ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΙΗΤΗ ΝΙΚΗΦΟΡΟ ΒΡΕΤΤΑΚΟ

ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΤΩΝ ΦΙΛΩΝ ΤΟΥ ΜΥΣΤΡΑ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΣΠΑΡΤΗΣ - ΑΡΧΕΙΟ ΝΙΚΗΦΟΡΟΙ ΒΡΕΤΤΑΚΟΥ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΙΗΤΗ ΝΙΚΗΦΟΡΟ ΒΡΕΤΤΑΚΟ Σπάρτη 18-21 Μαΐου 2001 ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΑΘΗΝΑ 2004

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ Λέκτορας του Πανεπιστημίου Αθηνών ΜΙΑ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ ΦΡΟΝΤΙΣΜΕΝΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΙΚΗΦΟΡΟ ΒΡΕΤΤΑΚΟ Ο Νικηφόρος Βρεττάκος (1912-1991) υπήρξε ένας ποιητής, ο οποίος, παρά τη λεπταίσθητη εσωτερικότητα του, έδωσε στην ποίηση και το όλο έργο του εξέχουσα θέση στην αγάπη προς τον άνθρωπο και τον κόσμο, επιθυμώντας ειλικρινά να αμβλύνει τον ανθρώπινο πόνο και να εξάρει την ειρήνη και την δικαιοσύνη 1. Εξάλλου, ζώντας ο ίδιος δύσκολα παιδικά χρόνια στη γενέτειρα του, ανέπτυξε μέσα του μιαν ιδιαίτερη ευαισθησία για το παιδί και την παιδική ηλικία, καθώς και για τις πνευματικές ανάγκες του παιδιού 2. Ιδιαίτερη σημασία έχουν λοιπόν στην περίπτωση μας τα παιδικά χρόνια του ποιητή, όπου μεταξύ άλλων έλειπαν εντελώς από αυτόν τα ευχάριστα βιβλία με ωραία ποίηση. Είναι χαρακτηριστικό ότι την πρώτη, ιδιαίτερα ευχάριστη λογοτεχνική επαφή την είχε στην ηλικία των οκτώ ετών, μαθητής της τρίτης τάξης του Δημοτικού, με τα ποιήματα του περίφημου αναγνωστικού του Ζαχαρία Παπαντωνίου Τα ι/ζ^λά βουνά 3, το οποίο φαίνεται πως ανέπτυξε στην ψυχή του την αγάπη για την ποίηση γενικότερα, μιαν αγάπη την οποία από τότε ο νεαρός Νικηφόρος Βρεττάκος μετέτρεψε σε ακόρεστη δίψα. Μεταφέρω εδώ το χαρακτηριστικό απόσπασμα, το οποίο ο ποιητής προτάσσει στην ανθολογία του ανεξάρτητα, πριν ακόμα και από την εισαγωγή: «Την πιο μεγάλη χαρά του κόσμου θα μου την έδινε κανείς όταν ήμουνα παιδί, αν μου χάριζε ένα βιβλίο με ωραία ποιήματα. Κανείς ομως δεν μου την έδωσε τότε κι αυτό ποτέ δεν το ξέχασα. Όταν ήμουνα στην τρίτη Δημοτικού, διάβασα στο αναγνωστικό μου, στα Ψηλά Βουνά" του Παπαντωνίου, κάτι ποιήματα που έκαναν καλό στην ψυχή μου. Τι ήταν αυτό το καλό, δε μπορούσα να εξηγήσω. Με

50 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ συγκινούσαν, ξύπναγαν κάτι άλλο μέσα μου, μού μεγάλωναν τη φαντασία και μου άλλαζαν την όψη του κόσμου. Έκαναν δηλαδή τον κόσμο πιο χρωματιστό και πιο όμορφο. Από τότε δανειζόμουνα και τα αναγνωστικά των άλλων τάξεων. Διάβαζα όλα τους τα ποιήματα, για να βρω κάποιο που να μου άρεσε. Μετά πήγαινα και στο βιβλιοπωλείο της επαρχίας μου κι αγόραζα ό,τι έβρισκα. Διάβαζα, διάβαζα, όσο να βρω κάτι που να με αποζημίωση, με το κάλλος του, γι' αυτό μου τον κόπο. Κανείς άλλος από τους συμμαθητές μου δεν είχε ιδέα γι' αυτό το ωραίο πράγμα που είναι η ποίηση κι ούτε είχα και κανέναν μεγάλο που να μπορή και να ξέρη να με βοηθήση. Αυτό μου είχε γίνη μεγάλος καημός. Και κάθε τόσο πανηγύριζα μόνος μου. Ανακάλυψα τον Έλληνα ποιητή Διονύσιο Σολωμό. Ανακάλυψα τον Γερμανό ποιητή Ερρίκο Χάινε. Πάντοτε όμως μου έμενε αυτός ο καημός. Γιατί να μην υπάρχη ένα βιβλίο με ωραία ποιήματα, με πολλά ωραία ποιήματα, νά 'χω πάντοτε αυτόν τον αληθινό θησαυρό στη σάκκα μου ή στο μαξιλάρι μου; Πέρασαν τα χρόνια, έγραψα κ' εγώ ποιήματα. Τον παιδικό μου αυτόν καημό ποτέ δεν τον ξέχασα. Και το βιβλίο που δεν βρέθηκε να μου χαρίση κανείς εμένα εκείνα τα χρόνια, αποφάσισα σήμερα να το χαρίσω εγώ στα παιδιά». Η επίδραση των Ψηλών βουνών φαίνεται πάντως πως υπήρξε αποφασιστική για την ανάπτυξη του ενδιαφέροντος του νεαρού Βρεττάκου γενικότερα για τα σχολικά του αναγνωστικά και όλα τα σχολικά βιβλία. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται και από την ξεχωριστή σημασία που ο ίδιος του αποδίδει στο αυτοβιογραφικό του βιβλίο Οδύνη, που το ολοκλήρωσε το 1968, κυκλοφόρησε την επόμενη χρονιά στην Αμερική και ως το θάνατο του παρέμεινε ανέκδοτο στην Ελλάδα. Δίνω δύο χαρακτηριστικά αποσπάσματα, που αναφέρονται στην επαφή του νεαρού Βρεττάκου με τα σχολικά βιβλία: «Έτσι, στην αρχή κάθε σχολικού έτους, διάβαζα από την πρώτη νύχτα κιόλας όλο μου το αναγνωστικό, κι ένοιωθα λύπη κάθε φορά που τέλειωνε τόσο γρήγορα. Δεν έπρεπε να τελειώνουν μέσα σε μια νύχτα τα Ψηλά Βουνά ούτε Ο Πρόας ο Θεογένους, ένα αναγνωστικό παρμένο από τη ζωή της αρχαίας Αθήνας. Όταν τέλειωσαν ένοιωσα. πολύ μόνος. Τα παιδιά των Ψηλών Βουνών χαθήκανε πίσω από τα έλατα και κοίταζαν το φεγγάρι μόνα τους. Η συντροφιά του Θεαγένη, του Ευφορίωνα και της Γλυκέρας, χάθηκε κι αυτή. Καλά, ο Θεαγένης πέθανε και τον έκλαψα με τον ίδιο τρόπο που έκλαψα και τη

ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΓΣ 51 συνομήλικη μου τη Ν ίνα, όταν πέθανε στα 1917 από την ισπανική γρίπη. Οι άλλοι όμως εξακολουθούσαν να ζουν. Γιατί λοιπόν να τελειώσει αυτό το βιβλίο; «Φαίνεται πώς τη νύχτα εκείνη θα μονολογούσα, γιατί το άλλο πρωί με ρώτησε η μητέρα μου: "Ποιος είναι πάλι αυτός ο Πρόας;" «Δεν είναι από δω», της είπα, ήτανε από μια αρχαία πολιτεία, που την λέγανε Αθήνα. "Δηλαδή έχει πεθάνει;" με ρώτησε. "Όχι", της απάντησα, ζει». «Ο χρόνος που άρχιζε, ήταν ο τελευταίος μου σχολικός χρόνος στο δημοτικό. Είχα πάρει από την πρώτη μέρα στο δωμάτιο μου όλα τα νέα μου βιβλία: το Αναγνωστικό, την Ιστορία, τη Φυσική, τα Θρησκευτικά και τη Γεωγραφία. Η λάμπα μου φώτιζε όλη τη νύχτα. Από την άλλη μέρα, ούτε το σχολείο, ούτε η ζωή μου είχανε ενδιαφέρον. Ό,τι μπορούσε να βρεθεί και να το διαβάσω, σε άλλα σπίτια, βρέθηκε και διαβάστηκε. Τώρα δεν μου έμενε παρά να ακούω τις φωνές και τα μαλώματα των ανθρώπων και να σκέφτομαι τον ζητιάνο που τα παιδιά της τάξης μου του έβαλαν φωτιά και τον έκαψαν» 6. Κινούμενος λοιπόν από την προσωπική του ανικανοποίητη παιδική δίψα για την ωραία ποίηση, ο Βρεττάκος συγκρότησε και τύπωσε το 1974', με «εντελώς ιδιαίτερη φροντίδα» την ποιητική ανθολογία του «για παιδιά και νέους», αλλά και για «τον κάθε άνθρωπο, όποιας ηλικίας και αν είναι». Ο ίδιος μάλιστα θα χαρακτηρίσει την ανθολογία του ως «βοηθητικό, διδαχτικο βιβλίο, που απευθύνεται σε όλους όσους δεν γνωρίζουν τι είναι ποίηση». Στη διεξοδική Εισαγωγή της ανθολογίας του προχωρεί στη «συζήτηση» σημαντικών θεμάτων σχετικά με τη σημασία και τη συμβολή της λογοτεχνίας στη βελτίωση της ζωής του παιδιού και του ατόμου γενικότερα. Ξεκινάει από τη διαπίστωση ότι, μολονότι τα ηθικά και πνευματικά θέματα έχουν μεγάλη ιστορία στην Ελλάδα, και κατεξοχήν τονίζονται στα παιδιά και στους νέους «οι αρετές των προγόνων μας, το πνεύμα τους και ο πολιτισμός τους», υπάρχει μια σοβαρή ανακολουθία: δεν υπήρξε συνέχεια αυτού του παλαιότερου πολιτισμού «με το δημιουργικό ανέβασμα του μορφωτικού, πνευματικού και ηθικού επιπέδου μας». Η κατάσταση αυτή διαπιστώνεται, κατά τον Βρεττάκο, ιδίως στους νέους που αποφοιτούν από τις διάφορες σχολικές βαθμίδες,

52 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΊΉΣ ακόμα και σ' εκείνους που κάνουν ανώτερες σπουδές, και «δεν γνωρί-.ζουν τίποτα ή έχουν εννοήσει ελάχιστα» από τις πνευματικές εκδηλώσεις και μορφές του πολιτισμού μας. Γράφει ο ίδιος: «Πολύς λόγος γινόταν πάντοτε, και γίνεται ακόμα, στη χώρα μας, για τα ηθικά και τα πνευματικά θέματα, που έχουν μεγάλη ιστορία σε τούτο τον τόπο. Οι αρετές των προγόνων μας, το πνεύμα τους και ο πολιτισμός τους, έχουν την πρώτη θέση στα λόγια που λέγονται στα παιδιά και στους νέους, και, γενικότερα, σε όλους τους Έλληνες. Η ουσία όμως των πραγμάτων αυτών, δεν αντιμετωπίστηκε ποτέ όπως έπρεπε από την Πολιτεία. Δεν αντιμετωπίστηκε, δηλαδή η συνέχιση του παλιού μας πολιτισμού με το δημιουργικό ανέβασμα του μορφωτικού, πνευματικού και ηθικού επιπέδου μας. Έτσι, οι νέοι μας, όχι μόνον αυτοί που τελειώνουν το δημοτικό αλλά και αυτοί που τελειώνουν το γυμνάσιο, κι εκείνοι ακόμη που κάνουν ανώτερες σπουδές, δεν γνωρίζουν τίποτα ή έχουν εννοήσει ελάχιστα, από τις διάφορες εκδηλώσεις με τις οποίες παρουσιάζεται ο πολιτισμός ενός έθνους» 8. Αντίθετα, στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, κατά τον Βρεττάκο, η κατάσταση είναι διαφορετική, αφού ένας απόφοιτος γυμνασίου αφενός μεν γνωρίζει τη λογοτεχνία της χώρας του και αφετέρου έχει συνειδητοποιήσει την αξία και τη χρησιμότητα της λογοτεχνίας στη ζωή του ανθρώπου γενικά 9. Αναφερόμενος στην ποίηση και στην επίδραση που ασκεί στην ψυχή του ανθρώπου, πιστεύει πως πρόκειται για την «υψηλότερη έκφραση του ανθρώπου» και «μας φωτίζει, μας εξυψώνει την ψυχή», διευκολύνει μια βαθύτερη και ουσιαστικότερη επικοινωνία «με τη ζωή, με τον άνθρωπο και με τη φύση με έναν άλλο τρόπο» «Διαβάζοντας π.χ. το Μουγρωμα του Μαβίλη 0, γράφει, «μπορούμε να ανακαλύψουμε πως υπάρχει σ' αυτό περισσότερη ομορφιά από κείνη που νοιώθουμε κοιτάζοντας με τα δικά μας μάτια ένα μούχρωμα. Το πράγμα δείχνει πως η ποίηση είναι ένα είδος μαγείας, κατασκευασμένο με ό,τι λεπτότερο και ευγενέστερο κλείνει στο βάθος της η ανθρώπινη ψυχή» 10. Εύλογα αναφέρεται στο σκοπό της δικής του εργασίας, που εμφανίζεται σε μια εποχή όπου έχει γίνει συνήθεια να θαυμάζονται, όπως λέει, «διάφορα πρόσκαιρα πράγματα και φαινόμενα (αθλήματα, θεάματα), τα οποία δεν αντιπροσωπεύουνε τίποτα το ουσιαστικό και δεν βοηθάνε για την ποιοτική ανάπτυξη του ανθρώπου». Επισημαίνει την

ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣ 53 ανάγκη «να μπάσουμε στις καρδιές μας τις αιώνιες αξίες της ζωής», οι οποίες ασφαλώς «βοηθάνε το έθνος γιατί ανεβάζουν το ηθικό και πνευματικό επίπεδο των πολιτών» 11. Ο Βρεττάκος διευρύνει κατά πολύ τον κύκλο των δυνάμει αναγνωστών της ανθολογίας του, αφού δηλώνει πως η εργασία του, αν και αφορά, κατά κύριο λόγο, το παιδί και τον νέο, «αφορά και τον κάθε άνθρωπο, όποιας ηλικίας και αν είναι». Προβάλλει μάλιστα έναν ιδιαίτερα ενδιαφέροντα λόγο για να δικαιολογήσει την άποψη του αυτή: «στο σύνολο του σχεδόν ο λαός της χώρας μας, παρουσιάζει μια παιδικότητα από την άποψη της άγνοιας που έχει πάνω σ' αυτά τα ζητήματα» 12. Κάνει και μια ωραία παρατήρηση, όταν λέει ότι ακόμα και οι μεγαλύτεροι στην ηλικία άνθρωποι, χωρίς ηλικιακό περιορισμό, έχουν κέρδος όταν ανακαλύπτουν κάτι που να ανοίγει τους πνευματικούς τους ορίζοντες, όταν δηλαδή διαφωτίζονται πάνω σε κάτι και ταυτόχρονα ευχαριστούνται ψυχικά. Είναι σαν να επαναλαμβάνει με το δικό του τρόπο το γνωστό παιδαγωγικό αίτημα του Διαφωτισμού: «Τέρπειν άμα και διδάσκειν», και μάλιστα σε μια προοπτική «διά βίου παιδείας», όπου και «το εγγόνι μπορεί να διδάξη τον παππού και να του προξενήση μεγάλη ευχαρίστηση». Άλλωστε, όπως λέει, «Άνθρωποι που θέλουν να φωτιστούν είναι όλοι, από τα παιδιά ως τους γέροντες. Το βιβλίο λοιπόν αυτό είναι βοηθητικό, διδαχτικό βιβλίο, που απευθύνεται σε όλους όσους δεν γνωρίζουν τι είναι ποίηση» 13. Σημειώνω, ότι ο Βρεττάκος θα ασκήσει αυστηρή κριτική σε άλλες παιδικές ανθολογίες που «βγήκαν κατά καιρούς» στην Ελλάδα, χωρίς ωστόσο να τις κατονομάζει. Συμπεραίνει πως αυτές δεν είχαν τον ίδιο σκοπό με τη δική του εργασία, δηλαδή «να μυήσουν την ψυχή του παιδιού ή του νέου στον ωραίο λόγο της ποίησης», αλλά γράφτηκαν «για να βοηθήσουνε το σχολείο και το παιδί σε εκδηλώσεις εξωτερικές, τυπικές (διάφορες σχολικές εορτές)», με μια ρουτίνα θεματικών ενοτήτων: εθνικών, θρησκευτικών, φυσιολατρικών και σχολικών, περιλαμβάνονταν όχι αληθινά ποιήματα, αλλά άκριτα, ποικίλο στιχουργημένο υλικό, ανεξάρτητα από την ποιότητα του: «Στιχουργημένες ιστορίες που έκαναν το παιδί να πιστεύη πως κάθε πράγμα που είναι γραμμένο σε στίχους είναι και ποίηση και πως ποίηση είναι μόνον αυτό και τίποτ' άλλο» 14. Αυτό το γεγονός φυσικά δεν θα ήταν, δυνατόν να κάνει τα παιδιά να αγαπήσουν την ποίηση. Γι' αυτό ο ίδιος θεωρούσε ως τον καλύτερο τρόπο μύησης των παιδιών στην ποίηση την

54 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ πρόκληση της αληθινής συγκίνησης, που προκαλείται από την επαφή με την αληθινή ποίηση: συγκρότησε τη δική του ανθολογία «από αληθινά και μόνον ποιήματα», θέτει έναν και μοναδικό περιορισμό: τα ποιήματα αυτά να είναι «προσιτά στην αντίληψη και στην ευαισθησία του παιδιού» 15. Μεταχειρίζεται κι αυτός τον γνωστό ορισμό, που χρησιμοποιείται συνήθως, για την αισθητική καταξίωση ενός λογοτεχνικού έργου, προτάσσοντας τη γνώμη του ενήλικου, που συνήθως διαθέτει διαμορφωμένα καλαισθητικά κριτήρια 16. Όσον αφορά στην καταλληλότητα του ίδιου αυτού έργου για τα παιδιά προϋποθέτει πάλι την ανάγκη της κατανόησης του λογοτεχνήματος από τα παιδιά. Δίνει δύο παραδείγματα και δηλώνει ότι: «Η έρευνα για την ανακάλυψη τέτοιων ποιημάτων, που να είναι απλά και τέλεια ταυτοχρόνως, αποτέλεσε την εντελώς ιδιαίτερη μου φροντίδα»: «Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ό,τι είναι αριστούργημα για τους μεγάλους, είναι αριστούργημα και για το παιδί, όταν μπορή να είναι το ίδιο κατανοητό και για τους μεγάλους και για το παιδί. Θα αναφέρω σαν ελάχιστα παραδείγματα, την Ξανθούλα του Σολωμού και τη Δέηση του Καβάφη. Κ' η έρευνα για την ανακάλυψη τέτοιων ποιημάτων, που να είναι απλά και τέλεια ταυτοχρόνως, αποτέλεσε την εντελώς ιδιαίτερη μου φροντίδα. Αλλά, ακόμη, και πιο πέρα η πείρα μου με έχει πείσει πως με τη βοήθεια μερικών επεξηγηματικών σημειωμάτων, θα μπορούσε να οδηγηθή το παιδί, και ο αναγνώστης μου γενικότερα, από το παλαιό στο πιο νέο και από το απλό στο πιο σύνθετο ως ένα σημείο βέβαια νέο και σύνθετο, κι οτι θα μπορούσα να προσφέρω το βιβλίο αυτό σαν ένα είδος μεθόδου, όχι μόνο για μια απλή μύηση, αλλά και για έναν ευρύτερο προσανατολισμό μέσα στα σύγχρονα ρεύματα» 11. Δεν θα παραλείψει να επισημάνει και την εθνική σημασία της μελέτης και γνώσης της νεοελληνικής ποίησης, τονίζοντας ότι αυτή καλύπτει μία μακρόχρονη περίοδο χιλίων και πλέον ετών 18. Θα πραγματοποιήσει λοιπόν «δύο διαπιστώσεις μεγάλης εθνικής σημασίας». Η πρώτη αναφέρεται στη φυσική εξέλιξη της δημοτικής γλώσσας κατά την περίοδο αυτή, πριν «νοθευτεί» από τη καθαρεύουσα 19. Η δεύτερη διαπίστωση αφορά τη συνέχεια και την ενότητα της ελληνικής λαϊκής ψυχοσύνθεσης, όπως έχει αποτυπωθεί στα λογοτεχνικά κείμενα 20. Ως προς τα κείμενα αυτά παρατηρεί, ότι, ανεξάρτητα από το χρόνο, στον οποίο παρουσιάστηκαν κατά το μακρύ διάστημα της ελληνικής

ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΓΣ 55 λογοτεχνικής παράδοσης, «είχαν τα ίδια εσωτερικά χαραχτηριστικά. Αντιμετώπιζαν με την ίδια ψυχική υπεροχή και την ίδια υψηλή φαντασία τον ηρωισμό, την αρετή, τη φύση, τα εθνικά γεγονότα. Έτσι οι δυο αυτές διαπιστώσεις, έρχονται να μας δώσουν ένα εθνικό μάθημα, απαραίτητο για ένα παιδί, για ένα νέο και για έναν Έλληνα, κι ακόμη να μας αποκαλύψουν το εθνικό βάρος που κλείνουν μέσα τους τα δύο μεγάλα θέματα που απασχολούσαν τον εθνικό μας ποιητή Διονύσιο Σολωμό: "...Μήγαρις έχω άλλο στο νου μου, πάρεξ ελευθερία και γλωσσά;». Καταλήγοντας παρατηρώ ότι η ανθολογία του Βρεττάκου είναι και περιεκτική και αντιπροσωπευτική. Περιλαμβάνει 29 δημοτικά τραγούδια, ανάμεσα στα οποία υπάρχουν και ορισμένα από τα πιο γνωστά και ωραία ακριτικά και κλέφτικα, χωρίς να παραλείπονται και δείγματα από τα ωραιότερα επίσης και πιο γνωστά τραγούδια της αγάπης, αλλά και μοιρολόγια. Κλείνει με έξοχα νανουρίσματα. Όσον αφορά την προσωπική ποίηση, υπάρχουν 109 ποιήματα, 62 ποιητών και ποιητριών, σε δύο μέρη: το πρώτο ανήκει στην Κρητική Ποίηση, το δεύτερο έχει το γενικό τίτλο Νεοελληνική Ποίηση. Και στα δύο μέρη, προηγούνται κατατοπιστικές σύντομες εισαγωγές 22. Στο τέλος, σ' ένα τέταρτο μέρος, δίνονται στοιχεία για τους ποιητές και το έργο τους, όπου ο αναγνώστης μπορεί να δει πολύ ενδιαφέρουσες αισθητικές παρατηρήσεις του ίδιου του Βρεττάκου ενδεικτικά αναφέρω τα σημειώματα του για τον Καβάφη ή τον Καρυωτάκη. Στο τέταρτο μέρος υπάρχουν ακόμα, ένας εκλαϊκευμένος κατάλογος των ποιητικών όρων και των λογοτεχνικών ρευμάτων και, τέλος ένα λεξιλόγιο που περιλαμβάνει τις δυσκολότερες, ιδιωματικές κυρίως, λέξεις. Από την Κρητική Ποίηση, ανθολογούνται εκπρόσωποι και της πρώτης και της δεύτερης γενιάς (κομμάτι από τον Απόκοπο του Μπεργαδή, και από τη Βοσκοπούλα., βέβαια κομμάτια και από τον Χορτάτση και τον Κορνάρο). Ο Σολωμός επικρατεί έναντι του Κάλβου, από τον οποίο, δυστυχώς, περιλαμβάνεται μόνο Ο Φιλόπατρις. Υπάρχουν όμως και άλλοι ποιητές της λεγόμενης Επτανησιακής Σχολής και ασφαλώς της δεύτερης Αθηναϊκής Σχολής. Ας σημειωθεί ότι, θερμός δημοτικιστής όπως ήταν, ο Βρεττάκος παραλείπει να ανθολογήσει ποιητές της πρώτης Αθηναϊκής Σχολής,

56 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Δ. ΜΑΛΑΦΑΝΤΗΣ δηλαδή των ρομαντικών: δεν υπάρχει κανένα δείγμα από τους Παναγιώτη και Αλέξανδρο Σούτσο, ούτε καν από τον δημοφιλέστατο Αχιλλέα Παράσχο (ούτε λόγος βέβαια να γίνεται για Ιωάννη Καρασούτσα ή Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή 23 ) Ανθολογείται πάντως το Όνειρον του Βιζυηνού, και το πασίγνωστο άλλοτε (και στη δημοτική γραμμένο) Ο βοριάς που τ' αρνάκια παγώνει του Γεωργίου Ζαλοκώστα. Μεγάλη έκταση δίνεται στους ποιητές από τη γενιά του Παλαμά έως τους σύγχρονους, ακόμα και πέρα από τη γενιά του 1930, ανθολογώντας, μεταξύ άλλων, τη Μελισσάνθη και το Γιώργο Γεραλή ή τη Μαρία Π. Ράλλη. Γενικά μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι με την ευαισθησία του ο Βρεττάκος «απέσταξε» αληθινή ποίηση, όπως ήθελε, την οποία με τρόπο τίμιο και δημοκρατικό αναζήτησε και βρήκε ακόμα και σε θεωρούμενους ως ελάσσονες ποιητές, όπως ο Αθανάσιος Κυριαζής, ο Γεώργιος Αθάνας ή ο Νίκος Χάγερ-Μπουφίδης. Τέλος γίνεται φανερό, ότι ο Βρεττάκος δεν δίστασε να υιοθετήσει επιλογές που είχαν κάνει και προηγούμενοι ανθολόγοι, παραλαμβάνοντας και στη δική του ποιήματα που ήδη βρίσκουμε στις ανθολογίες εκείνων, π.χ. τον Τάκη-Πλουμα του Μιλτιάδη Μαλακάση, αλλά και την Παράκληση στο Θεό για ένα μικρό καμπούρη του Νίκου Χάγερ- Μπουφίδη κ.ά. Η ανθολογία του Βρεττάκου είναι ένα έργο που μπορεί και σήμερα θαυμάσια να χρησιμοποιηθεί στην αισθητική α γ ω γ ή των παιδιών. Και αυτός είναι κυρίως ο λόγος, για τον οποίο θεώρησα σκόπιμο να επαναφέρω στην επιφάνεια το μάλλον λησμονημένο αυτό έργο του ποιητή της ειρήνης και της αγάπης.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 57 1. Για τις διαστάσεις του έργου του Νικηφόρου Βρεττάκου βλ., μεταξύ άλλων, τα εξής: α) Αθανάσιος Ν. Γκότοβος, Το μυθικό και ιδεολογικό σύμπαν της ποίησης του Νικηφόρου Βρεττάκου, Πρόλογος του Vincenzo Rotolo, εκδ. Φιλιππότης, Αθήνα 1989, β) Αντα Κατσίκη-Γκίβαλου, «Νικηφόρος Βρεττάκος, Οι ορίζουσες της ποίησης του», Φιλολογικές διαδρομές, Αττό τον Παλαμά στον Βρεττάκο, εκο. Οδυσσέας, Αθήνα 1990, σσ. 289-316, γ) της ίδιας, «Νικηφόρος Βρεττάκος, ο "μεταλλωρύχος" ποιητής (1912-1991)», Φιλολογικές διαδρομές Β', εκο. Πατάκης, Αθήνα 1998, σσ. 159-186 και δ) Μ. Γ. Μερακλής, «Η καθαρή ανθρωπιά του Νικηφόρου Βρεττάκου», Νικηφόρος Βρεττάκος Αφιέρωμα, Βιβλιοθήκη της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων, Αθήνα [1992], σσ. 11-16. 2. Για την παρουσία του παιδιού στο έργο του Βρεττάκου βλ. κυρίως: α) Γεωργία Καλογήρου, Τα παιδιά Μπροστά στο ίδιο ποτάμι του Νικηφόρου Βρεττάκου, εκδ. Φιλιππότης, Αθήνα 1990, β) Αθανάσιος Ν. Γκότοβος, «Το παιδί στην ποίηση του Νικηφόρου Βρεττάκου Ο Βρεττάκος για την αισθητική αγωγή των παιδιών», Για το Νικηφόρο Βρεττάκο, Έξι μελετήματα και το κατά Νικηφόρον Ευαγγέλιον, εκδ. Σοκόλης, Αθήνα 1995, σσ. 95-108, γ) Γεώργιος Α. Παπαντωνάκης, «Νικηφόρος Βρεττάκος, "Οι φωνές των παιδιών θυμίζανε την έλευση των αγγέλων"», Η παιδική ηλικία του ήλιου, εκδ. Πατάκης, Αθήνα 1997, σσ. 15-72 και δ) Γεωργία Κακούρου-Χρόνη, «Το παιδί στο έργο του Νικηφόρου Βρεττάκου», περιοδ. Διαδρομές, τεύχ. 53 (1999), σσ. 26-32. 3. Για το αναγνωστικό αυτό βλ. Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης, «Η προσφορά του Ζαχαρία Παπαντωνίου στην παιδική λογοτεχνία και την εκπαίδευση», περιοδ. Διαβάζω, τεύχ. 285 (1992), σσ. 88-100. 4. Νικηφόρος Βρεττάκος, Οδύνη, Αυτοβιογραφικό χρονικό, Πρόλογος: Κώστας Βρεττάκος, δεύτερη έκδοση, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2000. 5. Νικηφόρος Βρεττάκος, Οδύνη, ό.π., σ. 57. 6. Νικηφόρος Βρεττάκος, Οδύνη, ό.π., σ. 60. 7. Η χρονολογία αυτή δεν δηλώνεται στο βιβλίο" για τη χρονολόγηση βλ. Μαρία Δ. Χαλκιοπούλου, Βιβλιογραφία Νεοελληνικών Ποιητικών Ανθολογιών 1834-1978, εκδ. Μήνυμα, Αθήνα 1978, σ. 95. 8. Νικηφόρος Βρεττάκος, Ανθολογία για παιδιά και νέους, εκδ. Πέργαμος, Αθήνα [1974],'σ. 11. 9. Νικηφόρος Βρεττάκος, Ανθολογία για παιδιά και νέους, ό.π., σ. 11. 10. Νικηφόρος Βρεττάκος, Ανθολογία για παιδιά και νέους, ό.π., σ. 11. 11. Νικηφόρος Βρεττάκος, Ανθολογία για παιδιά και νέους, ό.π., σ. 12. 12. Νικηφόρος Βρεττάκος, Ανθολογία για παιδιά και νέους, ό.π., σ. 12. 13. Νικηφόρος Βρεττάκος, Ανθολογία για παιδιά και νέους, ό.π., σ. 12. 14. Νικηφόρος Βρεττάκος, Ανθολογία για παιδιά και νέους, ό.π., σ. 12. 15. Νικηφόρος Βρεττάκος, Ανθολογία για παιδιά και νέους, ό.π., σ. 13. 16. Νικηφόρος Βρεττάκος, Ανθολογία για παιδιά και νέους, ό.π., σ. 13. 17. Νικηφόρος Βρεττάκος, Ανθολογία για παιδιά και νέους, ό.π., σ. 13. 18. Νικηφόρος Βρεττάκος, Ανθολογία για παιδιά και νέους, ό.π., σ. 13. 19. Νικηφόρος Βρεττάκος, Ανθολογία για παιδιά και νέους, ό.π., σσ. 13-14. 20. Νικηφόρος Βρεττάκος, Ανθολογία για παιδιά και νέους, ό.π., σ. 14. 21 Νικηφόρος Βρεττάκος, Ανθολογία για παιδιά και νέους, ό.π., σ. 14.

58 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 22. Στις μικρές αυτές εισαγωγές προσπαθεί με απλό τρόπο να δώσει τις ιδιαιτερότητες των περιόδων με επιτυχία συνοψίζει, όπως νομίζω, τα κύρια γνωρίσματα της περιόδου 1669-1821: «Από το πέσιμο της Κρήτης στους Τούρκους (1669) ως τα χρόνια της μεγάλης Ελληνικής Επανάστασης (1821), ο σκλαβωμένος ελληνικός λαός εκφράζει την ψυχή του με τα ιστορικά και τα κλέφτικα τραγούδια, που, στο σύνολο τους, αποτελούν μνημείο πολιτισμού. Η διάρθρωση των τραγουδιών αυτών, η μελωδία, η οικονομία κι οι πλούσιες συναισθηματικές καταστάσεις που περικλείνουν, με κορυφαία τη δίψα της ελευθερίας, μαρτυρούν ότι μέσα στο σκοτάδι υπάρχει πολύ φως, μέσα στη σκλαβιά πολλή ανυποταγή και εθνική δύναμη, που η μυστική της ροή συνεχίζεται μες στις ψυχές των ανώνυμων σκλαβωμένων απο τα πανάρχαια χρόνια. Τα κατορθώματα των Κλεφτών, η αυταπάρνηση, η αγάπη στην πατρική γη, τα στοιχεία και τα φαινόμενα της ελληνικής φύσης που συμμετέχουνε στον αγώνα σα νάχουν συνείδηση και ψυχή, κι οι καημοί των σκλαβωμένων, αποτελούν τα θέματα των τραγουδιών αυτών, κλείνοντας μέσα τους μια παράδοξη δύναμη και σοφία» (Ανθολογία για παιδιά και νέους, ό.π., σ. 20). 23. Απλή αναφορά του ονόματος του στην απαρίθμηση των ποιητών, σ. 75.