ΕΙΣΑΓΩΓΗ Είναι γνωστό ότι, παραδοσιακά, όπως άλλα εκπαιδευτικά συστήματα έτσι και το ελληνικό στόχευαν στην καλλιέργεια και ενδυνάμωση της εθνοπολιτιστικής ταυτότητας. Αυτό κρίνεται θετικό, στο βαθμό που δεν αποτελεί βέβαια απειλή για τους «άλλους», με την έννοια ότι συσπειρώνει ανθρώπους που ζουν στον ίδιο χώρο και αποδέχονται τις ίδιες αξίες και αποτελεί στοιχείο απαραίτητο για ομαδική ενότητα και εθνική ή θρησκευτική συνεκτικότητα. Η αξία του στοιχείου αυτού μπορεί να καταδειχθεί ιδιαίτερα σε απελευθερωτικούς αγώνες. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια τόσο στην παγκόσμια όσο και στην ελληνική κοινωνία, παρατηρείται ένα πλήθος κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών αλλαγών, οι οποίες σχετίζονται με το ολοένα και αυξανόμενο φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης. Έχουμε περάσει δηλαδή σε μια νέα εποχή. Εποχή η οποία έχει χαρακτηριστεί από τη μετάβαση από τη βιομηχανική κοινωνία, στην κοινωνία της γνώσης και της πληροφορίας, από την εθνικιστική στην πολυπολιτισμική κοινωνία. Αρκεί να ρίξει κάποιος μια ματιά γύρω του, μπορεί να αντιληφθεί ότι η ελληνική κοινωνία είναι πολυπολιτισμική. Η εξέλιξη των μέσων επικοινωνίας και μεταφοράς έχουν ως συνέπεια να είναι όλο και πιο συχνές οι πολιτισμικές επαφές και ανταλλαγές. Η ενασχόλησή μου, ως εκπαιδευτικού, με το περιεχόμενο όλων των μαθημάτων του δημοτικού σχολείου παρακολουθώντας παράλληλα και τις μεταβολές που παρουσιάζονται τόσο στην παγκόσμια, όσο και στην ελληνική κοινωνία στάθηκαν ικανά να μου δημιουργήσουν τον προβληματισμό γύρω από το θέμα του εθνοκεντρισμού στην εκπαίδευση. Κατά την φοίτησή μου στο Διδασκαλείο του πανεπιστημίου Κρήτης ασχολήθηκα συστηματικά για πρώτη φορά με αυτό το θέμα μέσα από την παρακολούθηση σχετικών μαθημάτων, όπως «Διαπολιτισμική Εκπαίδευση», «Σχολικά Εγχειρίδια και Αναλυτικά Προγράμματα», «Ευρωπαϊκή και Οικουμενική Διάσταση στην Εκπαίδευση», αλλά και με την εκπόνηση εργασίας στα πλαίσια των φοιτητικών μου υποχρεώσεων με θέμα «Η παρουσία των Τούρκων στα βιβλία του Δημοτικού σχολείου». Απ τη στιγμή εκείνη μου δημιουργήθηκε η επιθυμία να ασχοληθώ πιο συστηματικά μ αυτό το θέμα. Τώρα, στα πλαίσια των υποχρεώσεων μου ως μεταπτυχιακός φοιτητής του πανεπιστημίου R.A.U. της Ν. Αφρικής, μου δίνεται η δυνατότητα να πραγματοποιήσω την επιθυμία μου αυτή. Πιστεύω ότι με την παρούσα μελέτη θα συνεισφέρω και εγώ θετικά προς την 6
κατεύθυνση της εξάλειψης εθνοκεντρικών και άλλων αρνητικών στοιχείων που υπάρχουν στην ελληνική εκπαίδευση έτσι ώστε η εκπαίδευση να λαμβάνει υπόψη της τις μεταβολές που συντελέστηκαν στην ελληνική κοινωνία και να μη παραμένει προσκολλημένη στο παρελθόν. Οι μεταβολές που παρατηρήθηκαν στην ελληνική κοινωνία επιβάλλουν αλλαγές και στην εκπαίδευση, έτσι ώστε οι «άλλοι» να γίνονται αποδεκτοί από το σύνολο της κοινωνίας και να δημιουργείται κλίμα φιλίας και συνεργασίας μεταξύ των Ελλήνων και των ανθρώπων προερχόμενων από άλλα κράτη οι οποίοι ζουν στην Ελλάδα, αλλά και με το λαό άλλων κρατών είτε είναι κοντινά είτε μακρινά προς την Ελλάδα. Έτσι η εκπαίδευση καλείται να αναλάβει ένα διττό ρόλο. Από τη μια μεριά την καλλιέργεια της εθνοπολιτισμικής ταυτότητας, η οποία συμβάλλει στην δημιουργία ενότητας και συνοχής και από την άλλη την αποδοχή των «άλλων» έτσι ώστε να καλλιεργείται κλίμα φιλίας και συνεργασίας όλων των λαών μέσα από την αντικειμενική παρουσίαση της ιστορία τους, του πολιτισμού τους, των επιτευγμάτων τους και του ρόλου τους στην εξέλιξη της ανθρωπότητας. Με την παρούσα μελέτη θα επιχειρήσω να ερευνήσω αν το ελληνικό Α.Π.Σ. και τα σχολικά βιβλία που καλούνται να υλοποιήσουν τους σκοπούς και στόχους του παραμένουν εθνοκεντρικά και παρουσιάζουν τους «άλλους» άλλοτε σε μικρότερο και άλλοτε σε μεγαλύτερο βαθμό μέσα από στερεότυπα και προκαταλήψεις ή αν έχουν εναρμονιστεί με την εξέλιξη της κοινωνίας και είναι απαλλαγμένα από εθνοκεντρισμούς και προκαταλήψεις για τους «άλλους». Επίσης μέσα από την ανασκόπηση στην ερευνητική βιβλιογραφία θα εξετάσω τις αντιλήψεις και τις στάσεις των εκπαιδευτικών σε θέματα που σχετίζονται με τον εθνοκεντρισμό. Η εργασία αυτή είναι χωρισμένη σε δυο μέρη. Στο πρώτο μέρος θα γίνει λόγος για τα χαρακτηριστικά στοιχεία διαμόρφωσης του ελληνικού κράτους και της εθνικής ταυτότητας. Επίσης θα γίνει λόγος για τα φαινόμενα του εθνικισμού και του εθνοκεντρισμού. Αμέσως μετά θα παρουσιαστούν οι μεταβολές που έλαβαν χώρα στην παγκόσμια και ελληνική κοινωνία και οι επιπτώσεις που έχουν όσον αφορά στο ρόλο της εκπαίδευσης. Θα παρουσιαστεί επίσης ο σκοπός, τα ερευνητικά ερωτήματα, η μέθοδος της έρευνας καθώς και το Α.Π.Σ. και τα σχολικά βιβλία τα οποία θα ερευνηθούν. Στο δεύτερο μέρος θα παρουσιαστεί η έρευνα που θα πραγματοποιηθεί στο Α.Π.Σ. και τα αντίστοιχα εγχειρίδια που καλούνται να υλοποιήσουν τους στόχους του. Θα ακολουθήσουν τα συμπεράσματα και οι προτάσεις. 7
Αναλυτικότερα: Το πρώτο κεφάλαιο θα ασχοληθεί πρώτα-πρώτα με την έννοια του ελληνικού έθνους κράτους και τα χαρακτηριστικά του. Αμέσως μετά θα αναζητηθούν τα χαρακτηριστικά της ελληνικής εθνικής ταυτότητας και ο ρόλος που μπορεί να παίξει όσον αφορά την αποδοχή ή όχι των «άλλων». Στη συνέχεια θα εξεταστεί η έννοια του εθνικισμού, πού και πότε πρωτοεμφανίστηκε και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Στο ίδιο κεφάλαιο θα καταδειχθεί ότι η καλλιέργεια του «εθνικιστικού ήθους» μπορεί να πάρει τη μορφή του εθνοκεντρισμού. Θα εξεταστεί ο εθνοκεντρισμός και οι παράγοντες που τον δημιουργούν σε κοινωνικό και πολιτιστικό επίπεδο, καθώς και μέσα στο ελληνικό δημοτικό σχολείο. Επίσης θα καταδειχθούν οι συνέπειες του εθνοκεντρισμού όσο αφορά την κατανόηση και αποδοχή των «άλλων». Στο δεύτερο κεφάλαιο πρώτα-πρώτα θα παρουσιαστεί η σύγχρονη εποχή και τα χαρακτηριστικά της. Οι ραγδαίες οικονομικές και πολιτικές αλλαγές που συντελέστηκαν στην κοινωνία που ζούμε τα τελευταία χρόνια, στη εποχή της παγκοσμιοποίησης έχουν φέρει του ανθρώπους πολύ κοντά. Θα εξεταστούν οι συνέπειες αυτού του γεγονότος όσο αφορά τη δομή της ελληνικής κοινωνίας, τη διαμόρφωση της ταυτότητας και ο ρόλος που καλείται η ελληνική εκπαίδευση να αναλάβει για την αρμονική, ειρηνική και χωρίς προκαταλήψεις συνύπαρξη όλων. Ακόμη θα παρουσιαστούν οι προσπάθειες που έχουν γίνει στο χώρο της εκπαίδευσης προς αυτή την κατεύθυνση, κάνοντας σύντομη αναφορά σε συνέδρια, διασκέψεις, σκέψεις και προβληματισμούς που έχουν πραγματοποιηθεί κατά καιρούς. Στο τρίτο κεφάλαιο θα παρουσιαστεί η ανάγκη εναρμόνισης του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος με τη νέα πραγματικότητα ως συνέπεια των μεταβολών που έχουν συντελεστεί στο οικονομικό, πολιτιστικό, κοινωνικό και πνευματικό επίπεδο. Επίσης θα παρουσιαστεί ο σκοπός για τον οποίο πραγματοποιείται η παρούσα έρευνα. Θα καταδειχθεί η σπουδαιότητα του Α.Π.Σ., των σχολικών βιβλίων και των στάσεων και αντιλήψεων των εκπαιδευτικών που καλούνται να υλοποιήσουν την εκπαιδευτική πολιτική. Ακόμη θα γίνει μια σύντομη αναφορά σε έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί γύρω από το προς διερεύνηση θέμα τόσο στο Α.Π.Σ. όσο και στα σχολικά βιβλία. Επίσης θα μελετηθεί ο λόγος και οι στάσεις των εκπαιδευτικών, όπως αυτά παρουσιάζονται μέσα από την ανασκόπηση στην ερευνητική βιβλιογραφία. Θα ακολουθήσει μια συνοπτική αναφορά στα ευρήματα αυτών των ερευνών. Τέλος, θα αιτιολογηθεί η πραγματοποίηση της παρούσας έρευνας, θα αναφερθούν τα προς διερεύνηση βιβλία και για ποιο λόγο επιλέχτηκαν τα 8
συγκεκριμένα, θα παρουσιαστούν τα ερευνητικά ερωτήματα καθώς και η μέθοδος ανάλυσης με την οποία θα πραγματοποιηθεί η έρευνα. Στο τέταρτο κεφάλαιο, θα παρουσιαστούν τα ευρήματα της έρευνας που θα πραγματοποιηθεί και θα γίνει και κριτική θεώρηση αυτών. Πρώτα-πρώτα θα ερευνηθεί το γενικό Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών (Α,Π.Σ.), μέσα στο οποίο αποτυπώνονται η φιλοσοφία, οι σκοποί και οι στόχοι της εκπαίδευσης. Η έρευνα αυτή θα γίνει ως προς τα ερευνητικά ερωτήματα που έχουν τεθεί. Στη συνέχεια θα ερευνηθούν τα μαθήματα στα οποία έχει καθοριστεί να πραγματοποιηθεί η έρευνα. Για το κάθε μάθημα αρχικά θα παρουσιάζονται ο σκοπός και οι στόχοι του που τίθενται μέσα από το Α.Π.Σ., οι οποίοι σχετίζονται με τα ερευνητικά ερωτήματα. Στη συνέχεια θα ερευνώνται τα περιεχόμενα του σχολικού βιβλίου, τα οποία είναι συναφή με το σκοπό της έρευνας και θα εξετάζονται ως προς αυτόν, αλλά και αν είναι εναρμονισμένα με τους σκοπούς και τους στόχους που τίθενται από το Α.Π.Σ. για το συγκεκριμένο μάθημα. Στο τέλος θα ακολουθεί κριτική θεώρηση των ευρημάτων τόσο του Α.Π.Σ. όσο και των σχολικών βιβλίων που χρησιμοποιεί το κάθε υπό έρευνα μάθημα. Στο πέμπτο κεφάλαιο και μετά την ολοκλήρωση της έρευνας θα παρουσιαστούν τα συμπεράσματα από την πραγματοποίησή της, καθώς οι προτάσεις που σχετίζονται με το θέμα το οποίο θα έχει ερευνηθεί. Κλείνοντας, στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους αυτούς που με στήριξαν σ αυτή μου την προσπάθεια. Πρώτα πρώτα θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή του πανεπιστημίου R.A.U κ. Benjamin Hendrickx για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε από την πρώτη στιγμή να μου εμπιστευθεί το σημαντικό αυτό θέμα. Κατά τη διάρκεια εκπόνησης της μελέτης με ενθάρρυνε, και σε στιγμές προβληματισμού μέσα από εποικοδομητικές συζητήσεις που κάναμε, με την πολύτιμη εμπειρία του με καθοδήγησε σωστά και με έβγαλε από αδιέξοδα, δίνοντάς μου λογικές και χρήσιμες λύσεις. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω την σύζυγό του, κα. Θέκλα Σανσαρίδου- Hendrickx, επίσης καθηγήτρια του πανεπιστημίου R.A.U., για τη μεγάλη βοήθεια που μου πρόσφερε πρόθυμα μέσα από συζητήσεις και συμβουλές, αφού και η ίδια έχει ασχοληθεί σε συγγράμματά της με το θέμα του εθνοκεντρισμού. Ακόμη πολύτιμες ήταν οι υποδείξεις της σε τεχνικά θέματα γραφής. 9
Πολύτιμη επίσης θεωρώ και την βοήθεια του επίκουρου καθηγητή του Π.Τ.Δ.Ε του πανεπιστημίου Αθηνών κ. Χάρη Μπαμπούνη, ο οποίος ήρθε στο πανεπιστήμιο του R.A.U. με την ιδιότητα του επισκέπτη καθηγητή. Στα πλαίσια των επαφών του με τους μεταπτυχιακούς φοιτητές του πανεπιστημίου κάναμε σημαντικές και εποικοδομητικές συζητήσεις γύρω από το φαινόμενο του εθνοκεντρισμού στην εκπαίδευση. Οι παρατηρήσεις του και οι συμβουλές που μου έδωσε όσον αφορά στη συγγραφή της μελέτης μου ήταν πολύ σημαντικές. Τέλος, θα ήταν μεγάλη παράλειψή μου να μην ευχαριστήσω την οικογένειά μου για την πολύπλευρη συμπαράσταση που μου πρόσφερε κατά τη διάρκεια εκπόνησης αυτής της εργασίας. Στις δύσκολες και αντίξοες συνθήκες ζωής και τα προβλήματα που αντιμετωπίσαμε κατά την παραμονή μας στη Ν. Αφρική θα ήταν αδύνατο να ολοκληρώσω αυτή τη μελέτη χωρίς τη βοήθεια της σύζυγός μου και των παιδιών μου. Οφείλω πολλά στη σύζυγό μου, τη Γιώτα, γιατί πάντα με ενθάρρυνε να συνεχίζω, έδειχνε κατανόηση και με βοηθούσε όσον αφορά στην πραγματοποίηση των οικογενειακών μας υποχρεώσεων. Αναλάμβανε ευθύνες και υποχρεώσεις έτσι ώστε να έχω όσο το δυνατόν περισσότερο ελεύθερο χρόνο ενασχόλησης με τη μελέτη μου. Τα παιδιά μου, επίσης, ο Αλέξης και ο Δημήτρης, έδειξαν μεγάλη κατανόηση, αφού πολλές φορές κοιμήθηκαν αλλά και ξύπνησαν και με βρήκαν να εργάζομαι. Ακόμη πολλές φορές έμειναν αναγκαστικά στο σπίτι, επειδή εγώ ήμουνα απασχολημένος με την εργασία μου και δεν είχα το χρόνο να ασχοληθώ μαζί τους. Τους ευχαριστώ όλους πολύ. 10