείται γιατί οι Αθηναίοι επιτρέπουν μόνο σε ειδικούς να εκφέρουν γνώμη για ζητήματα τεχνικής ειδίκευσης. 2) Άποψη του Πρωταγόρα είναι ότι η πολιτική αρετή δόθηκε στον άνθρωπο σ ένα μεταγενέστερο στάδιο και όχι από την αρχή της δημιουργίας του. Αυτές τις δύο αξίες τις διαθέτει ο άνθρωπος ως ηθικές καταβολές και προδιάθεση. Για να γίνουν όμως κτήμα του και να φτάσει στην πλήρη κατάκτηση της πολιτικής αρετής πρέπει να καταβάλει προσπάθεια και αγώνα. Ο άνθρωπος δεν γεννιέται, αλλά γίνεται κάτοχος της πολιτικής αρετής μέσα από μαθητεία σε αυτήν, δηλαδή με διδαχή και Σελίδα 10 από 12
προσπάθεια. Σ αυτό θα συντελέσουν οι φορείς αγωγής αλλά και οι νόμοι με τις ποινές και τις κυρώσεις τους. Στο περιεχόμενο της πολιτικής αρετής, πέρα από την αἰδῶ και τη δίκην, ο Πρωταγόρας εντάσσει και τη σωφροσύνη και την ευσέβεια και προοικονομεί τη σχετική σωκρατική αναζήτηση των μερών της αρετής προκειμένου να οριστεί η αρετή, που θα ακολουθήσει στον διάλογο. Β4. Ποια αφηγηματική τεχνική υιοθετεί ο Πλάτων στον Πρωταγόρα; Ποια είναι τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της επιλογής αυτής; Βλ. εισαγωγή σχολικού βιβλίου, σελ. 43: Εισαγωγή: Ο Σωκράτης διηγείται τη συζήτησή του με τον Πρωταγόρα σε έναν φίλο του: «Βγαίνοντας από το σπίτι του Καλλία μας παρασύρει και μας γοητεύει». Β5. Να βρείτε μία λέξη του αρχαίου κειμένου με την οποία έχει ετυμολογική συγγένεια καθεμία από τις ακόλουθες λέξεις της νέας ελληνικής: επιδείνωση, νομός, ανίατος, δυναστεία, ανακωχή, παρεξήγηση, δίλημμα, φωνή, περίγελος, μάντης. επιδείνωση: δείσας νομός: νείμω ανίατος: ἰατρικὴν δυναστεία: δυνάμενον ανακωχή: ἀνέχονται παρεξήγηση: ἡγοῦνται δίλημμα: λαβὲ φωνή: φῇ περίγελος: καταγελῶσιν μάντης: μαινόμενον ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Γ1. Να μεταφράσετε το κείμενο που σας δίνεται. Αν λοιπόν σε κάποιον από εσάς, άνδρες, ή από τους άλλους πολίτες είχε δημιουργηθεί στο παρελθόν τέτοια γνώμη για μένα, δηλαδή ότι τάχα εγώ υπέβαλα μήνυση στους συντρόφους [ομοϊδεάτες μου], για να καταστραφούν εκείνοι και να σωθώ εγώ (πράγματα που διέδιδαν ψευδώς για εμένα οι εχθροί μου, επειδή ήθελαν να με συκοφαντούν), εξετάστε [εξακριβώστε το] από αυτά που έχουν γίνει. Τώρα λοιπόν πρέπει να λογοδοτήσω εγώ με ειλικρίνεια για όσα έχουν πραχθεί από εμένα, ενώ αυτοί οι ίδιοι είναι παρόντες, οι οποίοι ακριβώς εγκλημάτησαν [έσφαλαν] και εξορίστηκαν, επειδή έπραξαν αυτά, γνωρίζουν όμως πολύ καλά αν λέω ψέματα ή αν Σελίδα 11 από 12
λέω την αλήθεια και είναι δυνατό σε αυτούς να με ελέγχουν μέσα από την απολογία μου. Γ2. Για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου να γράψετε τον τύπο που σας ζητείται: τινι: γενική ενικού και πληθυντικού αριθμού στο ίδιο γένος: τινός / τινῶν πολιτῶν: κλητική ενικού και ονομαστική πληθυντικού: ὦ πολῖτα /οἱ πολῖται ἐμαυτοῦ: ο ίδιος τύπος στα υπόλοιπα πρόσωπα: σεαυτοῦ /ἐαυτοῦ παρόντων: δοτική πληθυντ. στο θηλυκό και ουδέτερο γένος: παρούσαις / παροῦσι(ν) ἀληθῆ: κλητική εν. και αιτιατική πληθυντ. στο αρσ. γένους: ὦ ἀληθές /τοὺς ἀληθεῖς σωθείην: γ πληθυντικό προστακτικής στο χρόνο και τη φωνή που βρίσκεται: σωθέντων - σωθήτωσαν βουλόμενοι: το α πληθυντικό οριστικής παρατατικού: ἐ (ἠ)βουλόμεθα τῶν πεπραγμένων: απαρέμφατο στο χρόνο και τη φωνή που βρίσκεται: πεπρᾶχθαι ποιήσαντες: το γ ενικό ευκτικής ενεστώτα στην ίδια φωνή: ποιοῖ - ποιοίη λέγω: το β ενικό προστακτικής αορίστου β στην ίδια φωνή: εἰπὲ Γ3.α) Να χαρακτηρίσετε συντακτικά τους παρακάτω όρους: περὶ ἐμοῦ, δοῦναι, παρόντων, ἀληθῆ, αὐτοῖς. περὶ ἐμοῦ: εμπρόθετος προσδιορισμός της αναφοράς στο «ἐλογοποίουν» δοῦναι: τελικό απαρέμφατο, υποκείμενο στο απρόσωπο ρ. «δεῖ» παρόντων: επιρρηματική χρονική μετοχή, γενική απόλυτη, λειτουργεί συντακτικά ως επιρρηματικός προσδιορισμός του χρόνου, δηλώνοντας το σύγχρονο στο παρόν ἀληθῆ: σύστοιχο αντικείμενο στο ρ. «λέγω» αὐτοῖς: δοτική προσωπική στο απρόσωπο ρ. «ἔξεστι». Γ3.β) «ὡς ἄρα ἐγὼ ἐμήνυσα κατὰ τῶν ἑταίρων τῶν ἐμαυτοῦ: να χαρακτηρίσετε συντακτικά την πρόταση (μονάδες 3) και στη συνέχεια να μετατραπεί έτσι ώστε να δηλώνει την αντικειμενική κρίση (μονάδες 2). ὡς ἄρα ἐγὼ ἐμήνυσα κατὰ τῶν ἑταίρων τῶν ἐμαυτοῦ: Δευτερεύουσα ονοματική ειδική πρόταση κρίσεως. Εισάγεται με τον σύνδεσμο ὡς, γιατί δηλώνει υποκειμενική κρίση και εκφέρεται με οριστική (ἐμήνυσα) γιατί δηλώνει το πραγματικό. Συντακτικά λειτουργεί ως επεξήγηση στο γνώμη τοιαύτη της κύριας πρότασης. αντικειμενική κρίση: ὅτι ἐγὼ ἐμήνυσα κατὰ τῶν ἑταίρων τῶν ἐμαυτοῦ Σελίδα 12 από 12