Ρ ωμνιός. Τεῦχος 5. Διμηνιαῖο Νεανικὸ περιοδικὸ τοῦ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΝΟΤΗΤΟΣ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΣ-ΠΡΟΒΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ ΜΑΣ ΕΝΩΜΕΝΗ ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ

Ρ ωμνιός Διμηνιαῖο Νεανικὸ περιοδικὸ τοῦ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΝΟΤΗΤΟΣ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΣ-ΠΡΟΒΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ ΜΑΣ ΕΝΩΜΕΝΗ ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ Ἡ σχέση Ἑλληνισμοῦ-Χριστιανισμοῦ στὸ ἔργο τοῦ Μεγάλου Βασιλείου «Πρός τοὺς νέους» Θεώνης Μαρίνου-Μπούρα, Ὁ Ἅγ. Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ὡς παιδαγωγός, Μαρίας Τσακτσίρα, Ἡ παιδεία σπουδαῖο ἔργο τῆς πολιτικῆς, Κ. Ἰ. Δεσποτόπουλου, Παιδεία- Ἐκπαιδευτικὸ σύστημα καὶ οἱ νέοι, Δημητρίου Ἀναγνώστου, Ἡ φιλομάθεια τῶν Γραφῶν προξενεῖ πολυμάθεια, Ἁγ. Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, Ψυχοθεραπεία-Ἐξομολόγηση, Σωτηριάδου Ἄννας, Ὅσιος Σοφιανὸς Ἐπίσκοπος Δρυϊνουπόλεως καὶ Ἀργυροκάστρου, Ἀρχιμ. Νεκταρίου Ν. Πέττα, Γίνονται θαύματα στὴν ἐποχή μας; Κωνσταντίνου Δ. Βέρρου, Καππαδοκία, ἡ χώρα τῶν ἁγίων, Ἀναστασίας Κουρῆ... Τεῦχος 5 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2012

1 ΙΟΥΛΙΟΣ-ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2011 / ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΝΟΤΗΤΟΣ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΣ-ΠΡΟΒΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ ΜΑΣ / ΤΕΥΧΟΣ 7 /ΤΙΜΗ: 4 ΕΥΡΩ ΑΡΧΙΜ. ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΠΕΤΤΑΣ ΜΙΧΑΗΛ ΤΡΙΤΟΣ Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Ο Σ Π Α Π Α Δ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΑΡΠΑΤΖΗ ΑΡΧΙΜ. ΝΙΚΟΔ. ΚΑΝΣΙΖΟΓΛΟΥ π. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΠΑΡΟΥΤΟΓΛΟΥ 150 χρόνια ἀπὸ τὴν κοίμησή του. ΜΕΡΟΠΗ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΧΟΛΕΒΑΣ ΣΩΤΗΡΙΟΣ ΚΟΛΛΙΑΣ Δ ρ. Ε. Ζ Ε Λ Λ Ι Ο Υ - Μ Α Σ Τ Ο Ρ Ο Κ Ω Σ Τ Α Σ ΤΑ Θ Η Σ Π Ε Λ Α Γ Ι Δ Η Σ IΩΑΝΝΗΣ ΑΡΜΕΝΑΚΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΤΑΠΑΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΜΑΡΙΝΗΣ Π Ε Τ Ρ Ο Σ Τ Σ Ο Δ Ο Υ Λ Ο Σ ΕΙΡΗΝΗ ΑΡΤΕΜΗ ΝΙΚΟΣ ΧΕΙΛΑΔΑΚΗΣ ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΜΑΣ «Ἐρῶ» «Ἐρῶ» ΤΕΥΧΟΣ 9 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΜΑΡΤΙΟΣ 2012 χριστόφορος παπουλᾶκοσ 18-01 - 1861 «Ἐρῶ» ΤΕΥΧΗ 1-8 2010-2011 ΣΤΟ ΤΕΥΧΟΣ ΑΥΤΟ ΓΡΑΦΟΥΝ: ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ: ΤΗΛ. 2310 552 719, 2310 552 713 ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ: www.enromiosini.gr ΗΛΕΚΤΡΟΝIKO ΤΑΧΥΔΡΟΜΕΙΟ: contact@enromiosini.gr

ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΝΕΟΤΗΤΑΣ IΔΙΟΚΤΗΤΗΣ-ΕΚΔΟΤΗΣ «ΕΝΩΜΕΝΗ ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ» ΚΕΝΤΡΟΝ ΕΝΟΤΗΤΟΣ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΣ-ΠΡΟΒΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ ΜΑΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΝΟΜΟ Παπαδόπουλος Θεόφιλος-Πρόεδρος Κιν. 6985085012 ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΥΛΗΣ Κατσιαμάνης Δημήτριος ΝΕΑΝΙΚΗ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Καζίλα Χαρίκλεια Κουρῆ Στυλιανὴ Κουρῆ Ἀναστασία Μυργιώτης Ἀπόστολος Παπαδημητρόπουλος Παναγιώτης ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ Παπαδόπουλος Γεώργιος ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ Ἀνανιάδης Γεώργιος ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ & ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ Ξουρίδας Ἰωάννης Tηλ. 2310 552719 Καπετάνιου Ἀγγελικὴ Tηλ.210 5227967 «ΕΝΩΜΕΝΗ ΡΩΜΗΟΣΥΝΗ» ΚΕΝΤΡΟΝ ΕΝΟΤΗΤΟΣ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΣ-ΠΡΟΒΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ ΜΑΣ Μοναστηρίου 225, 54 628 Μενεμένη-Θεσσαλονίκη, Τηλ. 2310 55 2207, Τηλεμοιότυπο: 2310 55 2209 http://romnios.gr E mail contact@enromiosini.gr http://www.enromiosini.gr ISSN: 1792-9431 Ἡ ἐπικοινωνία καί συνεργασία μέ νέους εἶναι ἂμεση ἐπιθυμία καί ἐπιδίωξη τοῦ περιοδικοῦ μας. Ἐλπίζουμε ὃτι θά ἀνταποκριθεῖτε κομίζοντας προτάσεις καί ἂρθρα.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 2 4 Ἡ σχέση Ἑλληνισμοῦ-Χριστιανισμοῦ στὸ ἔργο τοῦ Μεγάλου Βασιλείου «Πρός τοὺς νέους» Θεώνης Μαρίνου-Μπούρα, θεολόγου (master στήν Πατρολογία) 8 Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ὡς παιδαγωγός Μαρίας Τσακτσίρα νηπιαγωγοῦ 14 Ἡ παιδεία σπουδαῖο ἔργο τῆς πολιτικῆς Κων νου Ἰ. Δεσποτόπουλου ἀκαδημαϊκοῦ 17 Παιδεία - Ἐκπαιδευτικὸ σύστημα καὶ οἱ νέοι Δημητρίου Ἀναγνώστου ἐκπαιδευτικοῦ 18 Ἡ φωτιὰ ποὺ ἔκαψε τὸν παγετώνα (π. Σωφρόνιος τοῦ Ἔσσεξ) ἐκ τοῦ Οἴκου 22 Ἡ φιλομάθεια τῶν Γραφῶν προξενεῖ πολυμάθεια Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου Λόγος τῶν ἁγίων Μικρή κοινωνία, μεγάλη οἰκογένεια 24 Ψυχοθεραπεία - Ἐξομολόγηση Ὁ ρόλος τους εἶναι διαφορετικός Σωτηριάδου Ἄννας ψυχολόγου 27 Ἄς ξυπνήσουμε ἐπιτέλους Μάρκου Δεσποτίδη μαθητῆ Λυκείου 4

Ρ ωμνιός τεῦχος 5 Πρόσωπα 28 Ὅσιος Σοφιανὸς Ἐπίσκοπος Δρυϊνουπόλεως καὶ Ἀργυροκάστρου Ἀρχιμ. Νεκταρίου Ν. Πέττα, δρ. Φιλοσοφίας 30 Ἡ Ἐπιστολή τῆς Εὐανθίας Λόγος ἐκ τοῦ κόσμου 34 Γίνονται θαύματα στὴν ἐποχή μας; Κωνσταντίνου Δ. Βέρρου, ἰατροῦ 36 Καππαδοκία, ἡ χώρα τῶν ἁγίων Ἀναστασίας Κουρῆ φιλολόγου 38 Ὁ ἐθνομάρτυρας Σαμουήλ Μιχαήλ Β. Γαλενιανοῦ, Δρ. Θεολογίας, Δρ. Φιλοσοφίας Πατριδογνωσία Ἡ ἱστορία μας 40 Νικηφόρος Β Φωκᾶς, ὁ Στρατηλάτης-Μοναχός Νικολάου Ὀρφανοῦ στρατολόγου Ἑορτολογικὰ 40 Ὁ Ἅγιος Ἀναστάσιος ἀπὸ τὸ Ναύπλιο 44 σχολια-ζωντας Ἡ δική μας, ἀληθινή Ἑλλάδα Ν. Σ. Χριστοδουλάκη, ἀναπλ. καθηγητῆ Τμήματος Βιολογίας Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν 46 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Ταινιοπαρουσίαση «Τὸ κύμα» (Die Welle) Φωτογραφία ἐξωφύλλου: Φοιτητὲς στὸ Μουσεῖο Μικρασιατικοῦ Πολιτισμοῦ 5

Ἡ σχέση Ἑλληνισμοῦ-Χριστιανισμοῦ στὸ ἔργο τοῦ Μεγάλου Βασιλείου «Πρός τοὺς νέους» Θεώνης Μαρίνου-Μπούρα θεολόγου (master στήν Πατρολογία) Τό ἔργο τοῦ Μεγάλου Βασιλείου «Πρός τούς νέους, ὅπως ἄν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων», εἶναι ὁμιλία πού ἐκφωνήθηκε ἐνώπιον νέων οἱ ὁποῖοι εἶχαν πρόθεση να ἱερωθοῦν ἤ νὰ ἀσκητεύσουν. [1] Δέν ἀποτελεῖ πραγματεία τῆς ὁποίας τά κίνητρα ἦταν θεωρητικά, ἀλλά ὁμιλία γιά πρακτικούς λόγους. [2] Γράφτηκε μεταξύ τῶν ἐτῶν 359 καί 362, ὅταν ὁ Μ. Βασίλειος ἀσκήτευε στά Ἄννησα καί στό ἀσκητήριο τοῦ Πόντου, ὅπου δεχόταν καί νουθετοῦσε νέους. [3] Ὁ καθηγητής Στυλιανός Παπαδόπουλος σχετίζει τή συγγραφή τῆς ὁμιλίας μέ τήν ἀπαγόρευση τοῦ Ἰουλιανοῦ στούς χριστιανούς νά διδάσκουν στίς δημόσιες σχολές. [4] Ὁ J. Gribomont [5] χαρακτηρίζει τό ἔργο «ἀπολογία» ὑπέρ τῆς χριστιανικῆς ἄσκησης ἐπί τῇ βάσει παραδειγμάτων ἀπό τήν ἀρχαία ἑλληνική γραμματεία καί τή φιλοσοφία. Ἡ ἐπικαιρότητα τοῦ κειμένου εἶναι ἀναμφισβήτητη, ἀφοῦ καί σήμερα διατυπώνονται προβληματισμοί περί τῶν σχέσεων ἑλληνισμοῦ-χριστιανισμοῦ κι ἐκφράζονται ἀπόψεις ὅτι ὁ χριστιανισμός ἀπορρίπτει ἤ ἀπορροφᾶ τόν ἑλληνισμό. Θά ἐπιχειρηθεῖ ἐντρύφηση στό χαρακτηριστικό αὐτό ἐπί τοῦ θέματος κείμενο τοῦ Μ. Βασιλείου προκειμένου νά διερευνηθεῖ τί ὁ ἴδιος ὁ Πατέρας λέει ἀλλά καί τί ὁ ἴδιος πράττει, ὧστε νά προσδιοριστεῖ σύμφωνα μέ τό πατερικό πνεῦμα καί ἡ δική μας σὐγχρονη πρακτική. Ὁ Μ. Βασίλειος ἀπευθύνεται στούς νέους γιά νά τούς συμβουλεύσει, θεωρώντας τόν ἑαυτό του δεύτερο πατέρα τῶν νέων μετά τούς φυσικούς τους γονεῖς. Δέν ἀμφισβητεῖται ἡ ὠφέλεια πού προέρχεται ἀπό τά ἑλληνικά ἐξωεκκλησιαστικά μαθήματα. Θέτει παραδείγματα ἁγίων ἀνδρῶν πού μορφώθηκαν πρῶτα ἐξωεκκλησιαστικά. Ὁ σοφός Μωϋσῆς γύμνασε τή διάνοιά του μέ τά μαθήματα τῶν Αἰγυπτίων καί μετά εἰσῆλθε στή θεωρία τοῦ Θεοῦ. [6] Ὁ σοφός Δανιήλ διδάχτηκε τή σοφία τῶν Χαλδαίων στή Βαβυλώνα κι ἔπειτα μελέτησε τά θεῖα διδάγματα. [7] Τονίζει ὁ Μ. Βασίλειος ὅτι ἐπιβάλλεται νά προετοιμαστοῦμε μέ τούς θύραθεν δασκάλους καί στή συνέχεια νά γίνουμε ἀκροατές τῶν ἱερῶν μαθημάτων. Ὑποδεικνύει συναναστροφές μέ ποιητές, λογογράφους, ρήτορες καί γενικά ὅλους ὅσους μποροῦν νά ὠφελήσουν τήν ψυχή μας. [8] Θέτει κριτήριο σχετικά μέ τό ποιά κείμενα θά προσεγγίζουμε καί ποιά ὄχι. Τό κριτήριο εἶναι ἡ σχέση αὐτῶν πού γράφουν τά ἑλληνικά κείμενα μέ τήν αἰώνια ζωή. Ἐάν ἐμπεριέχουν αἰώνιες ἀλήθειες, τότε νά ἀγαπᾶμε αὐτά τά κείμενα. Ἐάν ὅμως ἀπολυτοποιοῦν τήν προγονική καταγωγή, τή σωματική δύναμη, τήν ὀμορφιά, τά μεγαλεῖα, τίς ἀνθρώπινες τιμές ἤ τήν ἐξουσία, αὐτά νά τά περιφρονοῦμε διότι ἔχουν ἡμερομηνία λήξεως καί εἶναι μεταβλητά. [9] Θά δεχόμαστε ἀπό τούς ἀρχαίους Ἕλληνες ἐκεῖνα τά κείμενα πού ἐπαινοῦν τήν ἀρετή καί στιγματίζουν τήν κακία. Ἄς ἔχουμε ὑπόψιν μας τήν εἰκόνα τῶν μελισσῶν: ὅπως ἐκεῖνες παίρνουν τό χρήσιμο, ἔτσι κι ἐμεῖς νά ἀποκομίζουμε ὅ,τι χρήσιμο ἀφήνοντας τά ἀνώφελα. [10] Ἔτσι, λοιπόν, θά μελετοῦμε τούς ποιητές, ὅταν ἀφηγοῦνται τά λόγια ἤ τὶς πράξεις καλῶν ἀνδρῶν. Μάλιστα ὁ Μ. Βασίλειος δέν διστάζει νά ὑποδείξει μίμηση αὐτῶν τῶν ἀνδρῶν - προτύπων. [11] Ἀντίθετα θά παραθεωρήσουμε τούς ποιητές ὅταν 6

ὑβρίζουν, ὅταν περιγράφουν τούς ἐραστές καί τούς μέθυσους καί πολύ περισσότερο ὅταν μιλοῦν γιά τούς θεούς. Ἰδίως ὅταν πρεσβεύουν τήν πολυθεΐα, τήν ἔλλειψη ὁμόνοιας μεταξύ τῶν θεῶν, τίς μοιχεῖες καί τούς ἔρωτες τῶν θεῶν, τότε δέν θά δώσουμε καμία προσοχή. [12] Διαπιστώνεται ἐδῶ ὅτι, ἐνῷ σέ ὅλα τά ἄλλα ἀρκεῖ ὡς κριτήριο ἡ ἀρετή καί κατά πόσον τά γραφόμενα συμβάλλουν σέ αὐτήν, τά περί θεῶν τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων ἀπορρίπτονται, ἀφοῦ ἐκεῖνα εἶναι ὁ λόγος τῶν ἀνθρώπων περί θεῶν, ἐνῷ στὸν χριστιανισμό ὑπάρχει ὁ Λόγος τοῦ ἴδιου τοῦ Θεοῦ, ἡ Ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ στούς ἀνθρώπους. Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος μέμφεται τοὺς εἰδωλολάτρες γι αὐτόν ἀκριβῶς τόν λόγο: ἐπειδή ἐπέτρεψαν στόν λογισμό τό πᾶν [13] κι ἔτσι θεοποίησαν ὅ,τι οἱ ἴδιοι φαντάστηκαν. Δέν μπόρεσαν ἀπό τήν κτίση νά ὀδηγηθοῦν στόν Δημιουργό Θεό, ἀλλά θεοποίησαν τά κτίσματα [14] καί τά ἀνθρώπινα πάθη. [15] Δέν ἄφησαν τόν Θεό νά τούς ἀποκαλυφθεῖ, παρά ἐπινόησαν γιά τόν Θεό δικές τους φαντασίες. Ἰδιαιτέρως θετική εἶναι ἡ στάση τοῦ Μ. Βασιλείου ἔναντι τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων φιλοσόφων. Ἐπαινεῖ κι ὑπολήπτεται τούς φιλοσόφους, διότι αὐτοί ὕμνησαν τήν ἀρετή. [16] Συνιστᾶ νά δίνουμε μεγάλη προσοχή στούς λόγους τῶν φιλοσόφων, διότι αὐτοί γεννοῦν στήν ψυχή μας οἰκειότητα μέ τήν ἀρετή. Ὁ ἴδιος γνωρίζει καί χρησιμοποιεῖ τόν Πλάτωνα. Δανείζεται ἰδέες καί εἰκόνες ἀπό αὐτόν. Ἡ πλατωνική καί στωική ἀνθρωπολογία καί ἠθική βρίσκεται πληθωρική στό ἔργο του αὐτό, καθώς καί στό «Πρόσεχε σεαυτῷ», διαπιστώνει ὁ καθηγητής Στυλιανός Παπαδόπουλος. [17] Οἱ ἀντιλήψεις τοῦ Μ. Βασιλείου σχετικά μέ τό σῶμα καί τήν ἀξία του ἔχουν ἔντονη τήν Πλατωνική ἐπίδραση, γι αὐτό καί εἶναι διάχυτη ἡ περιφρόνηση τοῦ σώματος στό ἔργο του «Πρός τούς νέους» Ὡστόσο, ἀργότερα, ὁ Μ. Βασίλειος ξεπέρασε τήν ἐπίδραση τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφικῆς σκέψης καί θεμελιώθηκε στέρεα στήν ἀνθρωπολογία τῆς Ἐκκλησίας. [18] Τούτη ἡ ἀρνητική ὄντως ἐπίδραση τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφίας στό Μ. Βασίλειο φανερώνει τή θετική στάση τοῦ Πατρός ἔναντι τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφίας καί τό φιλελεύθερο πνεῦμα του, ὧστε δέν διστάζει νά οἰκειοποιηθεῖ καί φιλοσοφικές θέσεις χωρίς καμία προκατάληψη ἀπέναντι σ αὐτές. Βέβαια, ἡ φιλοσοφία δέν φαίνεται νά τόν δεσμεύει, ἀφοῦ ἀργότερα ἐπαναπροσδιορίζει τίς ἀπόψεις του καί ἐκφράζει τήν ἀνθρωπολογία τῆς Ἐκκλησίας. Στή συνέχεια διατυπώνει τήν ἄποψη ὅτι «ἡ φιλοσοφία ἐλευθερώνει τήν ψυχή» [19] καί τονίζει τήν ἀξία τοῦ ὀρθοῦ λόγου. Ὁ μυαλωμένος ἄνθρωπος ὀφείλει νά ἔχει τόν 7

ὀρθό λόγο ὁδηγό τῆς ζωῆς του καί νά μήν μετακινεῖται καθόλου ἀπό αὐτά πού εἶναι ἀποδεδειγμένα σωστά. [20] Κινούμενος στό ἴδιο πνεῦμα ὁ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης τονίζει ὅτι εἶναι ἀπαραίτητη ἡ λογική κατανόηση τῶν ρητῶν κι ἐπιβάλλεται νά ἐρευνᾶ κανείς τήν ἀλήθεια τῶν κειμένων τῆς Γραφῆς μέ τή φιλοσοφία, [21] ὄχι ὅμως κι ἐκεῖνα πού ξεπερνοῦν τή διάνοιά μας. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης θεωρεῖ σπουδαιότερη τή Γραφή ἀπό τόν ὀρθό λόγο καί πιό ἀξιόπιστη καί καταφεύγει στή λογική ἀπόδειξη ἐξαιτίας τῆς ἀδυναμίας τῆς ἀνθρώπινης διάνοιας. [22] Ὡστόσο, κατανοεῖ ἀπόλυτα ὅσους χρειάζονται λογική ἐξήγηση γιά νά πιστέψουν καί ἱκανοποιεῖ τὴν ἀνάγκη τους χρησιμοποιώντας τόν ὀρθό λόγο. Εἶναι πρόδηλη ἡ ἐμπιστοσύνη τῶν δύο Πατέρων στόν ὀρθό λόγο, ἔστω κι ἄν δέν εἶναι τὸ μόνο μέσο γιά νά φτάσει κανείς στήν ἀλήθεια. Πάντως, εἶναι ἀναμφισβήτητα ἀσφαλές μέσο γιά τήν ἀνεύρεση τῆς ἀλήθειας, ἐκτός βέβαια ἀπό ἐκεῖνα πού ξεπερνοῦν τή διάνοια. Ὁ Μ. Βασίλειος ὑπογραμμίζει ὅτι ὅλοι αὐτοί ἀπό τόν ἑλληνικό κόσμο, πού φημίζονται γιά τή σοφία τους, ἐξύμνησαν τήν ἀρετή, ἄλλος περισσότερο κι ἄλλος λιγότερο. Προτρέπει νά ἐμπιστευόμαστε τά λόγια τους καί κυρίως νά τά κάνουμε πράξη στή ζωή μας. [23] Σέ αὐτό βοηθούμαστε πολύ ἀπό τά παραδείγματα ἐνάρετων ἀνδρῶν πού παραθέτουν, ὅπως τό παράδειγμα τοῦ Περικλῆ πού ἔδειξε ἐξαιρετική ὑπομονή κι εὐεργεσία σέ κάποιον πού τόν ἔβριζε ἤ τό παράδειγμα τοῦ Εὐκλείδη ἀπό τά Μέγαρα πού ἀσκήθηκε στό ἀόργητον. [24] Εἶναι ἐνδεικτικό τῆς ὄντως ἐλεύθερης κι ἀπαλλαγμένης ἀπό κάθε προκατάληψη ἤ στενότητα σκέψης τοῦ Μ. Βασιλείου τὸ ὅτι δέ διστάζει νά προτρέψει τούς νέους νά ἀκολουθήσουν ἐξωεκκλησιαστικά- ἀρχαιοελληνικά πρότυπα, θέτοντας ὡς κριτήριο τήν ἀρετή. Βρίσκει ἀναλογίες μεταξύ τῶν πράξεων ἐνάρετων ἀρχαιοελλήνων και ἐκείνων πού ἡ Γραφή συνιστᾶ. Ἡ ὑπομονή, πού ἔδειξε ὁ Σωκράτης σέ κάποιον πού τόν κτυποῦσε, εὐθυγραμμίζεται μέ τό παράγγελμα τοῦ Εὐαγγελίου (Ματθ. 5,39), πού λέει ὅτι σέ αὐτόν πού σέ κτυπᾶ στή μία σιαγόνα πρέπει νά τοῦ προσφέρεις καί τήν ἄλλη. [25] Παρομοίως, ἡ περίπτωση τοῦ Περικλῆ ἤ τοῦ Εὐκλείδη συμφωνεῖ μέ τό Εὐαγγέλιο (Ματθ. 5,44), πού γράφει νά ὑπομένουμε τούς διῶκτες καί νά ἀνεχόμαστε μέ πραότητα τήν ὀργή τους, νά εὐχόμαστε τά καλά στούς ἐχθρούς καί νά μήν καταριόμαστε. Ὁ Μ. Ἀλέξανδρος ἐπαινεῖται διότι, ὅταν συνέλαβε τίς ὄμορφες κόρες τοῦ Δαρείου, δέν τίς κοίταξε κἄν μέ ἠδονικό βλέμμα, ἐφαρμόζοντας ἐκ τῶν προτέρων τόν λόγο πού θά πεῖ ὁ Χριστός πολύ ἀργότερα περί πονηροῦ βλέμματος καί μοιχείας. Αὐτά τά παραδείγματα-ἠθικά πρότυπα εἶναι χρήσιμο νά τά ἀκολουθοῦμε, ἀφοῦ ἀποτελοῦν ἐφόδια γιά τήν αἰωνιότητα. Γενικά, τονίζεται ἡ ἀρχή νά προσφεύγουμε στόν ἀρχαῖο ἑλληνικό κόσμο, ὅπου βέβαια ὑπάρχει κάτι σωστό. Εἶναι σαφής ὁ προσανατολισμός τοῦ Μ. Βασιλείου στήν ἀρετή κι ἐκεῖ προσπαθεῖ νά στρέψει τούς νέους. Ὡστόσο, δέν ὑποτιμᾶ ὅ,τι ἀποτελεῖ δεῖγμα πολιτισμοῦ καί εἶναι ἀποτέλεσμα κόπου καί καλῆς χρήσης τῶν 8

ὑλικῶν ἀγαθῶν. Ἔτσι, λοιπόν, θαυμάζει τόν Φειδία πού ἔφτιαξε τό χρυσελεφάντινο ἄγαλμα τοῦ Δία στούς Ἠλείους καί τόν Πολύκλειτο πού κατασκεύασε τό χρυσελεφάντινο ἄγαλμα τῆς Ἣρας στούς Ἀργείους. Ὑπογραμμίζει ὅτι οἱ δύο καλλιτέχνες ἔκαναν καλή χρήση τοῦ ὑλικοῦ καί μάλιστα θεωρεῖ τήν τέχνη τους πολυτιμότερη ἀπό τό ὑλικό κι ἄξια καύχησης. Μᾶς ἐκπλήσσει ὁ Μ. Βασίλειος, καθώς ἐπαινεῖ γιά τήν καλή χρήση τῶν ὑλικῶν ἀγαθῶν δύο δημιουργούς εἰδώλων. Τοῦτο δηλώνει τήν εὐρύτητα πνεύματος τοῦ Μεγάλου Πατέρα καί τή διάκρισή του, ὧστε δύναται νά μάχεται τήν εἰδωλολατρεία, χωρίς νά ἀδικεῑ τή γλυπτική τέχνη, ἔστω κι ἄν αὐτή ἡ τέχνη ὑπηρέτησε τήν εἰδωλολατρία. Ὁ καθηγητής Κωνσταντῖνος Μπόνης διαπιστώνει ὅτι ὁ Μ. Βασίλειος «ἀτενίζει τήν ἀνθρώπινη σκέψη ὡς ἐκφράζουσα ἐν σπέρματι ἀληθείας αἰώνιες ἀξίες κατ ἐξοχήν οἰκεῖες στόν χριστιανισμό». [26] Καταλήγει ὅτι «ὁ τόσο αὐστηρός, ἀπό ἀπόψεως ἠθικῆς, Βασίλειος γίνεται φιλελεύθερος στή σκέψη καί ἀνώτερος στά αἰσθήματα στήν κρίση του καί πρός τούς μή χριστιανούς, αὐτός ὁ κατ ἐξοχήν γνήσιος καί ἀληθής χριστιανός». [27] Ἀνιχνεύοντας, μέσα ἀπό ὅσα λέει κι ὅσα πράττει ὁ Μ. Βασίλειος στήν ὁμιλία του «Πρός τούς νέους», τό πνεῦμα του σχετικά μέ τή χρήση τῶν ἑλληνικῶν μαθημάτων, σημειώνουμε τά ἐξῆς: 1. Γνωρίζει καλά τά ἔργα τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων καί τά χρησιμοποιεῖ μέ κριτήρια τήν ἀρετή, τόν ὀρθό λόγο καί τή συμφωνία τους μέ τή Γραφή. Συνιστᾶ νά ἀγαπᾶμε τήν ἑλληνικὴ φιλοσοφία, τήν ποίηση, τή ρητορική καί θεωρεῖ ἀπαραίτητη τή μόρφωση μέ αὐτές. 2. Ἡ σχέση του μέ τόν ἀρχαῖο ἑλληνικὸ κόσμο εἶναι διαλεκτική καί ἐπιλεκτική. Δέν ἀπορρίπτει ὁτιδήποτε ἐξωχριστιανικό, ἀλλά τό ἐξετάζει μέ κριτήριο τόν ὀρθό λόγο. 3. Προσεγγίζει τόν ἀρχαῖο ἑλληνικό κόσμο μέ πνεῦμα ἑνωτικό κι ὄχι διχαστικό. Τοῦτο διαπιστώνεται ἀπό τήν τακτική πού ἐφαρμόζει. Ἀναζητᾶ τά κοινά σημεῖα ἑλληνισμοῦ-χριστιανισμοῦ καί αὐτά συζητᾶ. 4. Τό περί θεοῦ ἐρώτημα τοῦ ἀνθρώπου δέν ἀπαντᾶται ἀπό τόν ἀρχαῖο ἑλληνικό κόσμο ἤ ἀπό κάθε θρησκεία προσθέτουμε, ἀλλά ἀποκλειστικά ἀπό τήν ἁγία Γραφή, ὅπου ἀποκαλύπτεται ὁ Τριαδικός Θεός τῆς ἀγάπης. 5. Ἀναγνωρίζει τήν ἀξία τῆς γλυπτικῆς τῶν ἀρχαίων ἑλληνικῶν γλυπτῶν: ἡ ἀξία ἀνήκει στήν τέχνη κι ὄχι στή θεολογία-εἰδωλολατρία τήν ὁποία ἡ τέχνη μορφοποιεῖ. 6. Ἔχει φιλελεύθερο πνεῦμα καί ἡ χριστιανική του ἰδιότητα δὲν τὸν περιορίζει. Ὁ Μ. Βασίλειος συνδύασε στη ζωή του την ἀγάπη του γιά τόν ἀρχαῖο ἑλληνικό κόσμο καί τήν ἀγάπη του γιά τὸν Χριστό, ἐπωφελούμενος τά μέγιστα ἀπό κάθε μέγεθος καί πρόσφερε σέ ἐμᾶς τό πρότυπο τοῦ μορφωμένου ἁγίου. 1. Μπόνη Γ. Κ., Βασίλειος Καισαρείας ὁ Μέγας, Βίος καί ἔργα συγγράματα καί διδασκαλία, σ. 97 2. Ἔνθ ἀνωτ. σ. 96 3. Παπαδοπούλου Γ. Στυλιανοῦ, Πατρολογία Β, σ. 397 4. Ἔνθ ἀνωτ. 5. Texte und Untersuchungen 64 (1957) 422. Lexikon fur Theologie und kirche. Freiburg (Herder), Bd 2 (1958) 33/5. 6. ΕΠΕ, Βασιλείου Καισαρείας τοῦ Μεγάλου ἅπαντα τά ἔργα, τ. 7 Ὁμιλίαι καί λόγοι, σ. 322 7. Ἔνθ ἀνωτ. 8. Ἔνθ ἀνωτ., τ. 7, σ. 320 9. Ἔνθ ἀνωτ., τ. 7, σ. 318 10. Ἔνθ ἀνωτ., τ. 7, σ. 326 11. Ἔνθ ἀνωτ., τ. 7, σ. 324 12. Ἔνθ ἀνωτ. 13. PG 60, 413 14. PG 60, 412 15. PG 60, 440 16. ΕΠΕ ἔνθ ἀνωτ., τ. 7, σ. 326 17. Παπαδοπούλου Γ. Στυλιανοῦ, Πατρολογία Β, σ. 359-360 18. Ἔνθ ἀνωτ., σ. 360 19. ΕΠΕ ἔνθ ἀνωτ., τ. 7, σ. 345 20. Ἔνθ ἀνωτ., τ. 7, σ. 355 21. Ἔνθ ἀνωτ., τ. 7, σ. 19 22. Ἔνθ ἀνωτ., τ. 1, σ. 269 23. Ἔνθ ἀνωτ., τ. 7, σ. 332 24. Ἔνθ ἀνωτ., τ. 7, σ. 334-336 25. Ἔνθ ἀνωτ., τ. 7, σ. 336 26. Μπόνη Γ. Κων/νου, Βασίλειος Καισαρείας ὁ Μέγας, Βίος καί ἔργα συγγράματα καί διδασκαλία, σ. 102 27. Ἔνθ ἀνωτ. 9

Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος ὡς παιδαγωγός Μαρίας Τσακτσίρα νηπιαγωγοῦ Ὁ φλογερὸς ρήτορας καὶ «οὐράνιος ἄνθρωπος» Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, ὁ «βυθὸς σοφίας καὶ ἐπίγειος ἄγγελος» κατὰ τοὺς Βυζαντινοὺς ὑμνωδούς, μίλησε συχνὰ μὲ μεγαλοφυῆ καὶ πρωτοποριακὸ τρόπο γιὰ πολλὰ ζητήματα γύρω ἀπὸ τὴ διαπαιδαγώγηση τῶν παιδιῶν καὶ τῶν νέων. Τέτοια εἶναι, μεταξὺ ἄλλων, ἡ ἔννοια τῆς ἐξατομίκευσης τῆς ἀγωγῆς, ὁ ἔπαινος καὶ ἡ τιμωρία στὴν ἐκπαιδευτικὴ πράξη, ἡ σημασία τῶν ἐποπτικῶν μέσων, ἡ αὐτενέργεια, οἱ ξεχωριστοὶ ρόλοι ποὺ ἐπιτελοῦν μέσα στὸ σπίτι ὁ πατέρας καὶ ἡ μητέρα, ἡ συνεργασία οἰκογένειας καὶ σχολείου, ἡ ψυχολογία τῶν μαθητῶν. Τὰ τρία κείμενα, στὰ ὁποῖα κατεξοχὴν ἀπευθύνεται σὲ παιδιά, νέους, γονεῖς, παιδαγωγούς, ἀλλὰ καὶ σὲ ὅσους μὲ ὁποιαδήποτε ἰδιότητα ἔχουν στὰ χέρια τους τρυφερὲς νεανικὲς ὑπάρξεις εἶναι τὰ ἑξῆς: α) «21η Ὁμιλία εἰς τὴν Πρὸς Ἐφεσίους Ἐπιστολὴν τοῦ ἀποστόλου Παύλου», β) «Περὶ ἀνατροφῆς τῶν παίδων» (ὁμιλία) καὶ γ) «Ὅπως δεῖ τοὺς γονέας ἀνατρέφειν τὰ τέκνα» (πραγματεία). Σ αὐτά, διατυπώνονται μέ ζωντάνια καὶ μὲ πρακτικὰ παραδείγματα παιδαγωγικὲς ἀπόψεις διαχρονικῆς ἀξίας, οἱ ὁποῖες συνιστοῦν ἐξαιρετικὸ σημεῖο ἀναφορᾶς. Ὁ καλλιεπὴς Ἐπίσκοπος πιστεύει καὶ διακηρύττει ἐμπνευσμένα ὅτι «τῆς τέχνης ταύτης (ἀγωγῆς) οὐκ ἔστι μείζων» (Ὁμιλία 60η στὸ Κατὰ Ματθαῖον Εὐαγγέλιο, MPG 58, 584). Καὶ σὲ ἄλλη περίπτωση μὲ ἔμφαση: «Πάντα ἡμῖν δεύτερα ἔστω τῆς προνοίας τῶν παίδων» (21η ὁμιλ. Εἰς τὴν Πρὸς Ἐφεσίους, MPG 62, 149-155). Ἡ ἀγωγὴ εἶναι γιὰ τὸν Χρυσόστομο πρώτιστα ἀγωγὴ φιλίας μὲ τὸν Θεὸ καὶ μύηση στὶς αἰώνια ἀσάλευτες ἀλήθειες τοῦ Χριστιανισμοῦ, ὅσο κι ἂν ξενίζει κάτι τέτοιο σήμερα, ὅσο κι ἂν ἀκούγεται αἰνιγματικὸ καὶ ἀσύνηθες. Αὐτὴ ἡ ἐκπαίδευση, ἡ χριστιανική, «χωρὶς νὰ ἀποτελεῖ μία μορφὴ νέας παιδαγωγικῆς, ἀλλὰ ἀντίθετα θέλοντας νὰ διαποτίσει τὴν ἤδη ὑπάρχουσα ἀγωγὴ» 1 προσπάθησε ἀνὰ τοὺς αἰῶνες καὶ ἐξακολουθεῖ νὰ προσπαθεῖ γιὰ τὸ πραγματικὰ ὠφέλιμο γιὰ τὸν ἄνθρωπο. Ἀπὸ τὴν ἀγωγὴ ἐξαρτᾶται ἡ πρόοδος ἢ ἡ ὀπισθοδρόμηση ὁλόκληρου τοῦ κόσμου! Ἡ παραμέληση τῶν παιδιῶν ὁδηγεῖ στὴν παγκόσμια ἀναταραχή, ἀφοῦ εἶναι διαπιστωμένο ἐδῶ καὶ δεκαέξι αἰῶνες ὅτι «Τοῦτό ἐστι, ὃ τὴν οἰκουμένην ἀνατρέπει πᾶσαν ὅτι τῶν οἰκείων ἀμελοῦμεν παίδων» (Ἐπάνω στὸ ρητὸ «Χήρα καταλεγέσθω», MPG 51, 327) 2. Οἱ κορυφαῖοι Ἱεράρχες τοῦ 4ου μ. Χ. αἰώνα εἶχαν σπουδάσει καὶ ἐμβαθύνει στὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ παιδεία καὶ τὴν συνέστησαν μὲ θαυμάσιο τρόπο στὶς νέες γενιὲς μέσα ἀπὸ τὶς διδαχές τους, γραμμένες σὲ ἀξεπέραστα ἑλληνικά. «Ἡ μελέτη τῆς ζωῆς καὶ τοῦ ἔργου τους ἀναδεικνύει τὴ συγκροτημένη στάση τους ἀπέναντι στὸν ἄνθρωπο, τὴν κοινωνία καὶ τὸν κόσμο, στάση ποὺ ἔχει ὅλα τὰ χαρακτηριστικά τῆς σύνθετης ἀρετῆς, ποὺ μὲ μία λέξη θὰ μποροῦσε νὰ ἀποδοθεῖ ὡς ἀρετὴ τῆς ἀλήθειας». 3 Ὁ ἱερὸς Πατὴρ εἶναι σαφὲς πὼς δὲν ἀπορρίπτει τὴν κλασσικὴ παιδεία σὲ ὅ,τι ἔχει νὰ κάνει μὲ τὴν ἐκμάθη- 10

ση τῆς τέχνης τοῦ λόγου, τῆς ρητορικῆς, τῶν ἐπιστημῶν καὶ τὸν παραδειγματισμὸ ἀπὸ γεγονότα καὶ πρόσωπα ποιητικῶν καὶ ἄλλων κειμένων τῆς ἀρχαιότητας. Οὐσιαστικά, ὁ Χρυσόστομος δὲν ἀσχολεῖται μὲ τὸ πρόβλημα τῆς ἀξίας, τῆς ὡραιότητας ἢ τῆς δύναμης τῆς φιλοσοφίας, τὰ ὁποῖα σιωπηρὰ δέχεται, ἀφοῦ τὴ χρησιμοποιεῖ, ὡστόσο ἀρνεῖται ἀπόψεις τῶν ἀρχαίων ἀπὸ τὴ μελέτη μὴ χριστιανῶν φιλοσόφων. [ ] Ἐπειδὴ ἡ ἡλικία τους εἶναι τρυφερὴ, βρίσκουν ἀμέσως ἀπήχηση τὰ θεῖα λόγια. Ἂν λοιπὸν ἀπὸ τὴν ἀρχὴ καὶ ἀπὸ τὰ πρῶτα τους βήματα τὰ ἀπομακρύνουμε ἀπὸ τὴν πονηρία καὶ τὰ χειραγωγήσουμε πρὸς τὴν ἄριστη ὁδό, ἡ εὐσέβεια θὰ τοὺς γίνει ἕνα εἶδος συνήθειας καὶ φύσεως. Ἔτσι δὲν θὰ μεταστρέφονται εὔκολα Ἑλλήνων περὶ Θεοῦ, κόσμου, ἀνθρώπου καὶ ἠθικῆς, ποὺ εἶναι ξένες καὶ ἀσυμβίβαστες μὲ τὴ διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας. Ἐν τούτοις, ἐπαινεῖ πολλὲς φορὲς φιλοσόφους, ὅπως τόν Σωκράτη καὶ ἄλλους ἐλάσσονες φιλοσόφους, ὅπως τὸν Θηβαῖο Κράτη καὶ τὸν Κυνικὸ Διογένη. Ἂς σκύψουμε γιὰ λίγο στὰ φωτισμένα λόγια του, ποὺ ἀφοροῦν τὴ θύραθεν καὶ τὴν κατὰ Θεὸ μόρφωση: «Μὴν προσπαθεῖς νὰ τὸ κάμεις (τὸ παιδὶ) ρήτορα, ἀλλὰ παιδαγώγησέ το νὰ φιλοσοφεῖ. Μὴν ἀκονίζεις τὴ γλώσσα του, ἀλλὰ καθάρισε τὴν ψυχή του. Δὲν τὰ λέγω αὐτὰ γιὰ νὰ σὲ ἐμποδίσω νὰ μορφώσεις τὸ παιδὶ Σου, ἀλλὰ γιὰ νὰ σὲ ἐμποδίσω νὰ προσέχεις μόνο τὰ κοσμικὰ χαρίσματα». «[ ]οὔτε τὰ ἀπομακρύνω (τὰ παιδιὰ) μὲ τὴ θέλησή τους πρὸς τὸ κακό, γιατί ἡ συνήθεια αὐτὴ θὰ τὰ βοηθεῖ νὰ πράττουν τὰ καλὰ ἔργα» 4. Ἐξηγεῖ πιὸ συγκεκριμένα μὲ μία καταπληκτικὴ παρομοίωση: «Θεώρησε ὅτι εἶσαι βασιλιὰς ποὺ ἔχεις στὴν ἐξουσία σου πόλη, τὴν ψυχὴ τοῦ παιδιοῦ σου. Καὶ ὅπως ἀκριβῶς σὲ μία πόλη ἄλλοι κλέβουν, ἄλλοι ἀπονέμουν δικαιοσύνη, ἄλλοι ἐργάζονται καὶ ἄλλοι κάνουν γενικὰ τὰ πάντα, ὅπως τύχει, ἔτσι λοιπὸν ἐνεργοῦν στὴν ψυχὴ ὁ νοῦς καὶ οἱ λογισμοί.[ ] Θέσπισε λοιπὸν νόμους καὶ πρόσεχε τὴν ἐφαρμογή τους, γιατί ἡ νομοθεσία ἀποβλέπει στὴν ὠφέλεια ὅλου του κόσμου. Σήμερα χτίζουμε πόλη. Πύλες εἶναι οἱ τέσσερις αἰσθήσεις, ὁλόκληρο τὸ ὑπόλοιπο σῶμα ἂς ὑποτεθεῖ ὅτι εἶναι τὸ τεῖχος τῆς πόλεως, πύλες του δὲ 11

τὰ μάτια, ἡ γλώσσα, ἡ ἀκοή, ἡ ὄσφρηση, καὶ ἂν θέλεις καὶ ἡ ἁφή. Ἀπὸ τὶς πύλες αὐτὲς μπαίνουν καὶ βγαίνουν οἱ πολίτες αὐτῆς τῆς πόλεως, δηλαδὴ οἱ λογισμοί, καὶ καταστρέφουν ἢ σώζουν τὴν ψυχή». Ἀλλὰ ἡ πόλη δὲν εἶναι τὸ μόνο παράδειγμα. Σὲ ἄλλο σημεῖο οἱ γονεῖς χαρακτηρίζονται ἀγαλματοποιοί, ποὺ δίνουν ὅποια μορφὴ καὶ σχῆμα ἐπιθυμοῦν στὴν ἀκατέργαστη πρώτη ὕλη, τὴν πέτρα. «Ἂς διαλεγόμαστε μὲ τὰ παιδιά μας καὶ ἂς τὰ πείθουμε». «Αὐτὸ εἶναι τὸ γνώρισμα τῆς ἄριστης διδασκαλίας, τὸ νὰ παρέχει ὁ δάσκαλος σ ὅλες τὶς συμβουλὲς τὸν ἑαυτό του ὡς ὑπόδειγμα». 5 Ὁ Χρυσορρήμων Ἱεράρχης ἀποκαλύπτεται ὑπέρμαχος ἑνὸς γνήσιου ἀνθρωπισμοῦ, διορατικὸς καὶ εὐαίσθητος θεωρητικός τῆς Παιδαγωγικῆς. Δραστικότατο «Ὁ δάσκαλος πρέπει νὰ διακρίνεται καὶ ὅταν μιλάει καὶ ὅταν σιωπᾶ καὶ ὅταν τρώει καὶ ὅταν κάνει ὁτιδήποτε ἄλλο, καὶ ἀπὸ τὸ βάδισμά του καὶ ἀπὸ τὸ βλέμμα του καὶ ἀπὸ τὴν ἐμφάνισή του καὶ ἀπὸ ὅλα γενικά». «Αὐτὴ εἶναι ἡ ἀρετὴ τοῦ δασκάλου, ὅταν ἔχει μάρτυρες τῶν κατορθωμάτων του τοὺς μαθητές του». Τοὺς παραινεῖ στὴ συνέχεια μὲ ἀγάπη: «Καὶ σεῖς οἱ γονεῖς μὴν ἐξοργίζετε τὰ παιδιά σας». «Σ ἕνα πράγμα ἁπαλὸ μποροῦμε νὰ δώσουμε ὅποιο σχῆμα θέλουμε, γιατί δὲν ἔχει πάρει ἀκόμη σταθερὴ μορφὴ καὶ εἶναι ἑπομένως εὔκολο νὰ μεταπλαστεῖ σὲ ὁποιοδήποτε σχῆμα. Ἐπωφελήσου αὐτὴν τὴν κατάσταση, ὅπως πρέπει». «Τίποτε δὲν κάνει τὴ διδασκαλία τόσο ἑλκυστικὴ καὶ ἐπαγωγική, ὅσο τὸ νὰ ἀγαπᾶ κανεὶς καὶ νὰ ἀνταγαπιέται». «[ ] καὶ ὅπως ἀκριβῶς οἱ πατέρες γίνονται πολλὲς φορὲς δυσάρεστοι στὰ παιδιά τους, ὅταν προσπαθοῦν νὰ τὰ διορθώσουν, ἔτσι καὶ οἱ δάσκαλοι καὶ μάλιστα πολὺ περισσότερο αὐτοί». «Ἡ αὐστηρότητα πρέπει νὰ περιέχει καὶ λόγια ἀγάπης καὶ ἔπαινο». θεωρεῖται καὶ τὸ ζωντανὸ παράδειγμα ποὺ εἶναι ἀπαραίτητο νὰ ἔχουν οἱ παιδαγωγούμενοι στὸ πρόσωπο τοῦ παιδαγωγοῦ. Ἀπὸ τὴ διαλλακτικότητα καὶ τὴν προσήνεια στὴν ἀντιμετώπιση τῶν παιδιῶν ὠφελοῦνται καὶ οἱ δύο ἐμπλεκόμενες πλευρές. Οἱ συμβουλές, δοσμένες σύντομα καὶ μὲ πραότητα, μὲ ἐπαινετικὴ καὶ ὄχι ἐπικριτικὴ διάθεση, συντελοῦν ἐπίσης στὴν ἐξέλιξη τῆς παιδαγωγικῆς σχέσης σὲ ἀκατάλυτο πνευματικὸ δεσμό, ἀπὸ τὸν ὁποῖο προέρχονται μέγιστα ὀφέλη. Καμία θέση δὲν πρέπει νὰ ἔχει στὴν ἀγωγὴ ὁ ἀπόλυτα ἀντιχριστιανικὸς καταναγκασμός, ποὺ κλονίζει τὴν ἐμπιστοσύνη στὸ πρόσωπο τοῦ παιδαγωγοῦ καὶ δὲν ἔχει κανένα νόημα, διότι παραγκωνίζει βίαια τὴν ἐλευθερία τοῦ παιδαγωγούμενου, εἶναι δὲ ἀφόρητος. Προτείνεται, ἔτσι, ἕνα πλαίσιο προστασίας γιὰ τὸν χειρισμὸ ὁποιουδήποτε θέμα- 12

τος: «Τοῦτο διδασκάλου μὴ μόνον παραινεῖν ἀλλὰ καὶ εὔχεσθαι» (Ὁμιλία 44η στὴν Α Πρὸς Κορινθίους Ἐπιστολή, MPG 61, 377) καὶ ἀλλοῦ: «Φιλοπαιδὸς διδασκάλου τὸ μὴ μόνο λόγων παιδεύειν, ἀλλὰ καὶ δι εὐχῶν» (Ὁμιλία 27η στὴν Πρὸς Ρωμαίους Ἐπιστολή, MPG 60, 643). Ἐκ τῶν πραγμάτων λοιπὸν τὸ παιδαγωγικὸ ἔργο καὶ ἡ παιδαγωγικὴ σχέση εἶναι ἀρκετὰ ἀπαιτητικὰ, ἀφοῦ περιλαμβάνουν σὲ μεγάλο μέρος τὴν ψυχικὴ συμμετοχὴ καὶ ἐπένδυση τοῦ διδάσκοντος. διάθεση αὐτοῦ ποὺ ἔσφαλε». 6 «Μετὰ προσηνείας πολλῆς πρὸς τὰ παιδία διαλεξόμεθα» (Ὁμιλία Πρὸς τοὺς πολεμοῦντας τοῖς ἐπὶ τὸ μονάζειν ἐνάγουσιν, MPG 47, 323). Ἀκόμη: «Δεῖ φθέγγεσθαι μετὰ πολλῆς χάριτος». Στὶς στάσεις αὐτὲς διακρίνει κανεὶς μία ἀκριβῆ, εὔστοχη καὶ λεπτομερῆ προσέγγιση λεπτῶν πτυχῶν τῆς παιδικῆς φυσιογνωμίας. Ὁ Ν. Νευράκης ἀναφέρεται ἰδιαίτερα στὴ σημασία τοῦ καλοῦ τρόπου μὲ τὸν ὁποῖο πρέπει κατὰ τὸν χρυσὸ Ἱεράρχη νὰ ἀπευθύνεται Ὁ ἱερὸς Πατὴρ ὑπερασπίζεται ἀναμφίβολα μία φιλελεύθερη διαπαιδαγώγηση κατὰ τῶν σωματικῶν ποινῶν, ἀποφεύγοντας τὴν «ἀμμετρία», χωρὶς αὐτὸ νὰ σημαίνει ὅτι δὲν ἐξαίρει καὶ τὸν παιδαγωγικὸ ρόλο τῆς τιμωρίας, ὅταν φυσικὰ ἐφαρμόζεται μὲ διακριτικότητα: «Δὲν μαλακώνει τὴν καρδιὰ ὁ θυμός, οὔτε ἡ αὐστηρὴ ἐπίπληξη καὶ ὁ αὐστηρὸς ἔλεγχος, οὔτε οἱ ἐξευτελιστικὲς κατηγορίες ἀλλὰ ἡ ἐπιείκεια. Ἡ ἐπιείκεια ἐξουδετερώνει τὴ σκληρότητα». «Νὰ μὴν τὸ χτυπᾶς τὸ παιδὶ σου διαρκῶς, οὔτε νὰ τὸ συνηθίσεις νὰ διαπαιδαγωγεῖται μ αὐτὸν τὸν τρόπο». «Ἡ ἀνθρώπινη φύση μας ἔχει ἀνάγκη ἀπὸ ἐπιείκεια». «Δὲν φθάνει ἡ τιμωρία νὰ εἶναι ἀνάλογη πρὸς τὸ μέγεθος τοῦ παραπτώματος, ἀλλὰ πρέπει νὰ λαμβάνεται ὑπόψη καὶ ἡ κανεὶς στὰ παιδιά, μάλιστα στὰ παιδιὰ μικρῆς ἡλικίας. Τονίζει τὴν καλοπροαίρετη διάθεση ἐπιμονῆς σὲ μία παραίνεση. 7 Ἀκόμη καὶ στὴ διατύπωση ἀπειλῶν μὲ σκοπὸ τὸ σωφρονισμὸ τῶν παιδιῶν, χρειάζεται ψυχραιμία καὶ κυριαρχία τῆς λογικῆς. Ἀποδεικνύει παιδαγωγικὴ ὡριμότητα ἡ ἀντιμετώπιση τῶν σφαλμάτων, τῆς ἀπειθαρχίας ἢ τῶν παραβατικῶν συμπεριφορῶν μὲ διαφορετικὲς τιμωρίες, κάτι τὸ ὁποῖο ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴν ψυχοσύνθεση τῶν παιδιῶν ποὺ τὶς ἐπιδεικνύουν. Χωρὶς ἄλλο, «ἡ πνευματικὴ ἀκτινοβολία τοῦ παιδαγωγοῦ ἀποκαθιστᾶ τὴν κοινωνία τῆς ἀγάπης, ποὺ, ἔστω προσωρινά, ἀνατρέπει τὸν ἐγωισμὸ τοῦ παιδαγωγούμενου». 8 «Ἐπιείκεια γὰρ πάσης βίας δυνατωτέρα» (Ὁμιλία 30η στὸ Κατὰ Ματθαῖον Εὐαγγέλιο, MPG 57, 361) Γιὰ τὴ συνεργασία οἰκογένειας καὶ σχο- 13

λείου ἐπισημαίνει: «Πολλὲς φορὲς ὁ πατέρας τὸν μὲν παιδαγωγὸ, ποὺ πρόσβαλε τὸ παιδί του, τὸν ἐλέγχει ἰδιαιτέρως καὶ τοῦ λέει: «Νὰ μὴν εἶσαι ἀπότομος, οὔτε σκληρός». Στὸ παιδὶ του ὅμως λέγει τὰ ἀντίθετα ἀπὸ αὐτά: «Κι ἂν ἀκόμη σὲ προσβάλλει ἄδικα, νὰ τὸν ὑπομένεις, κερδίζοντας ἀπὸ τὶς ἀντιξοότητες κάτι χρήσιμο». 9 Ὅσο γιὰ τὸ προφὶλ ἑνὸς εὐσυνείδητου καὶ ἐπιτυχημένου παιδαγωγοῦ ὁ Χρυσόστομος διατείνεται τὰ ἑξῆς: «Μέγιστος ἔπαινος γιὰ ἕναν παιδαγωγὸ θὰ μποροῦσε νὰ γίνει τὸ νὰ μὴν ἔχει ὁ νέος ποὺ παιδαγωγήθηκε ἀπ αὐτὸν πλέον ἀνάγκη τῆς δικῆς του προφυλάξεως γιὰ νὰ σωφρονεῖ, ἀλλὰ νὰ παρουσιάσει μεγαλύτερη ἐπίδοση στὴν ἀρετὴ (μόνος του)». «Ὁ δάσκαλος πρέπει νὰ διακρίνεται καὶ ὅταν μιλάει καὶ ὅταν σιωπᾶ καὶ ὅταν τρώει καὶ ὅταν κάνει ὁτιδήποτε ἄλλο, καὶ ἀπὸ τὸ βάδισμά του καὶ ἀπὸ τὸ βλέμμα του καὶ ἀπὸ τὴν ἐμφάνισή του καὶ ἀπὸ ὅλα γενικά». «Αὐτὴ εἶναι ἡ ἀρετὴ τοῦ δασκάλου, ὅταν ἔχει μάρτυρες τῶν κατορθωμάτων του τοὺς μαθητές του». «Ἐκεῖνος στὸν ὁποῖο ἔλαχε ὁ κλῆρος νὰ διδάσκει, ὀφείλει νὰ εἶναι περισσότερο ἀπ ὅλους ἔμπειρος στοὺς πνευματικοὺς ἀγῶνες». «Ὁ δάσκαλος πρέπει πρῶτα νὰ εἶναι δάσκαλος τοῦ ἑαυτοῦ του». «Αὐτὸ εἶναι τὸ χαρακτηριστικό τοῦ ἀληθινοῦ δασκάλου, νὰ μὴν διδάσκει ἐκεῖνα ποὺ θέλει ὁ μαθητής, ἀλλὰ ἐκεῖνα ποὺ τὸν συμφέρει νὰ μάθει». 10 Σκοπὸς τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ εἶναι ἡ αὐτοκατάργηση τῆς ἀγωγῆς (ἄρα καὶ τοῦ ἴδιου) καὶ ἡ αὐτονόμηση τῆς προσωπικότητας τοῦ παιδιοῦ. Ἡ ἑτοιμότητα γιὰ ποικίλες θυσίες, ἡ ἀκεραιότητα, ἡ κατάρτιση, ἡ ὑπομονή, ἡ σταθερότητα καὶ ἡ καλοσύνη ἀποτελοῦν τὰ πιὸ βασικὰ προσόντα ποὺ θὰ πρέπει νὰ διαθέτει κάποιος, ὥστε νὰ ἀναλάβει τὸν ρόλο τοῦ παιδαγωγοῦ. Ὀφείλει ἐπίσης ὁ παιδαγωγὸς νὰ εἶναι ἄνθρωπος πνευματικὸς καὶ νὰ κατανοεῖ πραγματικὰ τὴν παιδικὴ ψυχοσύνθεση. Ὁ ρόλος τοῦ παιδαγωγοῦ, ὅπως τὸν σκιαγραφεῖ ὁ Ἱεράρχης, στὰ περισσότερα σημεῖα του συμπίπτει μὲ τὸν τρόπο ποὺ τὸν ἀντιλαμβάνονται οἱ παιδαγωγικοὶ κύκλοι σήμερα. Ὁ ἐκπαιδευτικὸς εἶναι «εἰδικὸς γιὰ τὴ διδασκαλία, τὴ μάθηση καὶ τὴν ἄσκηση τῆς ἀγωγῆς, τὸ ἄτομο ποὺ ἀλλάζει τὴν κοινωνία, ὁ σύμβουλος, τὸ πρότυπο, ὁ ἐπιτηρητὴςκριτὴς- ἐλεγκτὴς τῆς πορείας καὶ τῆς προόδου τῶν παιδιῶν, κοινωνικὸς λειτουργός, ἄτομο ποὺ προσφέρει ἴσες εὐκαιρίες, ἀλλὰ ταυτόχρονα καὶ ὁ δημόσιος ὑπάλληλος μὲ τὴν ἰδιωτική του ζωή». 11 Ὁ ἱερὸς Πατὴρ ἀφενὸς μὲν ἀπερίφραστα τάσσεται ὑπὲρ τῆς μόρφωσης τῶν παιδιῶν σὲ ἐκπαιδευτικὰ ἱδρύματα, ἀφετέρου δὲ μὲ διεισδυτικὴ ματιὰ ἐντοπίζει καὶ καυτηριάζει τὰ κακῶς κείμενα στὸν χῶρο τῆς ἐκπαίδευσης. Τὰ περισσότερα ἀπὸ αὐτὰ καὶ σήμερα ἐξακολουθοῦν νὰ τὸν λυμαίνονται, νὰ ὑποβιβάζουν τὸ ἐπίπεδο τῆς παρεχόμενης γνώσης καὶ νὰ προκαλοῦν θλιβερότατα φαινόμενα. Ἄλλη μία φορά, τοποθετεῖ ὑψηλότερα τὴ φιλοσοφημένη, ἐνάρετη συμπεριφορὰ καὶ τὴ σωφροσύνη τοῦ χαρακτήρα ἀπὸ τὴν ἀπόκτηση πρακτικῶν γνώσεων ρητορικῆς, σαφῶς ἐπηρεασμένος ἀπὸ τὴν πλατωνικὴ σκέψη: Πρὸς τοὺς γονεῖς: «Στέλνοντας τὰ παιδιά μας στὸ σχολεῖο, ἔχουμε τὴν ἀπαί- 14

τηση ἀπὸ αὐτὰ νὰ παρουσιάζουν κάθε μέρα κάποια πρόοδο στὰ μαθήματα καὶ δὲν θὰ ἀνεχόμαστε ποτὲ νὰ πηγαίνουν ἐκεῖ χωρὶς κανένα σκοπό, ἂν δὲν βλέπαμε νὰ ὠφελοῦνται κάτι περισσότερο». «Τὸν σκοπὸ τῆς ἐκπαιδεύσεως τὸν καταστρέφουν ἡ χαμηλὴ νοημοσύνη τοῦ παιδιοῦ καὶ ἡ ἀμάθεια τῶν δασκάλων, ἡ ὀκνηρία τῶν παιδαγωγῶν καὶ οἱ ἀπασχολήσεις τοῦ πατέρα, ἡ ἔλλειψη δαπανῶν γιὰ τὴν παιδεία καὶ μισθῶν γιὰ τοὺς δασκάλους καὶ ἡ διαφορὰ τῶν τρόπων συμπεριφορᾶς καὶ ἡ κακία, ὁ φθόνος καὶ ἡ ἀντιζηλία τῶν συμφοιτητῶν καὶ πολλὰ ἄλλα». «Ἡ σπουδὴ τῆς ρητορικῆς τέχνης ἔχει ἀνάγκη καὶ ἀπὸ καλὴ συμπεριφορά, ἐνῷ ἡ καλὴ συμπεριφορὰ δὲν ἔχει ἀνάγκη ἀπὸ τὴ ρητορικὴ δεινότητα». 12 Θὰ ἦταν σκόπιμο νὰ προβληματιστοῦμε οὐσιαστικὰ καὶ νὰ ἐντρυφήσουμε μὲ πνεῦμα μαθητείας σὲ ὅσα ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος θεωρεῖ οὐσιώδη γιὰ τὰ θέματα ἀγωγῆς, ὥστε νὰ ἀναζητήσουμε λύσεις σὲ θέματα ποὺ προκύπτουν στὴν καθημερινότητα τοῦ σπιτιοῦ καὶ τοῦ σχολείου, νὰ ἀνακαλύψουμε ἐπίκαιρα μηνύματα καὶ ὀρθὰ πρότυπα συμπεριφορᾶς, νὰ ἀποφύγουμε λανθασμένους χειρισμοὺς καὶ ἀδιέξοδα. Οἱ μελαγχολικὲς διαπιστώσεις γιὰ τὴν πρωτοφανῆ ἔκπτωση τῆς παιδείας, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν ἐσωτερικὴ φθορὰ τῆς σύγχρονης οἰκογένειας δὲν ἐμποδίζουν νὰ ἐλπίζουμε ὅτι, ὅταν τὸ συγκλονιστικὸ περιεχόμενο τῶν χρυσοστομικῶν λόγων γίνει ὕψιστος σκοπὸς καὶ σύνθημα ὅσων ὑπηρετοῦν τὰ νιάτα, εἶναι ἀρκετὰ πιθανό τὸ αὔριο νὰ διαγραφεῖ διαφορετικό ἀνάλογο τῶν πολιτισμικῶν προκλήσεων τῆς ἐποχῆς, τέτοιο ποὺ ὁπωσδήποτε νὰ ἀξίζει στὴ νέα γενιά, ἡ ὁποία κληρονομεῖ τὴν κοινωνία αὐτή. Κατὰ τὸν καθηγητὴ Κ. Δεληκωσταντή, γιὰ τὰ θέματα τῆς παιδείας ἰσχύει ὅτι «ὁ λύχνος τῆς ὀρθόδοξης παράδοσης δὲν πρέπει νὰ τίθεται «ὑπὸ τὸν μόδιον», ἀπὸ τὸν φόβο μήπως τὸν ἐπηρεάσουν κοσμοθεωρητικά, κοινωνικὰ καὶ πολιτισμικὰ ρεύματα, ἀλλὰ «ἐπὶ τὴν λυχνίαν», γιὰ νὰ λάμψει «πᾶσι τοῖς ἐν τῷ κόσμῳ»». 13 Ἔχουν δοκιμαστεῖ πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξουν τὸν κόσμο. Ἴσως κάτι τέτοιο θὰ ἦταν κατορθωτὸ ἂν εἶχε προηγηθεῖ ἡ προσπάθεια γιὰ ἀλλαγὴ τοῦ ἑαυτοῦ μας μέσῳ τοῦ ἐπίπονου δρόμου τῆς διαπαιδαγώγησης παιδιῶν καὶ νέων μὲ ὁδοδείκτη καὶ πυξίδα τὴν «ἀγαθὴ κληρονομία» τῶν Πατέρων. 1. Β. Σκιαδάς, Ἀγωγή, Μόρφωση, Ψυχαγωγία τοῦ παιδιοῦ- Χριστιανικὴ παιδαγωγικὴ θεώρηση, Ἀθήνα 1995, σελ. 102 2. Ν. Νευράκης, Οἱ τρεῖς Ἱεράρχες. Χθὲς- Σήμερα- Αὔριο, σελ. 25 3. Α. Παπαϊωάννου, Τρεῖς Ἱεράρχες, Διάλεξη στὴ Νεάπολη Κρήτης 30 Ἰανουαρίου 2006, σελ. 38 4. Β. Χαρώνης, Παιδαγωγικὴ Ἀνθρωπολογία Ἰω. Χρυσοστόμου, Τόμος Δ, Ἀθήνα 1993-1996, σελ. 589-591 (Στὸ ἑξῆς, μὲ τὴ συντομογραφία Παιδ. Ἀνθρωπολογία Ἰω. Χ.. Πολλὰ ἀπὸ τὰ ρητὰ στὴν πρωτότυπη μορφή τους, ἀλλὰ καὶ τὰ ἀποσπάσματα στὰ νέα ἑλληνικά, τὰ ὁποῖα παρατίθενται ὑποστηρικτικὰ σὲ ὅλη τὴν ἔκταση τοῦ κειμένου ἀπὸ διάφορα ἔργα τοῦ Χρυσοστόμου προέρχονται ἀπὸ τὸ ἴδιο σύγγραμμα, τὸ ὁποῖο τὰ κατηγοριοποιεῖ μὲ βάση τὸ περιεχόμενό τους. Πηγὴ εἶναι ἡ Πατρολογία τοῦ Migne.) 5. Παιδ. Ἀνθρωπολογία Ἰω. Χ, Τόμος Δ, σελ. 208,312-336, 347,706-727 6. ὃπ. π., Τόμος Δ, σελ. 105-163, 469-473, 486, Τόμος Β 553-554, 624-677, 706-727, 738 7. Ν. Νευράκης, Παιδαγωγικοὶ Προβληματισμοί, σελ. 19 8. Α. Παναγόπουλος, Στοιχεῖα Παιδαγωγ. Ἀνθρωπολογίας Ἱεροῦ Χρυσοστόμου, σελ. 26 9. Παιδ. Ἀνθρωπολογία Ἰω. Χ., Τόμος Β, σελ. 172-173 10. ὃπ. π., Τόμος Β, σελ. 240-330, 591-600 11. Δ. Χατζηδήμου, Εἰσαγωγὴ στὴν Παιδαγωγική, Ἐκδόσεις Κυριακίδη, Θεσ/νίκη 2006, σελ. 117 12. ὃπ. π., Τόμος Δ σελ. 419-420, Τόμος Β, σελ. 504 13. Κ. Δεληκωσταντής, Ἡ ὀρθόδοξη χριστιανικὴ ἀγωγὴ ἀπέναντι στὶς σύγχρονες πολιτισμικὲς προκλήσεις, Περιοδικὸ «Ὀρθοδοξία καὶ Παιδεία», 5 (2006), σελ. 61. 15

Ἡ παιδεία σπουδαῖο ἔργο τῆς πολιτικῆς (ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ Πολιτικά, 1336a-1337b) Κων νου Ἰ. Δεσποτόπουλου ἀκαδημαϊκoῦ Ἀφοῦ γεννηθοῦν τὰ παιδιά, σπουδαῖο ζήτημα γιὰ τὴν ἐνδυνάμωση τοῦ σώματος πρέπει νὰ θεωρεῖται ποιὰ θὰ εἶναι ἡ τροφή. Φαίνεται δὲ [...] κατεξοχὴν πρόσφορη γιὰ τὰ σώματα ἡ τροφὴ μὲ πολὺ γάλα, καί, ὅσο τὸ δυνατόν, δίχως οἶνον, 1 ἐξ αἰτίας τῶν νοσημάτων πού πρέρχονται ἀπὸ αὐτὸν. Προσέτι δὲ συμβάλλουν καὶ οἱ κινήσεις, ὃσες σὲ τέτοια ἡλικία εἶναι δυνατὸν νὰ γίνονται. [...] Γιὰ ὅλα, σὲ ὅσα εἶναι δυνατὸν νὰ ἐθισθοῦν, εἶναι καλύτερο νὰ ἐθισθοῦν ἀπὸ τὴν ἀρχὴ, νὰ ἐθίζονται ὅμως βαθμιαῖα. Ἡ «ἕξις» δὲ τῶν παιδιῶν εἶναι ἀπὸ φυσικὸ προικισμὸ δεκτικὴ γιὰ τὴν ἐξοικείωση μὲ τὰ ψυχρά, καθὼς ἐνέχει θερμότητα. Γιὰ τὴν πρώτη λοιπὸν ἡλικία συμφέρει νὰ ὑπάρχει τέτοια ἐπιμέλεια καὶ ἡ παραπλήσια πρὸς αὐτήν. Τὰ παιδιὰ τῆς ἀμέσως ἑπόμενης ἡλικίας, μέχρι πέντε ἐτῶν, δὲν εἶναι ἀκόμη ὀρθὸ οὔτε πρὸς μάθημα ὁποιοδήποτε νὰ προσάγονται οὔτε νὰ ὑποβάλλονται σὲ μόχθους, γιὰ νὰ μὴν ἐμποδίζεται ἡ σωματικὴ ἀνάπτυξή τους, καὶ πρέπει νὰ ἔχουν τόσες μόνο κινήσεις, ὅσο γιὰ νὰ ἀποφύγουν τὴν ἀδράνεια τοῦ σώματος. Αὐτὲς χρειάζεται νὰ παρασκευάζονται καὶ διαμέσου ἄλλων πράξεων καὶ διαμέσου τοῦ παιχνιδιοῦ. Τὰ δὲ παιχνίδια πρέπει νὰ εἶναι μήτε ἀνελεύθερα, μήτε πολὺ ἐπίπονα, μήτε πολὺ χαλαρά. Ποιοῦ εἴδους λόγους καὶ μύθους πρέπει νὰ ἄκουουν τὰ παιδιὰ τῆς ἡλικίας αὐτῆς, ἂς εἶναι μέλημα (ἀντικείμενο φροντίδας) τῶν ἀρχόντων τῶν καλούμενων παιδονόμων. Γιατί αὐτὰ ὅλα πρέπει νὰ προλειαίνουν (προετοιμάζουν) τὸν δρόμο γιὰ τὶς μελλοντικὲς ἀσχολίες τους. Γι αὐτὸ καὶ πρέπει τὰ πολλὰ παιχνίδια νὰ εἶναι μιμήσεις τῶν μελλοντικῶν σοβαρῶν ἀσχολιῶν. 2 [...] 0ἱ παιδονόμοι ὀφείλουν νὰ ἐπιθεωροῦν τὴ συμπεριφορὰ τῶν παιδιῶν [...]. Γιατί σ αὐτὴν τὴν ἡλικία, καὶ μέχρι τῶν ἑπτὰ ἐτῶν, ἡ ἀνατροφὴ τῶν παιδιῶν γίνεται κατ ἀνάγκην στὴν κατοικία τους. 3 Εὒλογα, λοιπόν, συμβαίνει καὶ στὴν ἡλικία ἤδη αὐτὴ νὰ εἰσδέχονται ἀνελευθερία, ἀποτέλεσμα ὃσων ἀκούουν καὶ βλέπουν. 4 Πρέπει, λοιπόν, ὁ νομοθέτης νὰ ἐξορίζει ἀπὸ τὴν πόλιν τὴν αἰσχρολογία, ὃπως ὃ,τι ἄλλο (γιατί ἀπὸ τὸ νὰ λέγει κάποιος εὔκολα ὃ,τι αἰσχρὸ ἐπέρχεται καὶ τὸ νὰ πράττει παραπλήσια) [...]. Συμβαίνουν δὲ τὰ ἲδια καὶ στὴ συναναστροφὴ πρὸς τοὺς ἀνθρὠπους καθὼς καὶ πρὸς τὰ πράγματα σὲ ὃλα μᾶς εἶναι φίλτερες οἱ πρῶτες ἐντύπωσεις. Γι αὐτὸ πρέπει νὰ καθιστοῦμε ξένα πρὸς τοὺς νέους ὃλα τὰ φαῦλα, καὶ μάλιστα ὃσα ἐνέχουν ἢ μοχθηρία ἢ δυσμένεια. Ὅταν δὲ περάσουν τὰ πέντε χρόνια, τὰ παιδιὰ μέχρι τῶν ἑπτά ἐτῶν πρέπει γιὰ δύο χρόνια νὰ παρακολουθοῦν ἤδη ὡς θεωροὶ (θεατὲς) τὰ μαθήματα, ὃσα θὰ πρέπει ἀργότερα νὰ μάθουν. Ἡ παιδεία εἶναι ἀνάγκη νὰ διαιρεῖται κατὰ προσαρμογὴ πρὸς δύο ἡλικίες: ἀπὸ τὰ ἑπτὰ ἒτη ἕως τὴν ἐφηβεία καὶ ἀπὸ τὴν ἐφηβεία ἕως τὰ εἴκοσι ἓνα ἔτη. 5 Δὲν ἀστοχοῦν ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ ὃσοι διαιροῦν τὶς ἡλικίες ἀνὰ 16

ἑπτάδες, πρέπει δὲ νὰ συνακολουθοῦμε τὴ διαίρεση τῆς φύσεως γιατί κάθε τέχνη καὶ παιδεία ἐπιδιώκει νὰ ἀναπληρώσει ὃ,τι ἐλλείπει στὴ Φύση. 6 Ἀναμφισβήτητο εἶναι ὃτι ὁ νομοθέτης ὀφείλει νὰ πραγματευθεῖ γιὰ τὴν παιδεία τῶν νέων καί, ἂν αὐτὸ δὲν συμβαίνει στὶς πόλεις, ἡ συνέπεια εἶναι βλαπτικὴ γιὰ τὰ τῶν κοινῶν μαθημάτων καὶ ἡ ἐκμάθηση νὰ εἶναι κοινή. 8 Φανερό, λοιπόν, εἶναι ὅτι πρέπει ὁ νομοθέτης νὰ ρυθμίζει τὴν παιδεία καὶ νὰ διαμορφωθεῖ αὐτὴ ὥστε νὰ εἶναι κοινή. Πρέπει ὅμως καὶ νὰ μὴν τοῦ διαφεύγει τήν προσοχὴ ποιὰ θὰ εἶναι ἡ παιδεία καὶ πῶς οἱ νέοι πρέπει νὰ ἐκπαιδεύονται. Ὑπάρχει ἀμφισβὴτηση τώρα γιὰ τὰ ἔργα (τῆς παιδείας). Δὲν συμφωνοῦν ὅλοι ὅτι πρέπει τὰ ἲδια νὰ μαθαίνουν οἱ νέοι, οὔτε σχετικὰ μὲ τὴν ἀρετὴ οὔτε σχετικὰ μὲ τὸν ἄριστο βίο καὶ δὲν εἶναι φανερὸ ἂν ἡ παιδεία πρέπει νὰ ἐπιδιώκει τὴ διάπλαση τῆς διάνοιας περισσότερο παρὰ τὸ ἦθος τῆς ψυχῆς. 9 Ἀλλὰ καὶ στὴ συνηθισμένη παιδεία ὑπάρχει ἔντονος προβληματισμός, καὶ δὲν εἶναι διόλου φανερὸ ἂν πρέπει ἀντικείμενο μελέτης νὰ εἶναι τὰ χρήσιμα γιὰ τὴ ζωὴ ἢ ὅσα ὁδηγοῦν πρὸς τὴν ἄρετη, ἢ ὅσα ἐνέχουν ἀξία γιὰ καθαρὴ μόρφωση ἁπλῶς γιατί αὐτὰ ὅλα συζητοῦνται ἀπὸ κάποιους. 10 Προφανές εἶναι ὅτι πρέπει ἀπὸ τὰ χρήσιμα γιὰ τὸν βίο νὰ διδάσκονται ὅσα εἶναι ἀναγκαῖα, ὅτι ὅμως δὲν πρέπει να διδάσκονται ὅλα εἶναι φανερό, καθὼς τὰ ἔργα τῶν ἀνθρώπων διαιροῦνται σὲ ἐλευθέρια καὶ ἀνελευθέρια, καὶ ὅτι σὲ τέτοια πρέπει νὰ μετέχομε ὅσο εἶναι χρήσιμα γιὰ τὸν βίο ἀλλὰ καὶ δὲν καθιστοῦν βάναυσον 11 ὃποιον μετέχει σ αὐτὰ. Ἔργο δὲ βάναυσο πρέπει νὰ πιστεύομε ὃτι εἶναι, καθὼς καὶ τέχνη καὶ μάθημα, ὃποια καὶ ὃποιο ἀχρηστεύει τὸ σῶμα τῶν ἐλεύθερων ἢ τὴ διάνοιά τους γιὰ χρήσεις καὶ πράξεις τῆς ἀρετῆς. πολιτεύματα 7 [...] ἐπειδὴ γιὰ κάθε πόλη ἓνας εἶναι ὁ τελικὸς σκοπός, πρόδηλα καὶ ἡ παιδεία πρέπει νὰ εἶναι μία καὶ ἡ αὐτὴ γιὰ τοὺς πάντες, καὶ ἡ ἐπιμέλειά της κοινὴ καὶ ὄχι κατ ἰδίαν, ὅπως τώρα ὁ καθένας φροντίζει γιὰ τὰ παιδιὰ του κατ ἰδίαν καὶ τοὺς διδάσκει ὅποιο μάθημα ἰδιαίτερο προκρίνει (προτιμάει). Πρέπει δὲ ΣΧΟΛΙΑ 1. Ὑποδηλώνεται, μήπως, καὶ παραίνεση πρὸς τὴ θηλάζουσα μητέρα νὰ ἀπέχει ἀπὸ οἰνοποσία; 2. Αὐτὰ συμβουλεύει ὁ Ἀριστοτέλης, παρόμοια πρὸς ὅ,τι συμβούλευε ὁ Πλάτων γιὰ τὴν ἀγωγὴ τῶν νηπίων. Προτείνει μάλιστα καὶ τὴν ἐπίβλεψη ἀπὸ δη- 17

μόσιους λειτουργούς, ὀνομαζόμενους «παιδονόμους». 3. Δὲν εὐνοεῖ ὁ Ἀριστοτέλης τὴν ὕπαρξη «παιδικῶν σταθμῶν». Ἀλλὰ στὴν ἐποχή του δὲν ὑπῆρχε τὸ κοινωνικὸ ζήτημα τῶν ἐργαζόμενων ἐκτὸς οἲκου μητέρων μικρῶν παιδιῶν. 4. Ἡ ἐμπειρία στὴν ἐποχή μας ἀπὸ τὶς συνέπειες τηλεοπτικῶν εἲτε ραδιοφωνικῶν ἐκπομπῶν γιὰ τὴν ψυχικὴ διάπλαση τῶν παιδιῶν καθιστᾶ ἰδιαίτερα ἐπίκαιρη τὴν παραινετικὴ αὐτὴ γνώμη τοῦ Ἀριστοτέλους. 5. Ἡ σχολικὴ παιδεία, λοιπόν, κατ Ἀριστοτέλη, διαιρεμένη σὲ πρωτοβάθμια καὶ δευτεροβάθμια, ἔχει συνολικὴ διάρκεια δεκατεσσάρων ἐτῶν, χωρὶς νὰ ὑπολογισθοῦν καὶ τὰ δύο ἔτη σχολικῆς προπαιδείας, σὲ ἡλικία ἓξι ἕως ἑπτὰ ἐτῶν. Ἡ πρωτοβάθμια παιδεία ἔχει διάρκεια ἑπτὰ ἐτῶν, ὅπως καὶ ἡ δευτεροβάθμια. Τῆς πρώτης οἱ μαθητὲς εἶναι ἡλικίας ἑπτὰ ἕως δεκατεσσάρων ἐτῶν, ἐνῷ της δεύτερης ἀπὸ δεκατεσσάρων ἕως εἴκοσι ἑνὸς ἐτῶν. 6. Ὁ ἄνθρωπος, δηλαδή, ὃπως ὑπάρχει ἀπὸ τὴ φύση του ἁπλῶς, δὲν ἔχει ἀκόμη ἀρτιωμένη σύσταση. Ἡ παιδεία ἐπιτελεῖ τὴν ἀναπλήρωση τοῦ ὑπαρξιακοῦ αὐτοῦ ἐλλείμματος. Πρὶν ἀπὸ τὸν Ἀριστοτέλη, ὁ φιλόσοφος Δημόκριτος πρέσβευε: Ἡ φύσις καὶ ἡ διδαχὴ παραπλήσιόν ἐστι καὶ γὰρ ἡ διδαχὴ μεταρυσμοῖ τὸν ἄνθρωπον, μεταρυσμοῦσα δὲ φυσιοποιεῖ (DK 68 Β 33). Ὁ Ἀριστοτέλης καὶ σὲ ἄλλο ἔργο του ἐξαίρει τὸ ἠθο πλαστικὸ ἔργο τῶν νομοθετῶν, μάλιστα καὶ προβάλλει τὴν ὀρθὴ ἐπιτέλεσή του ὡς κριτήριο γιὰ τὴν ἀξία τοῦ πολιτεύματος: οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς, καὶ τὸ μὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτ ἐστίν, ὃσοι δὲ μὴ εὖ αὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν, καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας, ἀγαθὴ φαύλης (Ἠθικὰ Νικομάχεια, 1103b3-7). Ἀξιώνει λοιπὸν ὁ Ἀριστοτέλης ἡ παιδεία νὰ εἶναι γιὰ τὸ σύνολο τῶν μαθητῶν ἑνιαία, δηλαδὴ νὰ μὴ ἐπιτελεῖται κατ ἰδίαν μὲ πρόγραμμα διδασκαλίας κατ ἐπιλογὴ τῶν γονέων, ἀλλὰ νὰ διεξάγεται ὁμαδικὰ πάντοτε καὶ μὲ κοινὸ γιὰ τοὺς πάντες πρόγραμμα. Ἐπισημαίνεται ὁ καὶ τότε προβληματισμὸς τῶν θεωρητικῶν τῆς παιδείας, ἂν πρέπει αὐτή νὰ ἔχει στόχο τὴν ἀνάπτυξη τῶν διανοητικῶν δυνάμεων τῶν μαθητῶν περισσότερο ἢ τοῦ ἠθικοῦ χαρακτήρα τους, ἀλλὰ καὶ πέραν αὐτοῦ μήπως καὶ γιὰ τὴν ἀγωγὴ πρὸς ἀρετὴν ἢ πρὸς τρόπον ζωῆς ἄριστο χρειάζεται διαφορισμὸς τῶν διδακτέων μαθημάτων κατὰ ὁμάδες μαθητῶν. Καὶ στὴν ἐκπαιδευτικὴ πράξη τότε εἶχε προκύψει ἄρα προβληματισμὸς γιὰ προτίμηση μεταξὺ τριῶν κατευθύνσεων τῆς παιδείας: κατάρτιση πρὸς βιοπορισμό, ἢ διάπλαση πρὸς ἐνάρετο χαρακτήρα, ἢ καθαρὴ μόρφωση. Παραφύλαξη τοῦ ἀνθρωπιστικοῦ ἰδανικοῦ τῆς παιδείας νὰ διαπλάσει ἀνθρώπους μὲ φρόνημα ἐλεύθερο, ἱκανοὺς γιὰ βίο ἐνάρετο, καὶ σὲ ὧρες εὐτυχίας καὶ σὲ ὧρες ἀτυχίας. Ὁ Δημόκριτος διακήρυττε: Ἡ παιδεία εὐτυχοῦσι μὲν κόσμος, ἀτυχοῦσι δὲ καταφύγιον (DK 68 Β 180). Ἀπὸ τὸ βιβλίο Περὶ τῆς Πολιτικῆς, ἐκδ. ΜΙΕΤ, 2004 18

Παιδεία - Ἐκπαιδευτικὸ σύστημα καὶ οἱ νέοι Δημητρίου Ἀναγνώστου ἐκπαιδευτικοῦ Μιὰ βόλτα σ ἕνα Ἀνώτερο ἢ Ἀνώτατο Ἐκπαιδευτικὸ Ἵδρυμα θὰ ἔπειθε καὶ τὸν πλέον εὔελπιν ὅτι ἐκεῖ φοιτοῦν βάνδαλοι, καταστροφεῖς, ἄξεστοι, ἀκαλαίσθητοι ἄνθρωποι. Εἶναι ὅμως τέτοιοι οἱ νέοι τῆς Πατρίδας μας; Μήπως ὅλο αὐτὸ τὸ ξέσπασμα τῆς νεανικῆς ψυχῆς στὸν ἄψυχο περίγυρο εἶναι μιὰ μυστικὴ φωνὴ ἀντίδρασης στὴν Ἀ-παιδεία ποὺ τοὺς παρέχουμε καὶ στὸ ἐκπαιδευτικὸ σύστημα πού τοὺς ἐπιβάλλουμε; Ἡ παιδεία ποὺ προσφέρει τὸ σχολεῖο στὸν νέο εἶναι ἄοσμη, ἄχρωμη, ἄκομψη καὶ πολλάκις βάρβαρη. Πιάνοντας ἕνα σχολικὸ ἐγχειρίδιο δὲν γνωρίζεις ἂν ἀπευθύνεται σὲ Ἀφρικανούς, Ἀσιάτες, Ἀμερικανοὺς ἢ Πολυνησίους. Μόνο ἡ γραφὴ λίγο σὲ ὑποψιάζει. Ἐπίσης τὸ Ἐκπαιδευτικὸ σύστημα βασικὰ δομημένο ἀπὸ τοὺς Βαυαροὺς τὸ 1837, εἶναι ξένο πρὸς τὴν ψυχοσύνθεση τοῦ Ἕλληνα καὶ τὴν ἰδιοσυγκρασία του. Ὅλες οἱ μεγάλες σχολὲς τῆς Ἀρχαιότητας καὶ τοῦ λαμπροῦ καὶ λησμονημένου Βυζαντίου, στὶς ὁποῖες στηρίχθηκε κάθε ἐπιστημονικὴ γνώση καὶ ἡ εὐρωπαϊκὴ διαφώτιση, δὲν εἶχαν καμιὰ σχέση μὲ τὸ σημερινὸ ἐκπαιδευτικό μας σύστημα, τὸ ὁποῖο εἶναι βάρβαρο γιὰ τὸν Ἕλληνα. Ἕνα σύστημα ποὺ μαζὶ μὲ τὶς πολιτικὲς σκοπιμότητες ὠθεῖ μαζικὰ τοὺς νέους, μέσα ἀπὸ μιὰ καταστροφικὴ νοητικά, ψυχικά, οἰκονομικὰ διαδικασία ἐξετάσεων, σὲ Ἀνώτερα ἢ Ἀνώτατα Ἐκπαιδευτικὰ Ἱδρύματα, γιὰ νὰ τοὺς δώσει ἕνα πτυχίο, ἔπειτα νὰ τοὺς τσαλακώσει καὶ νὰ τοὺς πετάξει στὸν μεγάλο κάλαθο τῶν ἀχρήστων ποὺ λέγεται ἀνεργία. Ἔτσι προτιμοῦν ἀντὶ νὰ φοιτοῦν (=συχνάζουν) στὶς πανεπιστημιακὲς αἴθουσες, ποὺ συχνὰ δὲν κοσμοῦν οἱ μύστες τῆς γνώσεως, νὰ φοιτοῦν σὲ μιὰ καφετέρια προτιμώντας νὰ ἀπολαύσουν τὴν προσωπικὴ ἐπικοινωνία ἀπὸ τὴν ἀπρόσωπη διδασκαλία. Καὶ αὐτὸ εἶναι μιὰ ἰσχυρὴ ἀπόδειξη ὅτι τὸ ἀλληλοδιδακτικὸ σύστημα τοῦ Καποδίστρια ἦταν σωστό. Ἐμεῖς ὃμως τὸ θάψαμε μαζὶ μὲ τὸν νεκρὸ Κυβερνήτη ὅπως καὶ τὸ σύνταγμά του. Τὸ ἀλληλοδιδακτικὸ σύστημα ὅμως τὸ ἔχουν πάρει μεγάλα Πανεπιστήμια ἀνὰ τὸν κόσμο καὶ τὸ σύνταγμά του ἡ Ἑλβετία. Ὁ νέος τῆς Ἑλλάδος, ὁ σπουδαστής, δὲν εἶναι βάνδαλος, οὔτε βάρβαρος. Βάρβαρο εἶναι τὸ ἐκπαιδευτικὸ σύστημα καὶ βάνδαλοι αὐτοὶ ποὺ ὁρμοῦν ἀσύστολα μέσα στὸν ἱερὸ χῶρο τῆς ψυχῆς του καὶ σπάζουν καὶ ξεθεμελιώνουν ὅ,τι ἱερὸ καὶ ὅσιο ἔχει μέσα του. Καὶ ἡ ἀπάντηση ὑποσυνείδητη ἴσως καὶ σιωπηρὴ τοῦ νέου εἶναι τὸ γνωστὸ «χάλι» τῶν Ἐκπαιδευτικῶν μας Ἱδρυμάτων. Ὅταν ὅλα θὰ ἀστράφτουν ἀπὸ καθαριότητα καὶ οἱ φοιτητὲς θὰ χαμογελοῦν ἀνέμελοι, ἐνῷ θὰ συνεχίζουν νὰ ὑφίστανται αὐτὴν τὴν ἀνομολόγητη ἱεροσυλία τῆς ψυχικῆς καὶ σωματικῆς ὑγείας τους, τότε θὰ εἶναι ἀργά. Ὅσο ἀντιδροῦν ὑπάρχει ἐλπίδα. Ὅταν θὰ δεῖ ἐμπρός του ὁ Ἕλληνας νέος τὸν δρόμο τῆς στροφῆς πρὸς ὅ,τι ἱερὸ ἢ ἅγιο τοῦ ἔχουν συλήσει, τότε θὰ ἀφήσει τὴν ὁδὸ τῆς καταστροφῆς καὶ ὅλη ἡ δύναμή του θὰ στραφεῖ σὲ δημιουργία. Δημιουργία ἀναγεννητικὴ καὶ ἀναδιαμορφωτικὴ τῆς Ἑλληνικῆς καὶ παγκόσμιας κοινωνίας, διότι ἔχει τὴ δύναμη νὰ τὸ κάνει. Ἀρκεῖ νὰ μὴν ὑποταχθεῖ, ἀλλὰ νὰ ἀντιδράσει ἐγκαίρως καὶ δεόντως. 19

ἐκ τοῦ Οἴκου Η ΦΩΤΙΑ ΠΟΥ ΕΚΑΨΕ ΤΟΝ ΠΑΓΕΤΩΝΑ (π. Σωφρόνιος τοῦ Εσσεξ) Αὐτὴ ἡ ἱστορία ἄρχισε πρὶν 45 χρόνια, ὅταν ὁ Θεὸς ἔστειλε κάποιον ν ἀνάψει φωτιὰ σ ἕναν Παγετώνα. Ἦταν ἕνας παγετώνας μεγάλος καὶ ὄμορφος ἀλλὰ ὡστόσο παγετώνας. Γιὰ ἕναν ὀρθολογιστὴ αὐτὸ εἶναι τὸ ἄκρον ἄωτον τῆς ἀνοησίας (νὰ βάλεις φωτιὰ στὸ νερὸ καὶ ν ἀρχίσει νὰ καίει), ἐνῷ αὐτὸ τὸ πράγμα ἕνας τρελὸς τὸ πιστεύει. Οἱ ἀρχὲς τοῦ Παγετώνα οὔτε ποὺ ἔδωσαν πολλὴ σημασία στὸν Τρελό. Βρῆκε ὁ Ἄνθρωπός μας μία ἀπόμερη γωνία στὴν ἄκρη τοῦ παγετώνα γιὰ νὰ μὴν ἐνοχλεῖ κανένα. Ἔτσι ἀσχολούμενοι μὲ τὴν παγίωση τοῦ κράτους τοῦ παγετώνα ἄφησαν τὸν τρελὸ ἥσυχο γιὰ πολλὰ χρόνια. Ὅταν μετὰ ἀπὸ πολλὰ χρόνια τὸν θυμήθηκαν, σκέφτηκαν νὰ πᾶνε νὰ δοῦν τί κάνει ὁ τρελὸς καὶ ἡ φωτιά του, καὶ τὸν ἐπισκέφτηκαν. Φτάνοντας στὴν ἄκρη τοῦ παγετώνα, ὅπου ὁ Τρελὸς εἶχε φτιάξει μία μικρὴ καλύβα μὲ τὴ βοήθεια κάποιων νέων, ἔμειναν λίγο ἔκπληκτοι ὅταν εἶδαν τὴ φλόγα νὰ καίει. Ἀλλὰ δὲν εἶχαν κατα- 20

ἐκ τοῦ Οἴκου λάβει ὅτι πέρασαν τόσα πολλὰ χρόνια καὶ δὲν ἔδωσαν μεγάλη σημασία. Ἔτσι ἀπὸ εὐγένεια τὸν ρώτησαν τί κάνει, πῶς αἰσθάνεται, καὶ λίγο εἰρωνικὰ μ ἕναν ἀέρα ἀνωτερότητας τοῦ εἶπαν: πρόσεχε μὲ αὐτὴν τὴ φωτιὰ ποὺ ἄναψες στὸ νερὸ μὴν κάψεις ὅλο τὸν παγετώνα, ἐπειδή.. ὁ νόμος εἶναι νόμος. Ὁ Γέρος, ἀφοῦ τοὺς εὐχαρίστησε, ποὺ ἦρθαν μέχρις ἐκεῖ, μ ἕνα χαμόγελο τοὺς εἶπε : «Ἐλπίζω νὰ εἶστε κοντὰ ὅταν πιάσει φωτιὰ ὅλος ὁ παγετώνας, γιατί δὲν ξέρω πὼς θὰ σβήσετε τὸ νερὸ ποὺ θὰ μετατραπεῖ σὲ φωτιὰ.» Αὐτοὶ γέλασαν ἂν καὶ δὲν κατάλαβαν τὸ ἀστεῖο, λέγοντας ὁ ἕνας στὸν ἄλλο: «Λόγια Τρελοῦ.» Ἀλλὰ ὁ Τρελός, ὅταν αὐτοὶ ἔφυγαν, εὐχαρίστησε τὸν Θεὸ ποὺ δὲν πρόσεξαν τί εἶχε συμβεῖ, οὔτε ὅτι εἶχαν περάσει τόσα χρόνια ἀπ ὅταν ἦρθε, ἐπειδὴ αὐτὸς εἶχε μία ἄλλη ἀντίληψη τοῦ χρόνου. Γιὰ ἐκεῖνον ὁ χρόνος σήμαινε τὴ δυνατότητα νὰ ἑνωθεῖς μὲ τὸν αἰώνιο Θεό. Γι αὐτὸ ποτὲ δὲν εἶπε σὲ κανέναν ΔΕΝ ΕΧΩ ΧΡΟΝΟ, ἐπειδὴ γι αὐτὸν ὁ χρόνος δὲν ἦταν χρῆμα, ἀλλὰ ἀγκαλιάζοντας μὲ τὴ φλόγα του τὸν καθέναν ἀπ αὐτοὺς ποὺ ἡ καρδιά τους τοὺς ἔσπρωχνε νὰ τὸν γνωρίσουν, ἔλεγε: «Ὁ χρόνος εἶναι ὁ καρπὸς τῆς ἀγάπης, ἂς γευτοῦμε αὐτὸν τὸν καρπὸ», καὶ ἐπειδὴ εἶχε πολλὴ ἀγάπη ἔλεγε: «Ἡ ἀγάπη ποτὲ δὲν ἔχει χρόνο, ἐπειδὴ συνεχῶς εἶναι ἀπασχολημένη νὰ σὲ πάρει πέρα ἀπὸ τὸν χρόνο». Πρέπει νὰ ξέρετε ὅτι αὐτὸς ὁ Τρελὸς δὲν ἦταν σὰν τοὺς ἄλλους τρελούς, ἀλλὰ εἶχε σὰν δάσκαλο στὰ τῆς τρέλας ἕναν πιὸ Τρελό, ποὺ εἶχε μάθει τὴν τρέλα τοῦ σταυροῦ ἀπὸ τὸν Τρελὸ τῶν τρελῶν. Ἐνῷ ἡ φλόγα ποὺ εἶχε φέρει μαζί του στὸν Παγετώνα δὲν ἦταν μία συνηθισμένη φλόγα, ἀλλὰ ἦταν μία εἰδικὴ φωτιὰ ποὺ εἶχε λάβει ἀπὸ τὸν Δάσκαλό του, ὁ ὁποῖος μὲ τὴ σειρὰ του τὴν εἶχε λάβει ἀπὸ τὸν Τρελὸ τῶν Τρελῶν. Τ ὄνομα αὐτῆς τῆς φλόγας ποὺ καίει καὶ στὸ νερὸ εἶναι: Η ΦΩΤΙΑ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ. Γι αὐτὸ ὁ Γέρος χαμογελοῦσε ἐπειδὴ οἱ παγετομανεῖς δὲν ἤξεραν ὅτι ὁ Τρελὸς εἶχε ἀνάψει μία φωτιὰ ποὺ ἔκαιγε ἐσωτερικά. Ἔτσι δὲν εἶδαν πολλὰ πράγματα στὴν ἐπιφάνεια, ἀλλὰ μόνο ἕναν τρελὸ καὶ μία φλόγα νὰ τρεμολάμπει, ἀλλὰ ἡ ὁποία ἐσωτερικὰ εἶχε λιώσει ἕνα μεγάλο μέρος τοῦ Παγετώνα. Ἀλλὰ ἐκεῖ συνέβαιναν θαυμαστὰ πράγματα: ὁ πάγος γινόταν νερὸ καὶ τὸ νερὸ μὲ μία μυστηριώδη δύναμη γινόταν φλόγα, ἡ ὁποία καίγοντας ἒφτιαξε ὑπόγεια τοῦνελ, λιώνοντας τὸν Παγετώνα σιγὰ σιγά. Μετὰ ἀπὸ χρόνια οἱ μεγάλοι τοῦ Παγετώνα κατάλαβαν ὅτι κάτι δὲν πάει καλὰ μὲ τὸ πείραμα τοῦ Τρελοῦ καὶ ἔστειλαν τὴν πυροσβεστικὴ καὶ τὴν ἀστυνομία, ἀλλὰ αὐτοὶ δὲν εἶδαν κάτι σπουδαῖο παρὰ μία φλόγα λίγο πιὸ μεγάλη καὶ γύρω ἀπὸ τὸ γέρο μερικοὶ ἄνθρωποι, ἄνδρες καὶ γυναῖκες, πιθανὸν τρελοὶ καὶ αὐτοὶ ποὺ τὸν ἄκουγαν μὲ ἀγάπη καὶ σεβασμό. Ἐνῷ στὴ θέση τῆς καλύβας εἶχαν φτιαχτεῖ τώρα μὲ τὴν ἄδεια τῶν ἀρχῶν βέβαια καινούργια κτίρια. Τοὺς ἔλεγξαν ἂν ἔχουν πληρώσει 21

ἐκ τοῦ Οἴκου τοὺς φόρους, ἔλεγξαν τὰ δωμάτιά τους καὶ δὲν βρῆκαν τίποτα ἐκτὸς ἀπ τ ὅτι ἦταν ὅλοι τους πολὺ συμπαθητικοί. Κι ὅλο ἐρχόταν κόσμος καὶ εἶχε γίνει πιὰ γνωστὸ ὅτι στὸ Tiptree village, ἕνας τρελὸς εἶχε φυτέψει στὸν πάγο ἕνα σπόρο φωτιᾶς καὶ ὅτι τώρα εἶχε μεγαλώσει ἕνα δέντρο κάτω ἀπὸ τὸν Παγετώνα, ἐνῷ στὴν κορυφὴ τοῦ δέντρου (Tiptree) ὑπῆρχε μία μεγάλη φλόγα. Ἔτσι ἀποφάσισαν νὰ στείλουν πυροσβέστες ξανὰ νὰ σβήσουν τὴ φωτιά, νὰ κόψουν τὸ δέντρο καὶ νὰ πάρουν τὸν γέρο. Ἀλλὰ εἶχαν φτάσει πολὺ ἀργά, ἐπειδὴ τὸν γέρο τὸν εἶχε πάρει Κάποιος Ἄλλος, πρὶν ἀπ αὐτούς, ἐνῷ τὸ δέντρο, ὄντας ἀπὸ φωτιὰ καὶ μὲ ρίζες ἁπλωμένες κάτω ἀπὸ τὸν Παγετώνα, δὲν εἶχαν πῶς νὰ τὸ κόψουν, οὔτε πῶς νὰ τὸ σβήσουν τόσο νερὸ ποὺ συνεχῶς μεταμορφωνόταν σὲ φωτιά. Ἔτσι συνέταξαν μία ἀναφορὰ στὴν ὁποία σημείωσαν πὼς ὅ,τι εἶχε ἀκουστεῖ γιὰ τὴ φωτιὰ εἶναι ἀλήθεια ἀλλὰ δὲν πρέπει ν ἀνησυχοῦν διότι: 1) Ἡ φωτιὰ αὐτὴ μὴ ὄντας ὑλικὴ δὲν καίει αὐτὸ ποὺ ἐνδιαφέρει τὴν Κυβέρνηση, ἀλλὰ μόνο πράγματα μὴ ὑλικά, ὅπως οἱ ψυχές, συνεπῶς κανένα πρόβλημα. 2) Τὸ συγκεκριμένο δέντρο, ἀκόμα κι ἂν εἶναι ἀπὸ φωτιὰ καὶ καίει συνεχῶς ὑπόγεια, ὁ Παγετώνας εἶναι τόσο μεγάλος ποὺ δὲν πρέπει ν ἀνησυχοῦμε. 3) Οἱ ἄνθρωποι ποὺ μένουν ἐκεῖ εἶναι πολὺ εὐγενικοὶ καὶ συμπαθητικοί, ἂν καὶ ἔχουν κολλήσει τὴν τρέλα τοῦ γέρου. Ἐπιπλέον ὁ μεγάλος ἀριθμὸς ξένων ποὺ ἐπισκέπτονται τὸ μέρος μόνο κέρ- 22

ἐκ τοῦ Οἴκου δος φέρνει στὸν Παγετώνα μας. 4) Ἐνῷ ὁ γέρος ποὺ ἔφερε τὴ φωτιὰ καὶ τὴν ἔσπειρε στὸν Παγετώνα, πέθανε, αὐτοὶ λένε ὅτι ζεῖ καὶ ὅτι εἶναι μεγάλος ἅγιος. Ἀλλὰ ξέρετε.. λόγια τρελῶν. Ὑπέγραψαν τὴν ἀναφορὰ κι ἔφυγαν. Λίγα χρόνια μετὰ ἀπ αὐτοὺς ἐπήγαμε ἐμεῖς. Ἤρθαμε ἐπειδὴ εἴδαμε ἀπὸ μακριὰ τὴ λάμψη τῆς φλόγας τοῦ Παγετώνα, τὴν ὁποία βλέπουν μόνο ὅσοι ἔχουν καταλάβει ὅτι ἔχασαν τὸν δρόμο. Φτάνοντας ἐδῶ εἴδαμε κι ἐμεῖς τὸ θαυμαστὸ δέντρο τῆς φωτιᾶς ἀλλὰ καὶ τὸν Γέρο ἐν ταπεινώσει στὴν κορυφὴ τοῦ δέντρου (Tiptree) λάμποντας σὰν ἕνα ἀστέρι, δίνοντας ζωὴ σ ἕνα ἄλλο ἀστέρι καὶ σ ἄλλο ἕνα, ἀγκαλιάζοντὰς τα μὲ τὰ κλαδιά του ποὺ ἒμοιαζαν μὲ χέρια καὶ παρηγορητικὴ ἀγκαλιά, λέγοντας σ ὅλους : ἀγαπᾶτε ἀλλήλους, γιατί ἡ ἀγάπη θὰ μᾶς πάει στὸν Παράδεισο ὅπου σᾶς περιμένω. Τώρα εἶναι ἡ στιγμὴ νὰ κλείσουμε αὐτὴν τὴ διήγηση γιὰ τὸν πατέρα Σωφρόνιο καὶ τὴ μονὴ τοῦ Ἔσσεξ στὴ Μεγάλη Βρετανία καὶ ν ἀποχαιρετήσουμε τοὺς ἀδελφοὺς καὶ τὶς ἀδελφές τῆς μονῆς. Καὶ ἂν ἑρμηνεύσουμε τ ὄνομα τοῦ χωριοῦ ὅπου βρίσκεται τὸ μοναστήρι Tollshunt Knight δηλ. οἱ ἱππότες τοῦ πηγαδιοῦ τοῦ Tolle, τότε δὲν θὰ σᾶς ποῦμε: «goodbye Tollshunt Knight», ἀλλὰ «Goodbye Siluanriver Knight». Ἱερ.Dionisie Ignat περιοδικὸ «Lumea Monahilor» 23

λογοι ΑΓΙΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ Ἡ φιλομάθεια τῶν Γραφῶν προξενεῖ πολυμάθεια Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου Εἶναι βέβαια γνωστὸ ὅτι ἡ φιλομάθεια καὶ ἡ ἀνάγνωση τῶν Γραφῶν θὰ σοῦ προσφέρει καὶ πολυμάθεια καὶ θὰ σὲ λυτρώσει ἀπὸ τὴν ἀμάθεια, τὴν ὁποία ἀκολουθοῦν πολλὲς ζημίες. Γι αὐτὸ καὶ ὁ σοφὸς Ἰσοκράτης εἶπε: Ἂν εἶσαι φιλομαθής, θὰ γίνεις πολυμαθής καὶ ὅσα μὲν ξέρεις καλά, νὰ τὰ διαφυλάσσεις μὲ τὴ μελέτη, ὅσα ὅμως δὲν ἔχεις μάθει, νὰ τὰ δέχεσαι μὲ τὴν ἐπιμέλεια γιατί ἔτσι, ἐκεῖνα ποὺ οἱ ἄλλοι τὰ βρίσκουν δύσκολα, ἐσὺ θὰ τὰ μαθαίνεις εὔκολα». Καὶ κάποιος ἄλλος σοφὸς λέει: «Σὲ αὐτοὺς ποὺ ἀγωνίζονται στὸ στάδιο δίνεται τὸ βραβεῖο τῆς νίκης στοὺς φιλόπονους τὸ πρωτεῖο τῆς φρονήσεως καὶ τὴν ἀμάθεια, σὰν τρομερὴ νόσο, τὴν ἀκολουθοῦν πολλὰ ἁμαρτήματα ἡ παιδεία ὅμως, ὅπως ἀκριβῶς ἡ εὔφορη χώρα, πάντα καρποφορεῖ τὰ ἀγαθὰ» (ἀπὸ τὸν βίο τοῦ Κυρίλλου τοῦ Φιλεώτου). Καὶ ὁ Σειρὰχ εἶπε: «Ἡ πεπαιδευμένη ψυχὴ εἶναι ἀνεκτίμη- 24

λογοι ΑΓΙΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ τη» (Σοφ.Σειρ.26,14). Ἀλλὰ καὶ ὁ Σολομῶν εἶπε: «Τὸ πλῆθος τῶν σοφῶν εἶναι ἡ σωτηρία τοῦ κόσμου καὶ ὁ συνετὸς βασιλέας εἶναι σταθερότητα γιὰ τὸν λαὸ του» (Σοφ.Σολ.6,24). Καὶ ὅτι ἡ φιλομάθεια καὶ ἡ συνεχὴς ἀνάγνωση κάνει πολυμαθεῖς ἀκόμη καὶ τοὺς ἀμαθεῖς, εἶναι ἀναντίρρητο γιατί ἐγώ γνώρισα ἀνθρώπους ὄχι μόνο ἀμαθεῖς τῆς Ἑλληνικῆς γλώσσας, ἀλλὰ καὶ αὐτῆς τῆς κοινῆς καὶ πεζῆς, ὄντας ξενόγλωσσοι, ἀλλὰ οἱ ὁποῖοι μὲ τὴ συνεχῆ ἀνάγνωση στὴν ἡσυχία ἔμαθαν τόσα πολλὰ καὶ ἔγιναν σοφοί, ὥστε ὑπερέβησαν καὶ αὐτοὺς τοὺς ἴδιους τοὺς φιλοσόφους καὶ τὶς ἀπορίες τους, μὲ δυσκολία τὶς λύνουν κι αὐτοὶ οἱ μεγάλοι δάσκαλοι. Τὶς ζημιὲς ποὺ προκύπτουν ἀπὸ τὴν ἀμάθεια καὶ τὴν ἔλλειψη γνώσεως τῶν γραφῶν διηγεῖται σύντομα ὁ χρυσὸς ρήτορας τῆς Ἐκκλησίας λέγοντας: «Γιατί ἀπὸ ἐδῶ προῆλθαν τὰ μύρια κακά, ἀπὸ τὴν ἄγνοια τῶν Γραφῶν. Ἀπὸ ἐδῶ βλάστησε ἡ μεγάλη φθορὰ τῶν αἱρέσεων, ἀπὸ ἐδῶ οἱ ἀμελημένοι βίοι, ἀπὸ ἐδῶ οἱ ἀκερδεῖς κόποι. Γιατὶ, ὅπως ἀκριβῶς αὐτοὶ ποὺ στεροῦνται αὐτὸ τὸ φῶς δὲν μποροῦν νὰ βαδίσουν σωστά, ἔτσι καὶ αὐτοὶ ποὺ δὲν βλέπουν πρὸς τὴν ἀκτίνα τῶν θείων γραφῶν βασανίζονται πολὺ καὶ συνεχῶς ἁμαρτάνουν, ἐπειδὴ βαδίζουν σὲ βαθύτατο σκότος» (Λόγ. εἰς τὸ προοίμιον τῆς πρὸς Ρωμαίους ἐπιστολῆς). Ὁ Ἀόρατος Πόλεμος, ἐκδ. Συνοδείας Σπυρίδωνος Ἱερομονάχου, Νέα Σκήτη Ἅγιον Ὄρος. 25