Δίκτυα μουσείων στη σύγχρονη πόλη

Δίκτυα μουσείων στη σύγχρονη πόλη ΝΣΟΡΑ ΚΟΝΟΛΑ Ομότιμη Καθηγήτρια Παντείου Πανεπιστημίου Περίληψη τη σύγχρονη στρατηγική αστικής αναζωογόνησης μέσω του πολιτισμού πρωτεύοντα ρόλο διαδραματίζουν τα παντός είδους μουσεία, μερικά από τα οποία, λόγω της εντυπωσιακής κατασκευής τους, έχουν μεταβληθεί σε εμβλήματα των πόλεων και σε τουριστικούς μαγνήτες. ε ορισμένες πόλεις μάλιστα με την εφαρμογή προγραμμάτων πολιτιστικής συγκέντρωσης (cultural clustering) δημιουργούνται συγκεντρώσεις μουσείων (museum clusters). Σο θέμα των συγκεντρώσεων ή δικτύων μουσείων στο διεθνή χώρο και η επιχειρούμενη ταξινόμησή τους σε κατηγορίες παρουσιάζεται στο πρώτο μέρος της εισήγησης αυτής. ύμφωνα με την προτεινόμενη τυπολογία οι ονομαζόμενες υνοικίες Μουσείων, οι οποίες σχηματίζονται από μουσεία σε άμεση γειτνίαση, αποτελούν την πρώτη και κυριότερη κατηγορία. τη δεύτερη κατηγορία, Διαδρομές των Μουσείων, η δικτύωση είναι νοητή. τη συνέχεια, η εξέταση της περίπτωσης των μουσείων στις ελληνικές πόλεις καταλήγει σε προτάσεις εφαρμογής των προτύπων των δύο παραπάνω κατηγοριών δικτύων μουσείων στις πόλεις αυτές. Για τις δύο μεγάλες πόλεις, Αθήνα και Θεσσαλονίκη, επισημαίνονται περιοχές που πληρούν τις βασικές προϋποθέσεις για δημιουργία υνοικιών Μουσείων. Για τις υπόλοιπες πόλεις προτείνεται η δικτύωση των υπαρχόντων σ αυτές μουσείων μέσω της οργάνωσης Διαδρομών Μουσείων. Η εισήγηση ολοκληρώνεται με την παρουσίαση των τρόπων δικτύωσης των μουσείων και της συνεισφοράς της δικτύωσης αυτής στη βελτίωση της εικόνας των πόλεων και στην προσέλκυση αστικού/πολιτιστικού τουρισμού. Λέξεις κλειδιά δίκτυα μουσείων, αστικός τουρισμός, συνοικίες μουσείων, διαδρομές μουσείων, ελληνικές πόλεις.

1. Εισαγωγή Σην τελευταία εικοσιπενταετία η στρατηγική αστικής αναζωογόνησης μέσω του πολιτισμού (urban regeneration through culture) εφαρμόζεται διεθνώς από μεγάλες και μεσαίου μεγέθους πόλεις οι οποίες επιζητούν την φυσική, οικονομική και κοινωνική αναζωογόνησή τους και τη διεκδίκηση μιας υψηλότερης θέσης στο εθνικό ή, τις περισσότερες φορές, στο διεθνές αστικό σύστημα. Ανάμεσα στα μέσα που οι πόλεις χρησιμοποιούν για να πετύχουν τους σκοπούς αυτούς πρωτεύοντα ρόλο διαδραματίζουν τα παντός είδους μουσεία, ιστορικά, αρχαιολογικά, επιστήμης και τεχνολογίας, ειδικά θεματικά και κυρίως μουσεία ή πινακοθήκες τέχνης (για συνοπτική παρουσίαση του θέματος της αστικής αναζωογόνησης βλ. Κόνσολα, 2006 και 2011). Ο νέος εξωστρεφής και δυναμικός ρόλος, που τα μουσεία έχουν αναλάβει τις τελευταίες δεκαετίες, επιβάλλει την ένταξή τους στην υπηρεσία του κοινωνικού συνόλου για την ανταπόκρισή τους στις σύγχρονες κοινωνικές ανάγκες. Μέσα στο πλαίσιο του επαναπροσδιορισμένου ρόλου τους τα μουσεία παύουν να έχουν ως μονοσήμαντο προσανατολισμό τη συγκέντρωση, φύλαξη, μελέτη και παρουσίαση των συλλογών τους και λαβαίνουν επίσης υπόψη την ικανοποίηση των αισθητικών και λειτουργικών αναγκών των επισκεπτών τους. Διευρύνουν επομένως τις προσφερόμενες υπηρεσίες και αποκτούν και εμπορικές λειτουργίες, παρά το γεγονός ότι ο κύριος στόχος τους δεν είναι με κανένα τρόπο το οικονομικό όφελος. Έτσι τώρα τα μουσεία προσφέρουν συμπληρωματικές υπηρεσίες αναψυχής και αγοραστικών δυνατοτήτων με μεγάλα πωλητήρια αναμνηστικών, βιβλιοπωλεία, εστιατόρια και άλλες εξυπηρετήσεις που τους αποφέρουν σημαντικά έσοδα (Van Aalst & Boogaarts, 2002 Hamnett & Shoval, 2003 Grodach, 2008). Έχουν ως εκ τούτου μεταβληθεί σε πολυσύνθετους οργανισμούς, σε πολιτιστικούς και εκπαιδευτικούς αλλά και σε ψυχαγωγικούς πόλους έλξης, που λειτουργούν με νέους όρους, στη διαμόρφωση των οποίων ο ρόλος των οικονομικών παραμέτρων δεν είναι καθόλου αμελητέος. Οικονομικός κατά μεγάλο μέρος είναι άλλωστε και ο στόχος που επιδιώκουν να προσελκύσουν μεγάλο αριθμό επισκεπτών, κυρίως από το εξωτερικό. Η σύνδεσή τους με τον τουρισμό, ιδιαίτερα τον πολιτιστικό, τον αστικό και τον συνεδριακό τουρισμό, αλληλοσχετιζόμενους τουριστικούς κλάδους με δυναμική αυξητική τάση, είναι πολύ στενή. χετικές μελέτες δείχνουν ότι τα μουσεία αποτελούν εξαιρετικά δημοφιλείς πολιτιστικούς προορισμούς στον αστικό τουρισμό (Lord, 2002 McKercher and du Cros, 2002 Van Aalst and Boogaarts, 2002 NMDC, 2010). Ενδεικτική της σημασίας που τόσο οι κρατικές και δημοτικές αρχές όσο και τα ιδιωτικά πολιτιστικά ιδρύματα αποδίδουν στα μουσεία είναι η «έκρηξη» στην κατασκευή νέων μουσείων, κυρίως σύγχρονης τέχνης, συχνά πρωτοποριακών από άποψη αρχιτεκτονικού σχεδίου. Αρκετοί από τους διάσημους σήμερα αρχιτέκτονες έχουν συνδέσει το όνομά τους με το σχεδιασμό μεγάλων μουσείων, που έχουν μεταβληθεί σε μέσα επίδειξης πολιτιστικής και οικονομικής ισχύος, στα λεγόμενα «έργα - ναυαρχίδες» (flagships ) ή σε «πολιτιστικές λατρευτικές εικόνες» (cultural icons), και κατ επέκταση σε τουριστικούς μαγνήτες. Σο γνωστότερο παράδειγμα είναι βέβαια το Μουσείο Γκούγκενχαιμ στο Μπιλμπάο, έργο του Υρανκ Γκέρυ. Μέσω του εξαιρετικά εντυπωσιακού κτηρίου του Μουσείου το Μπιλμπάο κατόρθωσε, με τη συμβολή και άλλων έργων μεγάλης κλίμακας, κατασκευασμένων από περίφημους αστέρες - αρχιτέκτονες, να αλλάξει την αρνητική εικόνα της αποβιομηχανοποιημένης επαρχιακής πόλης και να καθιερωθεί ως διεθνής τουριστικός προορισμός ( McNeill, 2000 Baniotopoulou, 2001 Plaza, 2008 Plaza et al., 2009). Παράλληλα με την τεράστια αύξηση του αριθμού των μουσείων παρατηρείται, κυρίως τις δύο τελευταίες δεκαετίες, και η ανάδειξη των λεγόμενων συγκεντρώσεων (clusters) ή δικτύων μουσείων ως μέρος της διαδικασίας αστικής ανάπλασης. Αυτή ακριβώς η δικτύωση των μουσείων σε μια ενότητα φυσική ή νοητή και η επιχειρούμενη ταξινόμηση των δικτύων αυτών παρουσιάζονται συνοπτικά στο πρώτο μέρος αυτής της εισήγησης. το δεύτερο μέρος εξετάζεται κατά πόσον είναι εφικτή η δικτύωση μουσείων στις ελληνικές πόλεις, μεγάλες αλλά και μικρότερες, και ποια μορφή μπορεί αυτή να πάρει ώστε τα δημιουργούμενα δίκτυα μουσείων να συνεισφέρουν στην πολιτιστική, οικονομική και τουριστική ανάπτυξη των ελληνικών πόλεων ή και μιας ευρύτερης περιοχής. Η συνεισφορά αυτή εμφανίζεται ιδιαίτερα ευπρόσδεκτη σε περίοδο κρίσης, όπου αναζητούνται τρόποι ανάδειξης των ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων της χώρας. 2. Πολιτιστικές συγκεντρώσεις και δίκτυα μουσείων Η δημιουργία των δικτύων μουσείων συνδέεται στενά με τη στρατηγική της πολιτιστικής συγκέντρωσης (cultural clustering), που εμφανίστηκε στη δεκαετία του 80 και έκτοτε εξελίσσεται διαρκώς και έχει καταλάβει δεσπόζουσα θέση στην αναπτυξιακή πολιτική πολλών αστικών κέντρων. Πολιτιστική συγκέντρωση είναι η χωρική συγκέντρωση ενός μεγάλου αριθμού «πολιτιστικών βιομηχανιών» (με την ευρεία έννοια του όρου) 1 με σκοπό τη δημιουργία περιβάλλοντος που θα ενισχύσει την πολιτιστική παραγωγή και δημιουργικότητα (Montgomery, 2003 Mommaas, 2004). Γενικά, όπως παρατηρεί και ο Mommaas (2004), στο πεδίο της πολιτιστικής πολιτικής διαπιστώνουμε μια χωρικού προσανατολισμού στρατηγική πολιτιστικής ανάπτυξης που συνδέει τις πολιτιστικές και ψυχαγωγικές δραστηριότητες με τους σκοπούς της οικονομικής, χωροταξικής και κοινωνικής πολιτικής. 1 Ο όρος πολιτιστικές βιομηχανίες χρησιμοποιείται τώρα για να χαρακτηρίσει «το σύνολο των δραστηριοτήτων που συνδέονται με την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών του πολιτισμού, όπως και με την ολοκληρωμένη συντήρηση και προβολή της πολιτιστικής κληρονομιάς μιας χώρας» (Βερνίκος, Δασκαλοπούλου κ.ά., 2004, βλ. και Κόνσολα 2006).

Ο όρος πολιτιστική συγκέντρωση μπορεί να χαρακτηρίσει μια μεγάλη ποικιλία από χωρικές συγκεντρώσεις πολιτιστικών προϊόντων και δραστηριοτήτων. υχνά χρησιμοποιείται για τις ονομαζόμενες «πολιτιστικές περιοχές» 2 (cultural quarters or clusters), που δημιουργούνται σε υποβαθμισμένες συνοικίες του κέντρου της πόλης, τις οποίες μεταβάλλουν σε δημοφιλείς ελκυστικές γειτονιές για αναψυχή αλλά και πολιτιστική παραγωγή και κατανάλωση. Φωριστή κατηγορία πολιτιστικών συγκεντρώσεων αποτελούν οι συγκεντρώσεις ιδρυμάτων υψηλής τέχνης, στις οποίες ανήκουν και οι συγκεντρώσεις (clusters) ή δίκτυα μουσείων (Γοσποδίνη, 2006). Οι συγκεντρώσεις ή δίκτυα μουσείων σχηματίζονται μετά από μεγάλης κλίμακας παρεμβάσεις στο αστικό περιβάλλον που στοχεύουν στη δημιουργία ενός πολεοδομικού συνόλου ο πυρήνας του οποίου συγκροτείται από γειτονικά μουσεία. Η άμεση γειτνίαση όμως δεν αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για το σχηματισμό ενός δικτύου μουσείων. Σο δίκτυο μπορεί να προκύψει και με τη δημιουργία σχέσεων λειτουργικής διασύνδεσης μεταξύ μουσείων χωροταξικά κατανεμημένων σε μια ευρύτερη περιοχή. 3. Tυπολογία των δικτύων μουσείων Σα γνωστότερα παραδείγματα συγκεντρώσεων ή δικτύων μουσείων βρίσκονται στην Ευρώπη (Ολλανδία, Γερμανία, Αυστρία κ.ά.) και τη Βόρεια Αμερική. 3 Πρόκειται για τις συγκεντρώσεις μουσείων στις εξής πόλεις: Άμστερνταμ (Museumplein), Ρότερνταμ (Museumpark), Ουτρέχτη (Museumkwartier), Βερολίνο (Museuminsel), Μόναχο (Kustareal), Υρανκφούρτη (Museumsufer), Βιέννη (MuseumsQuartier). Γνωστά είναι επίσης τα δίκτυα μουσείων τα οποία χρησιμοποιούν το όνομα «Μίλι Μουσείων» (Museum Mile) στη Νέα Τόρκη, τη Βόννη, και το Λονδίνο. ε άλλες περιπτώσεις όμως η δικτύωση δεν βασίζεται στη στενή χωρική γειτνίαση, αλλά στην ένταξή των μουσείων σε μια θεματική διαδρομή (route). Η εμπειρική παρατήρηση των δικτύων μουσείων σε αστικά κέντρα διαφόρων χωρών και των μορφών που εμφανίζουν οι δικτυώσεις αυτές μας επιτρέπει, με σχετική βεβαιότητα, να κατατάξουμε τα δίκτυα μουσείων σε δύο βασικές κατηγορίες: α) υνοικίες Μουσείων, και β) Διαδρομές Μουσείων. 3.1. υνοικίες Μουσείων Είναι η σημαντικότερη από τις δύο κατηγορίες και αυτή στην οποία αναφερόμαστε όταν χρησιμοποιούμε τον όρο museum cluster. Πρόκειται για ένα πολεοδομικό σύνολο το οποίο περιλαμβάνει γειτονικά κτήρια μουσείων με διαμορφωμένους ελεύθερους δημόσιους χώρους (πλατείες, πάρκα) ανάμεσά τους. το σύνολο αυτό ενσωματώνονται αρκετές φορές και νέα οικοδομήματα για μουσειακή ή εκθεσιακή χρήση. Σα μουσεία αυτά, μέσω της δικτύωσής τους, αποτελούν μια ευδιάκριτη ενότητα, διατηρούν όμως το καθένα την αυτονομία του. Όπως και αν χαρακτηρίζεται, κατά περίπτωση, το παραπάνω πολεοδομικό σύνολο στην επίσημη ονομασία του, υνοικία, Πάρκο, Πλατεία, Νησί ή Όχθη Μουσείων, είναι στην πραγματικότητα τμήμα της πόλης που φαίνεται να αποτελεί μια ξεχωριστή περιοχή, η οποία μπορεί να ονομαστεί υνοικία. την κατηγορία αυτή εντάσσονται οι υνοικίες Μουσείων στη Βιέννη, το Άμστερνταμ, το Ρότερνταμ, την Ουτρέχτη, το Μόναχο, το Βερολίνο κ.α. την ίδια κατηγορία μπορεί να ενταχθούν και το μεγάλο σύμπλεγμα Μουσείων του Ιδρύματος μιθσόνιαν και η Εθνική Πινακοθήκη στο κέντρο της Ουάσινγκτον δεξιά και αριστερά από το Εθνικό Πάρκο (National Mall), καθώς και η «Όχθη των Μουσείων» (Museumsufer) με 13 (!) μουσεία κατά μήκος της νότιας όχθης του ποταμού Μάιν στη Υρανκφούρτη. Εκτός από τα μουσεία και τους άλλους πολιτιστικούς οργανισμούς σε ορισμένες υνοικίες ή στις γύρω περιοχές υπάρχουν και επιχειρήσεις εμπορικές και αναψυχής, όπως βιβλιοπωλεία, ρεστοράν, καφέ κ.λπ. 3.1.1. Κύρια χαρακτηριστικά Οι υνοικίες Μουσείων έχουν βέβαια κοινά χαρακτηριστικά, παρουσιάζουν όμως και αρκετές διαφορές ως προς τον τρόπο που δημιουργήθηκαν, τους φορείς διοίκησης, το είδος της δικτύωσης, τις άλλες λειτουργίες που περιλαμβάνουν κ.λπ. Κοινό χαρακτηριστικό είναι ότι σχεδόν όλες προέκυψαν με πρωτοβουλία των κρατικών ή των δημοτικών αρχών, οι οποίες είναι υπεύθυνες και για τη λειτουργία τους. Μια σύντομη αναφορά στις σημαντικότερες από τις υνοικίες θα καταδείξει τα κοινά στοιχεία αλλά και τις διαφορές. Σο Νησί των Μουσείων στο Βερολίνο περιλαμβάνει αποκλειστικά πέντε κρατικά μουσεία - μνημεία της πολιτιστικής κληρονομιάς -κατασκευασμένα από το 1830 έως το 1930 (Van Aalst and Boogaarts, 2002). Δημιουργήθηκε δηλαδή σταδιακά και όχι κατόπιν σχεδιασμού αν και πρόσφατα καταρτίστηκε ρυθμιστικό σχέδιο ανάπλασης (masterplan for redevelopment) που θα ενισχύσει τη διαδικασία δικτύωσης των επιμέρους μουσείων σε ένα μεγάλο μουσειακό συγκρότημα. ταδιακά δημιουργήθηκε και η υνοικία των Μουσείων στο Άμστερνταμ με τρία μεγάλα μουσεία (δύο κρατικά και ένα δημοτικό) και μια περίφημη αίθουσα συναυλιών γύρω από μια ευρύχωρη τριγωνική πλατεία-πάρκο (Van Aalst and Boogaarts, 2002). Σο ίδιο ισχύει και για την «υνοικία της Σέχνης» στο Μόναχο. Περιλαμβάνει κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, κρατικά και πολύ σημαντικά μουσεία, που άρχισαν να κτίζονται από το 19 ο αιώνα (1816) και συνέχισαν να κατασκευάζονται έως σήμερα, καθώς και αρκετές αίθουσες τέχνης (Βλ. www.pinakothek.de). 2 Φαρακτηριστικό παράδειγμα πολιτιστικής περιοχής στην Αθήνα είναι η περιοχή του Χυρρή (Καραχάλης 2007). 3 Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι ακόμη και στην Σαϊβάν έχει προχωρήσει ο σχεδιασμός δικτύων μουσείων (Tien 2010).

Αντιθέτως, στην περίπτωση του Ρότερνταμ το Πάρκο των Μουσείων σχεδιάστηκε στη δεκαετία του 90 από τον γνωστό αρχιτέκτονα Rem Koolhaas, με πρωτοβουλία της δημοτικής αρχής, ως ένα νέο έργο αστικής ανάπλασης ώστε να περιλαμβάνει προϋπάρχοντα μουσεία και νέα πολιτιστικά κτήρια, μέσα σε ένα από τα πάρκα της πόλης (Mommaas, 2004). Η περίπτωση της υνοικίας Μουσείων της Ουτρέχτης είναι παρόμοια. Η δημιουργία της υνοικίας αυτής, με πυρήνα τρία σημαντικά πρόσφατα ανακαινισμένα μουσεία στο ιστορικό κέντρο της πόλης, την ίδια περίπου εποχή με την αντίστοιχη υνοικία του Ρότερνταμ, αποτέλεσε συνειδητή προσπάθεια της δημοτικής αρχής για τη βελτίωση της ποιότητας του αστικού χώρου και την προσέλκυση τουρισμού (Mommaas, 2004). Ακόμη πιο φιλόδοξο υπήρξε το σχέδιο για το σχηματισμό της Όχθης των Μουσείων στη Υρανκφούρτη. Πρόκειται για την υλοποίηση ενός «οράματος» του τότε δημάρχου που κατόρθωσε, κυρίως στη δεκαετία του 80, με την κατασκευή ενός μεγάλου αριθμού μουσείων το ένα δίπλα στο άλλο κατά μήκος της μιας όχθης του ποταμού, να αλλάξει ριζικά την αρνητική εικόνα της πόλης δίνοντάς της πολιτιστικό κύρος και φήμη (Haverkampf, 1986. Βλ. και www.stadtgeschicteffm.de). χέδιο της δημοτικής αρχής αποτελεί και η γνωστή υνοικία των Μουσείων στη Βιέννη (Roodhouse and Mokre, 2004 De Frantz, 2005). Η τολμηρή ιδέα της μετατροπής της περιοχής των βασιλικών στάβλων της αυτοκρατορικής εποχής στο ιστορικό κέντρο της πόλης σε πολιτιστική περιοχή, στην οποία ενσωματώθηκαν παλιά μπαρόκ κτήρια και νέα συγκροτήματα (ανάμεσά τους και το πρωτοποριακής αρχιτεκτονικής Μουσείο ύγχρονης Σέχνης) για τη στέγαση μεγάλων και μικρών πολιτιστικών οργανισμών, προχώρησε παρά τις εξαιρετικά έντονες αντιδράσεις, χάρη στη συνεργασία του δήμου με τις κρατικές αρχές, που παρείχαν και εξακολουθούν να παρέχουν τα απαιτούμενα οικονομικά μέσα. Για τη λειτουργία της υνοικίας των Μουσείων υπεύθυνος είναι ο Δήμος της Βιέννης αλλά τον αποφασιστικότερο ρόλο διαδραματίζει η Εταιρεία Διαχείρισης που έχει συσταθεί. Η δικτύωση και η συνεργασία των μουσείων και των άλλων πολιτιστικών οργανισμών στις υνοικίες των Μουσείων για θέματα κοινού ενδιαφέροντος είναι ένα σύνθετο πλέγμα σχέσεων και διασυνδέσεων. Κυμαίνεται από πολύ στενή και επίσημη, όπως στην περίπτωση των κρατικών μουσείων του Βερολίνου, έως περιορισμένη σε άτυπες συναντήσεις σχετικά με τη συντήρηση και την προβολή της περιοχής (Άμστερνταμ, Ρότερνταμ). Η υνοικία των Μουσείων στη Βιέννη αποτελεί ξεχωριστή περίπτωση. Η ιεραρχική δομή της διαχείρισης με ένα φορέα διοίκησης υπερβολικά ισχυρό δεν επιτρέπει την ουσιαστική συνεργασία ανάμεσα στους πολιτιστικούς οργανισμούς που απαρτίζουν τη υνοικία. Οι διάφοροι τρόποι δικτύωσης περιλαμβάνουν την καθιέρωση κοινού εισιτηρίου, την έκδοση κοινών διαφημιστικών φυλλαδίων και τουριστικών οδηγών, τη δημιουργία κοινού ιστότοπου, τον προγραμματισμό κοινής εκστρατείας προβολής, την οργάνωση μεγάλης κλίμακας φεστιβάλ, εκθέσεων και άλλων σχετικών εκδηλώσεων κ.ά. Η γνωστότερη μεγάλης κλίμακας εκδήλωση είναι το ετήσιο Υεστιβάλ των Μουσείων στην όχθη του ποταμού στην Υρανκφούρτη (Museumsuferfest), που έχει πλέον καθιερωθεί ως ένα από τα μεγαλύτερα φεστιβάλ της Γερμανίας με 2,5 εκατ. επισκέπτες το χρόνο. 3.1.2. κοποί Οι σκοποί που επιδιώχθηκαν με τη δημιουργία των υνοικιών Μουσείων συνδέονται, όσον αφορά την πόλη, με την ποιότητα του αστικού χώρου, την εικόνα της πόλης και την τουριστική ελκυστικότητά της (Van Aalst and Boogaarts, 2002 Mommaas, 2004 Tien, 2010). υγκεκριμένα οι υνοικίες αυτές χρησιμοποιήθηκαν ως εργαλείο για: την αισθητική αναβάθμιση του δομημένου περιβάλλοντος, την αναζωογόνηση του συχνά υποβαθμισμένου κέντρου της πόλης και τη δημιουργία ενός φιλόδοξου «πολιτιστικού εμβλήματος» που θα αποτελέσει σημείο αναφοράς και θα συντελέσει στην ενίσχυση του αισθήματος περηφάνιας των κατοίκων της πόλης. την αισθητή βελτίωση της εικόνας της πόλης και την ισχυροποίηση της ιδιαίτερης ταυτότητάς της. Σο πολεοδομικό σύνολο της υνοικίας που συχνά περιλαμβάνει, εκτός από τα μεγαλόπρεπα παλιά οικοδομήματα, και εντυπωσιακά σύγχρονα κτήρια και στο οποίο λαβαίνουν χώρα ποικίλες μεγάλης κλίμακας δραστηριότητες, αποτελεί πλέον ένα αναγνωρίσιμο ισχυρό όνομα (brand name) που συμβάλλει στη δημιουργία της εικόνας μιας πόλης δυναμικής και σύγχρονης με κοσμοπολίτικο και καινοτόμο χαρακτήρα. Η αναβαθμισμένη αυτή εικόνα μπορεί κατόπιν να προβληθεί στις διεθνείς εκστρατείες προώθησης της πόλης με τεχνικές του μάρκετινγκ (μάρκετινγκ προορισμού). την προσέλκυση αστικού/πολιτιστικού τουρισμού που συμβάλλει ουσιαστικά στην ενίσχυση της τοπικής οικονομίας. Όσον αφορά τα ίδια τα μουσεία τα αναμενόμενα αποτελέσματα της δικτύωσης σχετίζονται με: την μεταξύ τους ανταλλαγή ιδεών, πληροφοριών και τεχνογνωσίας, τη συνεργασία στη διοργάνωση ειδικών εκδηλώσεων και άλλων δραστηριοτήτων, την πιο αποτελεσματική και σε μεγαλύτερη κλίμακα προβολή τους, την προσέλκυση μεγαλύτερου αριθμού επισκεπτών, και τη δημιουργία οικονομιών κλίμακας. 3.2. Διαδρομές Μουσείων Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει μουσεία που εντάσσονται, συνήθως με πρωτοβουλία των δημοτικών αρχών, σε μια διαδρομή που έχει ονομαστεί Διαδρομή μουσείων (museum route). Προτείνεται δηλαδή στον επισκέπτη μια συγκεκριμένη πορεία, ένας περίπατος που θα του επιτρέψει να γνωρίσει τα κυριότερα μουσεία της πόλης,

διευκολύνοντας την κίνησή του από το ένα μουσείο στο άλλο και παρέχοντάς του ένα πιο ολοκληρωμένο σύνολο πληροφοριών. Σα μουσεία μπορεί να βρίσκονται: α) κατά μήκος ενός κύριου οδικού άξονα (Άξονας Μουσείων), συνήθως όχι σε άμεση γειτνίαση. Σο γνωστότερο παράδειγμα είναι ο περίφημος άξονας των 10 μουσείων της 5 ης Λεωφόρου στη Νέα Τόρκη που έχει ονομαστεί Μίλι των Μουσείων (Museum Mile). Ανάμεσα στα μουσεία αυτά συγκαταλέγεται το περίφημο Μητροπολιτικό Μουσείο και το Μουσείο Γκούγκενχαιμ. Σο δίκτυο δημιουργήθηκε στη δεκαετία του 70 κυρίως για να αυξήσει τον αριθμό των επισκεπτών των μουσείων αλλά και για να διευκολύνει την προσφορά χορηγιών. Σο όνομα Museum Mile έχουν υιοθετήσει συγκεντρώσεις μουσείων στο Λονδίνο και τη Βόννη, αν και στην πραγματικότητα τα μουσεία που περιλαμβάνουν δε βρίσκονται στον ίδιο δρόμο όπως εκείνα της Νέας Τόρκης αλλά είναι συγκεντρωμένα σε μια περιοχή επισκέψιμη χωρίς τη χρήση μεταφορικού μέσου. β) να είναι διάσπαρτα σε μια ευρύτερη περιοχή. αυτή την περίπτωση πρόκειται για μια θεματική πολιτιστική διαδρομή, η οποία συνδέει νοερά τα μουσεία σε διάφορα σημεία της πόλης με προτεινόμενες διαδρομές που ενοποιούν κατά κάποιο τρόπο τα μουσεία αυτά σε ένα δίκτυο. Σέτοιου είδους Διαδρομές Μουσείων οργανώνονται συστηματικά από διάφορες πόλεις, όπως π.χ. την Κρακοβία, τη Μπρυζ, το Μόντρεαλ, κ.ά. 3.2.1. Σρόποι δικτύωσης και στόχευση Σα μουσεία των διαδρομών συνεργάζονται κυρίως για θέματα προβολής, ενίσχυσης της επισκεψιμότητας και διοργάνωσης μεγάλης κλίμακας φεστιβάλ. Από τα φεστιβάλ αυτά την ευρύτερη δημοσιότητα και συνακόλουθα τον μεγαλύτερο αριθμό επισκεπτών έχει πετύχει το καθιερωμένο ετήσιο Museum Mile Festival της Νέας Τόρκης κατά τη διάρκεια του οποίου η είσοδος στα μουσεία είναι ελεύθερη και η κυκλοφορία των αυτοκινήτων σ αυτό το τμήμα της Λεωφόρου απαγορεύεται. Πρέπει να σημειωθεί ότι εκτός από την έκδοση κοινών φυλλαδίων και την παρουσίαση των μουσείων σε κοινό ιστότοπο 4, σε πολλές περιπτώσεις τα μουσεία μιας προτεινόμενης διαδρομής έχουν καθιερώσει για τους τουρίστες κοινή κάρτα μουσείων για μειωμένο εισιτήριο. Σα πλεονεκτήματα της δικτύωσης των μουσείων μέσω των διαδρομών συνοψίζονται κυρίως: στη διευκόλυνση της περιήγησης του επισκέπτη με την υπόδειξη διαδρομών και τρόπων προσπέλασης που θα του επιτρέψουν να δει περισσότερα σε μικρότερο χρόνο. στην προβολή και των λιγότερο γνωστών μουσείων με την ένταξή τους στη ίδια διαδρομή με τα μεγάλα. στην ωφέλεια που προκύπτει για τα μικρότερα μουσεία από την έστω και χαλαρή συνεργασία με τα μεγαλύτερα που διαθέτουν εξελιγμένη τεχνογνωσία, ιδιαίτερα στους τομείς της διαχείρισης και της επικοινωνίας. στην αυξημένη μέριμνα για τη συντήρηση των κτηρίων των μουσείων, την αναδιοργάνωση των μόνιμων εκθέσεων και τη βελτίωση της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών. 4. Μουσεία στις ελληνικές πόλεις Αρκετά μεγάλος είναι ο αριθμός των μουσείων που βρίσκονται μέσα στις ελληνικές πόλεις. Σα περισσότερα και πιο σημαντικά είναι χωρίς αμφιβολία τα αρχαιολογικά, που είναι όλα κρατικά. Ορισμένα συγκαταλέγονται στα διεθνούς εμβέλειας μουσεία με μοναδικές στον κόσμο συλλογές. ε πάνω από εκατό υπολογίζονται τα μουσεία αυτά (δεν περιλαμβάνονται στον αριθμό αυτό μουσεία σε αρχαιολογικούς χώρους εκτός πόλεων), μερικά από τα οποία όμως είναι μικρές συλλογές. Ας σημειωθεί επίσης ότι δεκάδες άλλα βρίσκονται στο στάδιο της κατασκευής ή του σχεδιασμού. Αρχαιολογικά με την ευρύτερη έννοια του όρου μπορεί να ονομαστούν και τα βυζαντινά, επίσης κρατικά μουσεία, των οποίων όμως ο αριθμός είναι πολύ μικρότερος. Σα υπόλοιπα είδη μουσείων - ιστορικά ή/και λαογραφικά, πινακοθήκες, εκκλησιαστικά, ειδικά μουσεία όπως τα τεχνολογικά, τα μουσεία φυσικής ιστορίας, τα ναυτικά και πολεμικά - ανήκουν, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, στους δήμους ή σε συλλόγους και ιδιωτικά ιδρύματα. Σα περισσότερα όμως είναι τοπικής και ελάχιστα από αυτά εθνικής εμβέλειας. Ανάμεσα στα μουσεία αυτά υπάρχουν βέβαια ορισμένα στεγασμένα σε ευρύχωρους χώρους που πληρούν τις βασικές μουσειακές προδιαγραφές, τόσο ως προς την κτηριακή υποδομή όσο και ως προς τον τρόπο παρουσίασης των εκθεμάτων τους. Σα περισσότερα όμως εμφανίζουν βασικές ελλείψεις και υπολειτουργούν. ε πρόσφατη έρευνα του ΤΠΠΟΣ σχετικά με τις παρεχόμενες υπηρεσίες σε κρατικά μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους καταγράφηκαν τεράστιες ελλείψεις και δεκάδες προβλήματα σε όλα σχεδόν τα κρατικά μουσεία της χώρας, όχι μόνο στα μικρά αλλά και στα μεγάλα και περίφημα μουσεία που δέχονται εκατομμύρια επισκέπτες. Η κατάρτιση «Προγράμματος για την αναβάθμιση των υπηρεσιών των επισκεπτών στους αρχαιολογικούς χώρους και τα μουσεία» που θα μπει σε εφαρμογή σύντομα, σύμφωνα τουλάχιστον με ανακοινώσεις του ΤΠΠΟΣ (2010), παρέχει κάποιες ελπίδες για τη βελτίωση της κατάστασης. Όσον αφορά την επισκεψιμότητα τα διαθέσιμα στοιχεία για τα αρχαιολογικά μουσεία αποδεικνύουν ότι υφίσταται διαχρονικά διακυμάνσεις με φθίνουσα τάση. Εξαίρεση αποτελεί η εντυπωσιακή άνοδος της επισκεψιμότητας του Νέου 4 Οι περισσότερες πληροφορίες για αυτή την κατηγορία των Δικτύων Μουσείων προέρχονται από τις ιστοσελίδες τους, μερικές από τις οποίες είναι υποδειγματικές για την πληρότητα και την ποιότητα των παρεχόμενων στοιχείων.

Μουσείου της Ακρόπολης κατά 66,5% μεταξύ του 2009 και 2010. Για την ίδια χρονική περίοδο η επισκεψιμότητα στα υπόλοιπα αρχαιολογικά μουσεία μειώθηκε σημαντικά (Ελληνική τατιστική Αρχή, 2011). Ο στόχος της αύξησης της επισκεψιμότητας κατά συνέπεια πρέπει να αποτελέσει βασική επιδίωξη της πολιτιστικής και τουριστικής πολιτικής. Ιδιαίτερα πρέπει να δοθεί προτεραιότητα τόσο στη βελτίωση της λειτουργίας των μουσείων όσο και στην προβολή τους. Ένα από τα μέσα προβολής είναι και η δικτύωση των μουσείων, όπως αναλύθηκε στις προηγούμενες ενότητες της εισήγησης αυτής. 4.1. Δικτύωση μουσείων στις ελληνικές πόλεις: Ενδεικτικές προτάσεις Πριν προχωρήσουμε σε ορισμένες ενδεικτικές προτάσεις για τη δημιουργία Δικτύων Μουσείων στις ελληνικές πόλεις, θα πρέπει να αναφερθεί ότι στα δύο μεγάλα μητροπολιτικά κέντρα, Αθήνα και Θεσσαλονίκη, έχουν πρόσφατα δημιουργηθεί Δίκτυα Μουσείων. υγκεκριμένα, στη Θεσσαλονίκη ιδρύθηκε το 2010 και έχει τεθεί σε λειτουργία φορέας συνεργασίας με την επωνυμία «Κίνηση 5 Μουσείων Θεσσαλονίκης» (Αρχαιολογικό Μουσείο, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Κρατικό Μουσείο ύγχρονης Σέχνης, Μακεδονικό Μουσείο ύγχρονης Σέχνης και Σελλόγλειο Ίδρυμα Σεχνών του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης) (www.5museums.gr). Εκτός των δράσεων που αφορούν θέματα επιστημονικά και λειτουργικά, είναι βέβαιο ότι η ενιαία προβολή των μουσείων και των εκδηλώσεών τους θα βοηθήσει στην αύξηση της επισκεψιμότητάς τους και γενικότερα στην αναζωογόνηση της πολιτιστικής ζωής της πόλης. Σο Δίκτυο στην Αθήνα (Δίκτυο Μουσείων και Πολιτιστικών Υορέων Ιστορικού Κέντρου Αθηνών) (www.athensmuseums.net), που ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του Μουσείου Νεώτερης Κεραμεικής και δεν περιλαμβάνει μόνο μουσεία αλλά και άλλους πολιτιστικούς φορείς, έχει ήδη αρχίσει να δραστηριοποιείται. Η περίπτωση του Δικτύου Μουσείων του Πολιτιστικού Ιδρύματος του Ομίλου της Σράπεζας Πειραιώς (ΠΙΟΠ) είναι διαφορετική. Σο Δίκτυο Θεματικών Μουσείων που το Ίδρυμα δημιούργησε και διαχειρίζεται εκτείνεται σε διάφορες πόλεις και χωριά της Ελλάδας και προβάλλει ιδιαίτερα τις παραδοσιακές τεχνολογίες και τη βιομηχανική κληρονομιά της χώρας (Λούβη Κίζη, 2006, βλ. και www.piop.gr). Εκτός από τις τρεις αυτές περιπτώσεις, τα σχέδια για δικτυώσεις μουσείων και μνημείων που αναφέρονται κατά καιρούς στον τύπο δεν φαίνεται να έχουν προχωρήσει. Πάντως και το ΤΠΠΟΣ, όπως δείχνουν δηλώσεις της πολιτικής ηγεσίας, έχει προβληματιστεί για τη μείωση της επισκεψιμότητας των ελληνικών μουσείων και προτείνει την ιδέα του «Καλλικράτη Μουσείων»που θα προωθήσει τη συνεργασία και τις κοινές δράσεις προβολής και διευκόλυνσης της πρόσβασης (υκκά, 2010α). 4.1.1. υνοικίες Μουσείων Από τις κατηγορίες των Δικτύων Μουσείων που αναφέρθηκαν παραπάνω η πρώτη (υνοικίες Μουσείων) μπορεί να έχει εφαρμογή κυρίως στις δύο μεγάλες πόλεις, Αθήνα και Θεσσαλονίκη, που διαθέτουν έναν αριθμό μουσείων σε σχεδόν άμεση γειτνίαση. τη Θεσσαλονίκη τρία από τα μουσεία της Κίνησης των 5 Μουσείων (Βυζαντινού Πολιτισμού, Αρχαιολογικό και Μακεδονικό Μουσείο ύγχρονης Σέχνης) που είναι πολύ μεγάλα τουλάχιστον τα δύο πρώτα και εξαιρετικά σημαντικά βρίσκονται σε κοντινή απόσταση το ένα από το άλλο σε περιοχή με εκτεταμένους υπαίθριους δημόσιους χώρους, συνεργάζονται ήδη μέσω της Κίνησης και θα μπορούσαν να αποτελέσουν μια πολύ αξιόλογη διεθνούς εμβέλειας υνοικία Μουσείων. Η δικτύωσή των μουσείων σε ένα ενιαίο πολεοδομικό σύνολο με ξεχωριστή ταυτότητα απαιτεί βέβαια τον σχεδιασμό και την εκτέλεση μεγάλων έργων ανάπλασης και λειτουργικής αναβάθμισής του. Σο δίκτυο αυτό θα πλούτιζε όμως την πόλη με ένα τοπόσημο τεράστιας πολιτιστικής ακτινοβολίας. την ίδια πόλη μια μικρότερη υνοικία Μουσείων θα μπορούσε να δημιουργηθεί και στην Προβλήτα Α στο λιμάνι, όπου βρίσκονται τα Μουσεία Κινηματογράφου και Υωτογραφίας καθώς και το παράρτημα του Κρατικού Μουσείου ύγχρονης Σέχνης, που συνυπάρχουν με χώρους αναψυχής. Και στην Αθήνα η δημιουργία υνοικίας Μουσείων θα ήταν δύσκολη γιατί και εδώ είναι αναγκαία η κατάρτιση ενός πολυσύνθετου και πολυδάπανου ρυθμιστικού σχεδίου, το οποίο θα περιλαμβάνει τα απαραίτητα έργα υποδομής και τις οργανωτικές προϋποθέσεις για την ανάδειξη της υνοικίας Μουσείων, σε αντίστοιχο επίπεδο με εκείνα άλλων ευρωπαϊκών πρωτευουσών. το κέντρο της πόλης μόνο το οικοδομικό τετράγωνο μεταξύ των οδών Βασιλίσσης οφίας, Ριζάρη, Βασιλέως Κωνσταντίνου και Ρηγίλλης, παρουσιάζει πολιτιστικά κτήρια και χώρους σε άμεση γειτνίαση καθώς και χώρους πρασίνου, απαραίτητες προϋποθέσεις για τη δημιουργία μιας υνοικίας Μουσείων, που θα μπορούσε επίσης να ονομαστεί «Πολιτιστικό Πάρκο» (υκκά, 2010β). την περιοχή αυτή βρίσκεται το Βυζαντινό και Φριστιανικό Μουσείο, με την υποδειγματική οργάνωση της έκθεσης των συλλογών του, στην ευρύχωρη πίσω αυλή του οποίου έχει ήδη αρχίσει να δημιουργείται θαυμάσιο πάρκο με υπαίθριο θέατρο, το Πολεμικό Μουσείο, ο αρχαιολογικός χώρος του Λυκείου του Αριστοτέλη που σχεδιάζεται να αναδειχθεί με μεγάλα έργα και το Ψδείο Αθηνών στο οποίο στεγάζεται προσωρινά το Μουσείο ύγχρονης Σέχνης. Σο αξιόλογο νεοκλασικό κτήριο της τρατιωτικής Λέσχης (αρόγλειο Μέγαρο) στο ίδιο οικοδομικό τετράγωνο θα μπορούσε να αλλάξει χρήση και να στεγάσει έναν πολιτιστικό οργανισμό κύρους. 4.1.2. Διαδρομές Μουσείων Οι Διαδρομές Μουσείων δημιουργούνται είτε για μουσεία που βρίσκονται κατά μήκος ενός κεντρικού οδικού άξονα (Άξονες Μουσείων), είτε για μουσεία διάσπαρτα σε μια ευρύτερη περιοχή. Ένας Άξονας Μουσείων, αν και όχι θεσμοθετημένος, υπάρχει ήδη στην Αθήνα, στο τμήμα της Λεωφόρου Βασιλίσσης οφίας που ξεκινά από το ύνταγμα και φτάνει ώς την Πινακοθήκη. Σα μουσεία που βρίσκονται στον άξονα αυτό

είναι: το Ίδρυμα Εικαστικών Σεχνών και Μουσικής Θεοχαράκη, το Μουσείο Μπενάκη, το Βυζαντινό και Φριστιανικό Μουσείο, το Μουσείο Κυκλαδικής Σέχνης, το Πολεμικό Μουσείο και η Εθνική Πινακοθήκη. Η διαδρομή θα μπορούσε να επεκταθεί μέχρι το Μέγαρο Μουσικής. Η χωροθέτηση των σημαντικών αυτών μουσείων προσφέρεται για τη δημιουργία ενός Άξονα Μουσείων παρόμοιο με εκείνον της 5 ης Λεωφόρου της Νέας Τόρκης (Museum Mile), ο οποίος μπορεί να αποτελέσει το πρότυπο όσον αφορά την οργάνωση και λειτουργία του. Σο είδος των Διαδρομών Μουσείων που μπορεί να έχει ευκολότερη εφαρμογή στις ελληνικές πόλεις είναι οι διαδρομές που περιλαμβάνουν τα μουσεία μιας πόλης, ανεξάρτητα από τη θέση τους στον πολεοδομικό ιστό. Δεκάδες πόλεις, μεσαίου αλλά και μικρού μεγέθους, διαθέτουν η καθεμία έναν αριθμό μουσείων (3-4 κατά μέσον όρο) που θα μπορούσε να αποτελέσουν κομβικά σημεία ενός Δικτύου. Με τη συνεργασία των φορέων στους οποίους ανήκουν (αρκετά δύσκολη βέβαια όταν πρόκειται για κρατικά μουσεία) είναι δυνατόν να καθιερώσουν ενιαίο εισιτήριο και το ίδιο ωράριο λειτουργίας, να οργανώνουν από κοινού εκδηλώσεις, να εκδίδουν κοινά φυλλάδια και τουριστικούς οδηγούς, και γενικότερα να καταρτίζουν προγράμματα δημοσιότητας και επικοινωνίας (Κόνσολα, 2011). Ιδιαίτερα πρέπει να προσεχθεί η δημιουργία κοινού ιστότοπου, γιατί τα περισσότερα μουσεία υστερούν σημαντικά στον τομέα παροχής πληροφοριών μέσω του Διαδικτύου (Metaxas and Deffner, 2008). Ενδεικτικά αναφέρονται μερικές περιπτώσεις πόλεων με αξιόλογα μουσεία που θα ήταν δυνατόν να αποτελέσουν ένα Δίκτυο Μουσείων. Σα Ιωάννινα διαθέτουν μια σειρά σημαντικών μουσείων όπως το πρόσφατα ανακαινισμένο Αρχαιολογικό Μουσείο, τα δύο μουσεία μέσα στο κάστρο ( Βυζαντινό και Δημοτικό), και το Λαογραφικό Μουσείο. τον Βόλο, εκτός από το πολύ αξιόλογο Αρχαιολογικό Μουσείο, η διαδρομή μπορεί να περιλάβει το Κέντρο Σέχνης Ντε Κίρικο, το Λαογραφικό Κέντρο Κίτσου Μακρή, το Μουσείο Θεόφιλου, το Μουσείο Πλινθοκεραμοποιίας Σσαλαπάτα και ίσως μερικά ακόμη μικρότερα μουσεία και συλλογές. Σο Ναύπλιο δεν θα ήταν δυνατόν να μην αναφερθεί εδώ, όχι μόνο γιατί τα μουσεία του παρουσιάζουν ξεχωριστό ενδιαφέρον (τα κυριότερα από τα οποία είναι το ανακαινισμένο Αρχαιολογικό Μουσείο, το Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, η Πινακοθήκη, παράρτημα της Εθνικής Πινακοθήκης, το Μουσείο Παιδικής Ηλικίας και το Πολεμικό Μουσείο) αλλά και γιατί τα μουσεία αυτά, έστω και μια μόνο φορά το χρόνο (κάθε Μάιο), συνεργάζονται στη λεγόμενη «Νύχτα των Μουσείων» με την οργάνωση κοινών εκδηλώσεων, περιηγήσεων κ.λπ. Εξυπακούεται ότι δικτύωση των μουσείων μέσω της οργάνωσης Διαδρομών Μουσείων μπορεί να γίνει ακόμη και στις περιπτώσεις μικρών πόλεων (π.χ. σε νησιά) στις οποίες τα μουσεία δεν βρίσκονται όλα μέσα στην πόλη, αλλά και σε κοντινή απόσταση. Σέτοια δίκτυα έχουν ήδη προταθεί για την Κάλυμνο και τη Λέρο σε αναπτυξιακές μελέτες που εκπόνησε πρόσφατα το Ινστιτούτο Περιφερειακής Ανάπτυξης του Παντείου Πανεπιστημίου (2009 και 2010). 5. υμπεράσματα Από τη διεθνή εμπειρία της δημιουργίας Δικτύων Μουσείων προκύπτει η πολυεπίπεδη και πολύσκοπη επίδρασή τους στη γενικότερη αναπτυξιακή διαδικασία που συντελείται σε ένα αστικό κέντρο και στην περιαστική περιοχή που το περιβάλλει. Η διαπίστωση αυτή ώθησε αρκετές πόλεις στην ενίσχυση της πολιτιστικής τους πολιτικής με την υιοθέτηση του μέσου των δικτύων μουσείων ως αποτελεσματικού οργάνου όχι μόνο αναβάθμισης των ίδιων των μουσείων και της επιστημονικής αποστολής τους, αλλά και επέκτασης της προσφοράς τους στην οικονομική ανάπτυξη της πόλης. Η συμβολή αυτή των δικτύων πραγματώνεται κυρίως με την προσέλκυση αυξημένου αριθμού επισκεπτών υψηλότερου μορφωτικού και οικονομικού επιπέδου. Επιπλέον, τα δίκτυα μουσείων αποτελούν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα των πόλεων και συστατικό στοιχείο της εικόνας τους. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο στα προγράμματα προβολής των πόλεων για την τουριστική ανάπτυξη και την προσέλκυση επενδύσεων, κυρίως καινοτομικού χαρακτήρα, η αναφορά των δικτύων μουσείων καταλαμβάνει αρκετά υψηλή θέση. Κι αυτό γιατί τα στελέχη των επιχειρήσεων υψηλής τεχνολογίας και παραγωγής καινοτόμων προϊόντων προσελκύονται σε πόλεις με πολιτιστικό πλούτο καλά οργανωμένο και προσβάσιμο στο κοινό. Οι παραπάνω επισημάνσεις έχουν ξεχωριστό ενδιαφέρον για τη χώρα μας γιατί αυτή διαθέτει μοναδικό πολιτιστικό απόθεμα που η αξιοποίησή του δεν βρίσκεται στο επιθυμητό επίπεδο. Όλες οι σημαντικές ελληνικές πόλεις μπορεί να αναδείξουν το πολιτιστικό ανταγωνιστικό τους πλεονέκτημα αν χαράξουν την κατάλληλη πολιτική λαβαίνοντας υπόψη και τις περιπτώσεις «άριστων παραδειγμάτων» (best practice) πόλεων άλλων χωρών. Οι νέοι Δήμοι σε συνεργασία με τα αρμόδια Τπουργεία θα μπορούσαν στο μέλλον να εντάξουν στα προγράμματα ανάπτυξης τους και πολιτιστικές δράσεις σχετικές με τη δημιουργία Δικτύων Μουσείων. Όσον αφορά τις μεγάλες πόλεις, η αξιοποίηση του μέσου αυτού αποτελεί συμπληρωματική δραστηριότητα σε μια ολοκληρωμένη δέσμη δράσεων, η οποία πρέπει να περιλαμβάνει προσφορά υπηρεσιών υψηλής τεχνολογίας, εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό, ερευνητικά κέντρα και άλλες καινοτόμες δράσεις που μπορούν να δώσουν στις πόλεις αυτές το αναγκαίο υπόβαθρο για την αναζωογόνησή τους. Η αναβαθμισμένη εικόνα που θα προκύψει θα συντελέσει εκτός των άλλων και στη βελτίωση της τουριστικής ελκυστικότητάς τους. Ευνόητο είναι ότι στη σημερινή συγκυρία της έντονης δημοσιονομικής κρίσης είναι αδύνατη η διάθεση των απαιτούμενων πόρων για ολοκληρωμένα προγράμματα πολιτιστικής και τουριστικής ανάπτυξης. Και υπό τις συνθήκες αυτές όμως οι μεγάλες ελληνικές πόλεις έχουν πολλές δυνατότητες που παραμένουν ανεκμετάλλευτες. Ειδικότερα η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη που διαθέτουν τις βασικές απαραίτητες προϋποθέσεις δικτύωσης ορισμένων μουσείων τους σε μια υνοικία Μουσείων θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν την εμπειρία άλλων ευρωπαϊκών πόλεων για μια στοιχειώδη δικτύωση με ενέργειες θεσμικού χαρακτήρα και χαμηλού κόστους βελτιώσεις.

Οι μεσαίες και μικρότερες πόλεις της χώρας μπορούν να στρέψουν το ενδιαφέρον τους περισσότερο στις Διαδρομές Μουσείων, με την εφαρμογή ενός συνεκτικού και εφικτού προγράμματος συγκεκριμένων ενεργειών. Μια τέτοια προσπάθεια, εκτός από την ανάδειξη μιας θετικής εικόνας και μιας ξεχωριστής ταυτότητας της πόλης, θα διεύρυνε τις δυνατότητες τους για προσέλκυση πολιτιστικού και αστικού τουρισμού κυρίως, ιδιαίτερα της μορφής της σύντομης παραμονής (city break).η υιοθέτηση ενός τέτοιου προτύπου θα έχει σημαντικές επιδράσεις στην τοπική οικονομία, με περιορισμένο κόστος δημόσιας δαπάνης, αφού μπορεί να ενεργοποιήσει και ιδιωτικούς πόρους.

Βιβλιογραφία Ελληνόγλωσση Βερνίκος Ν., Δασκαλοπούλου. κ.ά. (επιμ.) (2004) Πολιτιστικές Βιομηχανίες, Αθήνα: Κριτική. Γοσποδίνη Α. (2006), «κιαγραφώντας, ερμηνεύοντας και ταξινομώντας τα νέα τοπία της μεταβιομηχανικής πόλης», σε Γοσποδίνη Α. και Μπεριάτος Η. (επιμ.), Σα νέα αστικά τοπία και η ελληνική πόλη, Αθήνα: Κριτική. Ελληνική τατιστική Αρχή (2011) Δελτίο Σύπου (11/4/2011) Έρευνα Κίνησης Μουσείων και Αρχαιολογικών Φώρων: Δεκέμβριος 2010. Ινστιτούτο Περιφερειακής Ανάπτυξης (2009) τρατηγικό χέδιο Ανάπτυξης Δήμου Καλύμνου, Μελέτη. Ινστιτούτο Περιφερειακής Ανάπτυξης (2010) τρατηγικό χέδιο Ανάπτυξης Δήμου Λέρου, Μελέτη. Καραχάλης Ν. (2007) Πολιτισμός και Σοπική Αυτοδιοίκηση: Ο ρόλος των πολιτιστικών και τουριστικών περιοχών στη σύγχρονη πόλη, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Πάντειον Πανεπιστήμιο. Κόνσολα Ντ. (2006) Πολιτιστική ανάπτυξη και πολιτική, Αθήνα: Παπαζήσης. Κόνσολα Ντ. (2011) «Αστική αναζωογόνηση και πολιτιστική κληρονομιά: Η περίπτωση ελληνικών πόλεων μικρού και μεσαίου μεγέθους», Σιμητικός τόμος προς τιμήν του Καθηγητού Παύλου Λουκάκη, Πάντειον Πανεπιστήμιο (υπό εκτύπωση). Λούβη-Κίζη Α. (2006), "Θεματικά μουσεία. Ένας τρόπος διάσωσης της πολιτισμικής και φυσικής κληρονομιάς: το Δίκτυο του Π.Ι.Ο.Π.", σε Καραγεώργης Β. και Γιαννικουρή Α. (επιμ.), Διάσωση και προβολή της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς των μεγάλων νησιών της Μεσογείου, Αθήνα: ΤΠΠΟ. υκκά Γ. (2010α) «χέδιο «Καλλικράτης» και στα Μουσεία», Καθημερινή 28/03/10. υκκά Γ. (2010β) «Θελκτικό αλλά ημιτελές πάρκο στην Αθήνα», Καθημερινή 6/06/10. ΤΠΠΟΣ (2010) Εισήγηση του Τπουργού Πολιτισμού και Σουρισμού στην παρουσίαση του προγράμματος για την αναβάθμιση των υπηρεσιών των επισκεπτών στους αρχαιολογικούς χώρους και τα μουσεία (24/11/10). Ξενόγλωσση Baniotopoulou E. (2001) Art for whose Sake? Modern Art Museums and their Role in Transforming Societies: The Case of the Guggenheim Bilbao, Journal of Conservation and Museum Studies, 7. De Frantz M. (2005) From Cultural Regeneration to Discursive Governance: Constructing the Flagship of the Museumsquartier Vienna as a Plural Symbol of Change, International Journal of Urban and Regional Research, 29(1): 50-66. Grodach C. (2008) «Museums as Urban Catalysts: The Role of Urban Design in Flagship Cultural Development», Journal of Urban Design, 13(2): 195-212. Hamnett C. and Shoval N. (2003) Museums as Flagships of Urban Development, in L. M. Hoffman, D. Judd and S. Feinstain (eds.), Cities and Visitors: Regulating People, Markets and City Space, Oxford: Blackwell. Haverkampf H. (1986) «Museums in Frankfurt-am-main», Museum Management and Curatorship, 5(1): 13-18. Lord B. (2002) Cultural Tourism and Museums, Cultural Resources Planning and Management Inc. McKercher B. and du Cros H. (2002) Cultural Tourism: The Partnership between Tourism and Cultural Heritage Management, London and New York: Routledge. McNeill D. (2000) McGuggenisation? National Identity and Globalisation in the Basque Country, Political Geography 19: 473-494. Metaxas Th. and Deffner A. (2008), Marketing, Management and Promotion Policies of City Image: Defining the Role and the Contribution of Public Museums in Greece, σε Μπούνια A., Νικονάνου Ν. και Οικονόμου Μ. (επιμ.), Η Σεχνολογία στην υπηρεσία της πολιτισμικής κληρονομιάς, Αθήνα: Καλειδοσκόπιο. Mommaas H. (2004) Cultural Clusters and the Post-industrial City: Towards the Remapping of Urban Cultural Policy, Urban Studies, 41(3): 507-532. Montgomery J. (2003) Cultural Quarters as Mechanism for Urban Regeneration. Part 1: Conceptualising Cultural Quarters, Planning Practice and Research, 18(4): 293-306. NMDC (National Museum Directors Conference) (2010) Museums and Tourism, briefing paper. Plaza B. (2008) On Some Challenges and Conditions for the Guggenheim Museum Bilbao to be an Effective Economic Re-activator», International Journal of Urban and Regional Research, 32(2): 506-517. Plaza B., Tironi M., Haarich S. (2009) Bilbao s Art Scene and the Guggenheim effect Revisited, European Planning Studies, 17 (11): 1711-1729. Roodhouse S. and Mokre M. (2004) The MuseumsQuartier, Vienna: An Austrian Cultural Experiment, International Journal of Heritage Studies, 10 (2): 193-207. Tien C. (2010) The Formation and Impact of Museum Clusters: Σwo Case Studies in Taiwan, Museum Management and Curatorship, 25(1): 69-85. Van Aalst I. and Boogaarts I. (2002) From Museum to Mass Entertainment: The Evolution of the Role of Museums in Cities, European Urban and Regional Studies, 9(3): 195-209.