Περίληψη : Ο ζωγραφικός διάκοσμος του ναού του Κιλιτσλάρ (Kiliçlar) είναι γενικά καλής ποιότητας και αποτελεί έργο τοπικού εργαστηρίου. Το εικονογραφικό πρόγραμμα εντάσσεται στην «αρχαϊκή» ομάδα διακοσμήσεων με τον ιδιαίτερα αναπτυγμένο κύκλο της παιδικής ηλικίας και των Παθών του Χριστού. Ωστόσο, αρκετά νεωτερικά στοιχεία τοποθετούν το ναό προς το τέλος της ομάδας και οδηγούν σε μια χρονολόγηση του γραπτού του διακόσμου στο β τέταρτο ή και στα μέσα του 10ου αιώνα. Χρονολόγηση α μισό 10ου αιώνα (κύρια φάση διακόσμησης) / α μισό 11ου αιώνα (πορτρέτα δωρητών κυρίως ναού, τοιχογραφίες παρεκκλησίου) Γεωγραφικός εντοπισμός Καππαδοκία, κοιλάδα Κοράμων, σημ. Göreme Vadisi, κεντρική Τουρκία 1. Στρώματα τοιχογράφησης Διατήρηση Η πλειονότητα των τοιχογραφιών του ναού του Κιλιτσλάρ (Kiliçlar) ανήκει σε ένα ενιαίο στρώμα τοιχογράφησης, με εξαίρεση δύο πορτρέτα δωρητών που έχουν προστεθεί μεταγενέστερα. Οι τοιχογραφίες του τρούλου, της κεντρικής αψίδας και κυρίως της νότιας έχουν σε μεγάλο τους τμήμα καταστραφεί. Φθορές εντοπίζονται και στο διάκοσμο των τοίχων. Οι τοιχογραφίες του νάρθηκα δεν σώζονται, εκτός από μία παράσταση, και στο πλευρικό παρεκκλήσιο διατηρούνται μόνο λίγες σκηνές. 2. Εικονογραφικό πρόγραμμα, περιγραφή τοιχογραφιών Στο ναό Κόραμα 29 (Κιλιτσλάρ Κιλισεσί, Kiliçlar kilisesi ή Ayneli kilise) στα Κόραμα της Καππαδοκίας, οι τοιχογραφίες καλύπτουν το τριμερές Ιερό Βήμα, τον κυρίως ναό, το νάρθηκα και το πλευρικό παρεκκλήσιο αρ. 29α. 2.1. Ιερό Βήμα Στην κεντρική αψίδα του Ιερού Βήματος οι τοιχογραφίες σώζονται στην κορυφή της καμάρας και στις πλευρές της αψίδας. Στο τεταρτοσφαίριο της κεντρικής αψίδας εικονιζόταν ο Χριστός εν δόξη μεταξύ αγγελικών δυνάμεων. Η αποσπασματικά σωζόμενη επιγραφή «κ[αί λέ]γοντα» στα αριστερά μάς επιτρέπει να αποκαταστήσουμε γύρω από το θρόνο τα τέσσερα σύμβολα των Ευαγγελιστών. Πύρινοι τροχοί, χερουβείμ, σεραφείμ και αρχάγγελοι εικονίζονταν γύρω από τη δόξα. Στην κορυφή της καμάρας υπάρχουν δύο μετάλλια με τις προσωποποιήσεις του Ηλίου στα βόρεια και της Σελήνης στα νότια. Στον ημικύλινδρο σώζονται ορισμένες μορφές επισκόπων στα άκρα των τοίχων πρόκειται για τους αγίους Αθανάσιο, Βλάσιο, Λεόντιο, Γρηγόριο Νύσσης, Γρηγόριο Ναζιανζηνό. Στο κέντρο πιθανώς εικονίζονταν οι ιεράρχες Βασίλειος και Ιωάννης Χρυσόστομος. 1 Στο εσωράχιο του τόξου της αψίδας, στην κορυφή παριστάνεται σταυρός σε μετάλλιο και πιο κάτω, στα βόρεια, εικονίζεται ο άγιος Υπάτιος Γαγγρών και στα νότια ο άγιος Σπυρίδων Τριμυθούντος. Στην εσωτερική όψη των παραστάδων της κεντρικής αψίδας εικονίζονται δύο στρατιωτικοί άγιοι, εκ των οποίων σώζεται μόνο ο άγιος Γεώργιος στη βόρεια παραστάδα ίσως στη νότια να απεικονιζόταν ο άγιος Θεόδωρος. Το μέτωπο της αψίδας καταλαμβάνει η μορφή του Χριστού σε προτομή μεταξύ δύο αγγέλων και από κάτω οι άγιοι Προκόπιος, Ορέστης, Κήρυκος και ίσως η μητέρα του Ιουλίττα. 2 Στην παραστάδα που χωρίζει την κεντρική αψίδα από την πρόθεση στέκεται δεόμενη η Θεοτόκος, στραμμένη προς την αψίδα. Προφανώς στην ανάλογη θέση, δηλαδή στην παραστάδα μεταξύ της κεντρικής αψίδας και του διακονικού, θα εικονιζόταν ο Χριστός ή ο Ιωάννης ο Πρόδρομος. 3 Στο τεταρτοσφαίριο της βόρειας αψίδας εντοπίζονται ίχνη της μορφής της Θεοτόκου βρεφοκρατούσας, πλαισιωμένης από τέσσερις αγίους, εκ των οποίων σώζονται Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 1/7
μόνο οι δύο του νότιου τμήματος. Πρόκειται για τον Ζαχαρία, πιθανώς τον πατέρα του Ιωάννη του Προδρόμου, και τον Πρόδρομο ή τον Ησαΐα. Η αγία Θεοδότη καταλαμβάνει το άκρο του τεταρτοσφαιρίου στα νότια. Στον ημικύλινδρο σώζεται το νότιο τμήμα της σύνθεσης της Κοινωνίας των Αποστόλων. Ο διάκοσμος της νότιας αψίδας έχει σχεδόν ολοκληρωτικά καταστραφεί. Στον ημικύλινδρο διακρίνονται ίχνη αγίων μαρτύρων. 2.2. Κυρίως ναός Στον κυρίως ναό υπάρχουν παραστάσεις από το χριστολογικό κύκλο, με έμφαση τόσο στην παιδική ηλικία, όσο και στο Πάθος και στην Ανάσταση του Χριστού. Στον κεντρικό τρούλο παριστάνεται η Ανάληψη και στα σφαιρικά τρίγωνα οι τέσσερις Ευαγγελιστές. Τους τρουλίσκους των ανατολικών γωνιακών διαμερισμάτων κοσμεί η μορφή του Χριστού σε προτομή και τις οροφές των δυτικών γωνιακών διαμερισμάτων προτομές των αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ σε μετάλλια. Στον υπόλοιπο ναό (στις καμάρες του ανατολικού, του βόρειου και του νότιου σκέλους και στην κορυφή των τυμπάνων τους) εικονίζονται παραστάσεις από την παιδική ηλικία του Χριστού. Πρόκειται για τον Ευαγγελισμό, τον Ασπασμό, το Ύδωρ της Ελέγξεως, τη Γέννηση, την Προσκύνηση των Μάγων, το Όνειρο του Ιωσήφ, τη Φυγή στην Αίγυπτο και την Υπαπαντή. Στο νότιο τοίχο εικονίζονται σκηνές από τον κύκλο της Βάπτισης, συγκεκριμένα η Εμφάνιση αγγέλου στον Πρόδρομο, η Συνάντηση του Προδρόμου με το Χριστό, η Βάπτιση, καθώς και λίγες σκηνές από τα θαύματα: η Θεραπεία του τυφλού και η Έγερση του Λαζάρου. Ο κύκλος του Πάθους είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένος και καλύπτει τμήματα του νότιου, του δυτικού και του βόρειου τοίχου. Εικονίζονται η Βαϊοφόρος, ο Μυστικός Δείπνος, η Προδοσία, ο Χριστός ενώπιον του Άννα και του Καϊάφα, η Άρνηση του Πέτρου, ο Νιπτήρας, ο Χριστός ενώπιον του Πιλάτου, η Άνοδος στο Γολγοθά, η Σταύρωση, η Αποκαθήλωση, ο Ενταφιασμός, οι Μυροφόρες και η Ανάσταση. Οι αφηγηματικές σκηνές ολοκληρώνονται με την Ευλογία των Αποστόλων, την Πεντηκοστή και την Κοίμηση της Θεοτόκου. Τα εσωράχια των τόξων του τρούλου, ανατολικά και δυτικά, καταλαμβάνουν μορφές προφητών σε μετάλλια. Στο ανατολικό τόξο, από βόρεια προς νότια, παριστάνονται οι προφήτες Ιωήλ, Αββακούμ, Αμώς, Ωσηέ, Ναούμ, Μιχαίας, Μαλαχίας, Αγγαίος. Στο δυτικό τόξο, από βόρεια προς νότια, ταυτίζονται οι Σοφονίας, Ησαΐας, Ιερεμίας και Αβδιού. Στα υπόλοιπα τόξα, μεταξύ των κιόνων και των τοίχων, εικονίζονται οι προφήτες Ιεζεκιήλ, Δαβίδ και Σολομών και οι άγιοι Πρόκλος, Ιγνάτιος, Φώτιος, Ανίκητος, Θεόδοτος, Πλάτων, Πολύκαρπος, Κτήμων, Καλλίνικος, Ταράσιος, Κυπριανός, Νικηφόρος. Στη γένεση των καμαρών παριστάνονται οι άγιοι Μάμας, Ιούστος, Ελπίδιος, Μελέτιος, Αλέξανδρος, Τρύφων, Καπίτων, Νικήτας, Φωκάς και Σισίνιος. Στο εσωράχιο του νότιου τυφλού τόξου του νοτιοδυτικού γωνιακού διαμερίσματος εντοπίζονται οι άγιοι Σέργιος και Βάκχος και στις παραστάδες των τοίχων οι μάρτυρες Επίμαχος και Θεόφιλος. Νότια της εισόδου παριστάνεται ο άγιος Ευστάθιος. Στο κάτω τμήμα του βόρειου και του νότιου τοίχου προστέθηκαν σε μεταγενέστερη φάση δύο πορτρέτα δωρητών. 2.3. Νάρθηκας Στο νάρθηκα, στο τύμπανο της εισόδου, εικονίζεται η Θεοτόκος βρεφοκρατούσα. Ας σημειωθεί ότι η παράσταση αυτή είναι ζωγραφισμένη απευθείας στο βράχο. 2.4. Παρεκκλήσιο 29α Στο παρεκκλήσιο 29α σώζεται η Δέηση στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας με το Χριστό, τη Θεοτόκο και τον Πρόδρομο, και στο τύμπανο του νότιου σκέλους η Γέννηση. Σώζονται επίσης ορισμένες μορφές αγίων, καθώς και δύο παραστάσεις δωρητών στις παραστάδες της αψίδας. Δίπλα στη μορφή του ενός υπάρχει η ακόλουθη αποσπασματική επικλητική επιγραφή: «Κ(ύρι)ε / βο/[ή]θη». 3. Εικονογραφικές παρατηρήσεις Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του Κιλιτσλάρ Κιλισεσί εντάσσεται στην «αρχαϊκή» ομάδα διακοσμήσεων, όμως το εικονογραφικό του πρόγραμμα παρουσιάζει ορισμένες ιδιομορφίες, εν μέρει οφειλόμενες στην εφαρμογή ενός «αρχαϊκού» Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 2/7
προγράμματος σε έναν αρχιτεκτονικό τύπο, το σταυροειδή εγγεγραμμένο, διαφορετικό από αυτόν για τον οποίο αρχικά προοριζόταν, δηλαδή το μονόχωρο. Παράλληλα, παρατηρούνται νεωτερικά εικονογραφικά στοιχεία που διαχωρίζουν το πρόγραμμα του ναού από την «αρχαϊκή» ομάδα. Η παράσταση του ένθρονου Χριστού μεταξύ των αγγελικών δυνάμεων στην κεντρική αψίδα και η ανάπτυξη του χριστολογικού κύκλου με έμφαση στην παιδική ηλικία και στο Πάθος του Χριστού είναι σύμφωνες με τα «αρχαϊκά» εικονογραφικά προγράμματα. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν ορισμένα στοιχεία που δηλώνουν ένα περαιτέρω στάδιο εξέλιξης από την «αρχαϊκή» ομάδα. Το ενδιαφέρον για τη χρονική σειρά των επεισοδίων, που κυριαρχεί γενικά στα «αρχαϊκά» προγράμματα, υποχωρεί σε ορισμένες περιπτώσεις, δίνοντας το προβάδισμα σε θεολογικές ή λειτουργικές αναζητήσεις, όπως παρατηρείται στον κύκλο του Πάθους. Η εντονότερη επιρροή από τη λειτουργία είναι φανερή και στο διάκοσμο της πρόθεσης με τη Θεοτόκο βρεφοκρατούσα και την Κοινωνία των Αποστόλων. Ας σημειωθεί ότι η παράσταση της Κοινωνίας των Αποστόλων στο ναό του Κιλιτσλάρ αποτελεί μία από τις παλαιότερες σωζόμενες μνημειακές απεικονίσεις του θέματος, η οποία απαντά σπάνια σε πλευρική αψίδα και δεν ιστορείται συχνά σε ναούς της Καππαδοκίας. Οι απεικονίσεις της Παναγίας στην παραστάδα μεταξύ της κεντρικής αψίδας και της πρόθεσης και η αντίστοιχη ίσως του Χριστού ή του Προδρόμου μεταξύ της κεντρικής αψίδας και του διακονικού, δύο μνημειακές συνθέσεις που πλαισιώνουν την είσοδο του Ιερού Βήματος σε τύπο που εμφανίζεται περίπου την ίδια εποχή ή λίγο αργότερα στο ναό της Παναγίας στη μονή του Οσίου Λουκά (Φωκίδα), αποτελούν πρώιμο παράδειγμα για την εξέλιξη του τέμπλου. Τέλος, η παράσταση της Κοίμησης της Θεοτόκου, που εντοπίζεται στο νότιο τοίχο του ναού του Κιλιτσλάρ, απουσιάζει γενικά από τα «αρχαϊκά» προγράμματα. 4. Τεχνοτροπικές παρατηρήσεις Οι τοιχογραφίες του ναού του Κιλιτσλάρ διαφέρουν σημαντικά από αυτές των υπόλοιπων ναών της «αρχαϊκής» ομάδας, αλλά συχνά οι διαφορές αυτές αποτελούν ζήτημα ποιότητας. Ο διάκοσμος του Κιλιτσλάρ πρέπει να αποτελεί προϊόν ενός επαρχιακού καλλιτέχνη που έδρασε στην Καππαδοκία. Οι περισσότερες απεικονιζόμενες μορφές έχουν κοντόχοντρες αναλογίες, ενώ μορφές με ραδινές αναλογίες απαντούν σποραδικά. Η ποιότητα του γραπτού διακόσμου του Κιλιτσλάρ θεωρείται γενικά ανώτερη από αυτή των υπόλοιπων ναών της «αρχαϊκής» ομάδας. Ομοιότητες στην τεχνοτροπία των τοιχογραφιών του Κιλιτσλάρ εντοπίζονται και στις μικρογραφίες του κώδικα Paris. gr. 510. Όσον αφορά τις παραστάσεις των δωρητών του ναού του Κιλιτσλάρ και τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου 29α, θεωρείται ότι συγγενεύουν τεχνοτροπικά με το ναό Κιλιτσλάρ Κουσλούκ (Kiliçlar kusluk, Κόραμα 33) 4 και έχει διατυπωθεί η άποψη ότι οι τοιχογραφίες του παρεκκλησίου πρέπει να είναι έργο του ζωγράφου του Κιλιτσλάρ Κουσλούκ. 5 5. Χρονολόγηση Το κύριο στρώμα τοιχογράφησης χρονολογείται από ορισμένους ερευνητές, με βάση τεχνοτροπικά κυρίως κριτήρια, περίπου το 900. 6 Η Cave και η Jolivet-Lévy χρονολογούν το διάκοσμο λίγο οψιμότερα, στο β τέταρτο του 10ου αιώνα έως τα μέσα του, λόγω των νεωτεριστικών στοιχείων που απαντούν στο εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού, όπως η εντονότερη επιρροή από τη λειτουργία και οι παραστάσεις που αποτελούν πρώιμο παράδειγμα της εξέλιξης του τέμπλου. 7 Ο Jerphanion είχε χρονολογήσει τον τοιχογραφικό διάκοσμο στα τέλη του 10ου αιώνα, κυρίως λόγω του αρχιτεκτονικού τύπου του ναού. 8 Τα πορτρέτα των δωρητών του κυρίως ναού ανήκουν σε μεταγενέστερη περίοδο, στο α μισό του 11ου αιώνα. 9 Τέλος, οι τοιχογραφίες του παρεκκλησίου 29α ανάγονται γενικά στον 11ο αιώνα 10 ή ειδικότερα στο α μισό του, 11 σύμφωνα με την τεχνοτροπική απόδοση των παραστάσεων, η οποία συγγενεύει με αυτήν του Κιλιτσλάρ Κουσλούκ (α τέταρτο 11ου αιώνα). Ας σημειωθεί ότι το παρεκκλήσιο έχει λαξευτεί μεταγενέστερα από το ναό. 1. Σύμφωνα με τη Jolivet-Lévy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991), σελ. 138. Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 3/7
2. Βλ. Jolivet-Lévy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991), σελ. 139. 3. Σύμφωνα με τη Jolivet-Lévy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991), σελ. 139. 4. Wharton-Epstein, A., The Problem of Provincialism: Byzantine Monasteries in Cappadocia and Monks in South Italy, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 42 (1979), σελ. 30, σημ. 6. 5. Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), σελ. 43. 6. Cormack, R., Byzantine Cappadocia. The Archaic Group of Wall-Paintings, Journal of the British Archaeological Association 30 (1967), σελ. 33 κ.ε. Wharton-Epstein, A., The Problem of Provincialism: Byzantine Monasteries in Cappadocia and Monks in South Italy, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 42 (1979), σελ. 30, σημ. 6. 7. Cave, J., The Byzantine Wall Paintings of Kiliclar Kilise: Aspects of Monumental Decoration in Cappadocia (Ph.D. Diss., Pennsylvania State University 1984), σελ. 249 κ.ε. Jolivet-Lévy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991), σελ. 141. 8. Jerphanion, G. de, Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords 2 (Paris 1942), σελ. 418. 9. Wharton-Epstein, A., The Problem of Provincialism: Byzantine Monasteries in Cappadocia and Monks in South Italy, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 42 (1979), σελ. 30, σημ. 6. Η Wharton-Epstein θεωρεί ότι και η παράσταση της Κοίμησης της Θεοτόκου αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη, σύγχρονη με τα πορτρέτα των δωρητών, άποψη που δεν ενστερνίζεται η Jolivet-Lévy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991), σελ. 137, σημ. 417, η οποία θεωρεί ότι η παράσταση της Κοίμησης είναι σύγχρονη με την κύρια διακόσμηση. 10. Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), σελ. 43. 11. Wharton-Epstein, A., The Problem of Provincialism: Byzantine Monasteries in Cappadocia and Monks in South Italy, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 42 (1979), σελ. 30, σημ. 6. Βιβλιογραφία : Jolivet-Lévy C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords, Paris 1991 Rodley L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia, Cambridge New York Melbourne 1985 Restle M., Byzantine Wall Painting in Asia Minor, Recklinghausen 1967 Cave J., The Byzantine Wall Paintings of Kiliclar Kilise: Aspects of Monumental Decoration in Cappadocia, Pennsylvania State University 1984 Jerphanion G. de, Les églises rupestres de Cappadoce. Une nouvelle province de l art byzantin, Paris 1925-1942 Jolivet-Lévy C., "Les programmes iconographiques des églises de Cappadoce au Xe siècle. Nouvelles recherches", Κωνσταντίνος Ζ ο Πορφυρογέννητος και η εποχή του, Β Διεθνής Βυζαντινολογική Συνάντηση, Δελφοί, 22-26 Ιουλίου 1987, Αθήνα 1989, 266-270 Wharton-Epstein A., "The Problem of Provincialism: Byzantine Monasteries in Cappadocia and Monks in Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 4/7
South Italy", Journal of the Warburg and Courtauld Institutes, 42, 1979, 28-46 Cormack R., "Byzantine Cappadocia. The Archaic Group of Wall-Paintings", Journal of the British Archaeological Association, 30, 1967, 19-36 Δικτυογραφία : Byzantine troglodyte churches of Cappadocia http://www.hitit.co.uk/tosee/cappy/goremeoam.html Άποψη του ναού Κόραμα 29 http://www.atamanhotel.com/view.asp?p=churches/kiliclar-b.jpg Κιλιτσλάρ Κιλισεσί http://www.cappadociaonline.com/kiliclartr.html Γλωσσάριo : άντυγα (τόξου), η ή εσωρράχιο, το Εσωτερική επιφάνεια συνήθως σε τόξο ή καμάρα και γενικά σε καμπύλο αρχιτεκτονικό μέλος. Αρχάγγελοι, οι Ουράνια όντα, τάγμα αγγελικών δυνάμεων. Στη βυζαντινή τέχνη εικονίζονται σαν άνθρωποι, με φτερά όμως και φωτοστέφανο, φέροντας αυτοκρατορικά ενδύματα. αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου. Επίσης, τοξοειδής κατασκευή μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. δεόμενη, η Δεόμενη ή δεομένη (orans): Εικονογραφικός τύπος στη βυζαντινή τέχνη και ένας από τους καθιερωμένους τρόπους απεικόνισης της Παναγίας. Πρόκειται για δεόμενη όρθια μορφή σε μετωπική στάση με απλωμένα, ελαφρώς ανυψωμένα χέρια προς τα πλάγια. Ο τύπος συναντάται ευρέως από την Πρώιμη Βυζαντινή εποχή και είναι σχετικά σπανιότερος μετά τον 8ο αιώνα, όταν η προσευχή και η δέηση συνδέονται συχνά με τη μορφή της προσκύνησης. διακονικό, το Βοηθητικό δωμάτιο του ναού, ενίοτε αναφέρεται και ως σκευοφυλάκιο, ιδίως σε πρωιμότερες περιόδους, κατά τις οποίες μπορούσε να είναι και ξεχωριστό κτήριο. Χρησιμοποιείται για τη φύλαξη των ιερών σκευών, των προσφορών των πιστών, αλλά και ως αρχείο, βεστιάριο ή βιβλιοθήκη. Στη βυζαντινή ναοδομία καταλαμβάνει τη θέση συμμετρικά της πρόθεσης, στα νότια του βήματος του ναού, σχηματίζοντας το τριμερές ιερό. Συνήθως έχει αψίδα που προβάλλει στα ανατολικά. δόξα, η Στρογγυλό, ελλειψοειδές ή ρομβοειδές φωτεινό πλαίσιο που περιβάλλει τη μορφή του Χριστού και, σπανιότερα, της Θεοτόκου σε ορισμένες απεικονίσεις τους. εγγεγραμμένος σταυροειδής ναός, ο Τύπος ναού στον οποίο το εσωτερικό διατάσσεται σε τέσσερις καμάρες που σχηματίζουν σταυρό το κεντρικό σημείο όπου συγκλίνουν οι καμάρες (κεραίες του σταυρού) στεγάζεται με τρούλο. Ο σταυρός εγγράφεται στην τετράγωνη κάτοψη του οικοδομήματος με τη βοήθεια 4 γωνιακών διαμερισμάτων. Ανάλογα με τον αριθμό των στηριγμάτων του τρούλου (κιόνων και πεσσών) χαρακτηρίζεται δικιόνιος (ή δίστυλος), τετρακιόνιος (τετράστυλος) ή οκτάστυλος. επίσκοπος, ο Αιρετό εκκλησιαστικό αξίωμα το οποίο έφερε ο υπεύθυνος για την καθοδήγηση και την επιτήρηση του χριστιανικού πληθυσμού της πόλης. Ιερό Βήμα, το Ο χώρος στο ανατολικό άκρο του ναού που περικλείεται από την αψίδα και χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το φράγμα του πρεσβυτερίου ή το τέμπλο. Στο Ιερό Βήμα τελείται η Θεία Ευχαριστία. καμάρα, η Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 5/7
Θολωτή κατασκευή ημικυκλικής διατομής. Χρησιμοποιείται συχνά ως είδος απλής στέγης με ημικυλινδρικό θόλο. κίονας, ο Κατακόρυφο στήριγμα κυκλικής διατομής που αποτελείται κατά κανόνα από τρία μέρη: βάση, κορμό και κιονόκρανο. Υποβαστάζει το θριγκό ενός οικοδομήματος. Ο δωρικός κίονας δεν έχει βάση, σε αντίθεση με τον ιωνικό και τον κορινθιακό. Κοινωνία των Αποστόλων, η Παράσταση που απεικονίζει την πράξη της διανομής του άρτου και του οίνου από το Χριστό-Αρχιερέα στους μαθητές του. Στη μνημειακή ζωγραφική κοσμεί κατά κανόνα τον ημικύλινδρο της αψίδας του ιερού. μετάλλιο, το Στη βυζαντινή ζωγραφική ο όρος αποδίδει τον κύκλο μέσα στον οποίο τοποθετούνται είτε συνεπτυγμένες παραστάσεις είτε τιμώμενα πρόσωπα σε προτομή είτε φυτικά ή γεωμετρικά μοτίβα, καθώς και επιγραφές. νάρθηκας, ο Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική νάρθηκας ονομάζεται ο εγκάρσιος προθάλαμος στη δυτική πλευρά ενός ναού. Σε αυτόν παρέμεναν οι κατηχούμενοι και εκεί εκτελούνταν ορισμένες πράξεις της λειτουργίας. Ο προθάλαμος τοποθετείται μπροστά από το μεσαίο και τα πλάγια κλίτη ως εσωνάρθηκας ή μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας ως εξωνάρθηκας. O εξωνάρθηκας μπορεί να έχει τη μορφή ανοιχτής κιονοστήρικτης στοάς. παραστάδα, η Επίμηκες αρχιτεκτονικό μέλος, εγκάρσια τοποθετημένο σε τοίχους, συνήθως για τη στήριξη γείσων ή αετωμάτων. παρεκκλήσιο, το (λατ. martirium) Πρόκειται για μικρών διαστάσεων ναό ο οποίος είτε είναι αυτόνομος είτε ανήκει σε κάποιο ίδρυμα ή εξαρτάται από μεγαλύτερο ναό. Στο Βυζάντιο τα παρεκκλήσια είχαν συχνά ταφική χρήση. Πεντηκοστή, η Στην εκκλησιαστική ζωγραφική αποτελεί εικονογραφικό θέμα που εντάσσεται στο Δωδεκάορτο. Σε αυτό παριστάνονται οι Απόστολοι χωρισμένοι σε δύο ομάδες να κάθονται πάνω σε ημικυκλικό έδρανο με επικεφαλής τον Πέτρο και τον Παύλο. Στο άνω μέρος της σύνθεσης το Άγιο Πνεύμα αποδίδεται στον καθένα με τη μορφή πύρινης γλώσσας. Κάτω στη χορδή του ημικυκλίου γεροντική μορφή με αυτοκρατορικά ενδύματα αποτελεί την προσωποποίηση του κόσμου. Η εικονογραφία του θέματος, όπως περιγράφηκε, διαμορφώθηκε μετά την Εικονομαχία και συνεχίστηκε και κατά τη Μεταβυζαντινή περίοδο. πρόθεση, η (αρχιτ.) Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική είναι ο χώρος στα βόρεια του Ιερού Βήματος των ναών, συνήθως με αψίδα που προβάλλει στα ανατολικά, όπου αποθέτουν τα Τίμια Δώρα πριν από την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας. Στο χώρο της πρόθεσης τελείται η ακολουθία της προσκομιδής. προτομή, η Η απεικόνιση του κεφαλιού με το πάνω μέρος του κορμού, συνήθως έως το στήθος. Συχνά στηρίζεται σε μικρή τετράγωνη βάση. Το κάτω μέρος του πορτρέτου διακοσμείται σε ορισμένα παραδείγματα με φύλλα άκανθας. σεραφείμ, τα ουράνιες δυνάμεις, που αναφέρονται στην Παλαιά Διαθήκη να σέρνουν το άρμα του Χριστού. Στην τέχνη αρχικά παραστάθηκαν ως άγγελοι και αργότερα, με την επίδραση του Οράματος του Ιεζεκιήλ (Α, 4-25, Ι, 1-22) και της Αποκάλυψης (δ, 6-9), με 4 τουλάχιστον πολυόματα φτερά, μια ανθρώπινη κεφαλή στο κέντρο τους και ανθρώπινα πόδια. Συχνά κοντά τους απεικονίζονται και οι πύρινοι τροχοί, που αναφέρονται στο Όραμα του Ιεζεκιήλ Κατά τον Ψευδοδιονύσιο Αρεοπαγίτη (PG 3, 205), είναι οι πρώτες δυνάμεις στην ιεραρχία των αόρατων ταγμάτων. Συνήθως, απεικονίζονται στα σφαιρικά τρίγωνα ή στον κύλινδρο του τρούλου. σύμβολα ευαγγελιστών, τα Τα τέσσερα ζώδια που αποτελούσαν το Τετράμορφο στο όραμα του Ιεζεκιήλ, δηλαδή ο άγγελος, ο λέων, ο αετός και ο βους, τα οποία από το 2ο αιώνα συνδέθηκαν με τα τέσσερα Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης και σταδιακά έφτασαν να θεωρούνται τα σύμβολα των τεσσάρων ευαγγελιστών (Ματθαίοςάγγελος, Μάρκος-λέων, Λουκάς-βους, Ιωάννης-αετός). σφαιρικά τρίγωνα ή λοφία, τα Αρχιτεκτονικά τμήματα με μορφή κοίλων τριγώνων, τέσσερα στον αριθμό, τα οποία επιτρέπουν να στεγαστεί με άνεση ένας κυβικός χώρος από έναν ημισφαιρικό θόλο (τρούλο). Στην πράξη, τα σφαιρικά τρίγωνα αποτέλεσαν το καίριο βήμα για τη λύση του προβλήματος αυτού του τύπου στέγασης. Βοηθούν το θόλο (ο οποίος στη διατομή του είναι κυκλικός) να «καθίσει» επάνω στον κύβο (ο οποίος στη διατομή του είναι τετράγωνος). Μετατρέπουν, θα λέγαμε, το τετράγωνο σε κύκλο με ομαλό και ασφαλή τρόπο για τη στατικότητα του κτηρίου. τέμπλο, το Η διαχωριστική κατασκευή μεταξύ Ιερού Βήματος και κυρίως ναού. Αρχικά είχε την απλούστερη μορφή του χαμηλού φράγματος πρεσβυτερίου, στη συνέχεια όμως απέκτησε ύψος με την προσθήκη κιονίσκων και επιστυλίου. Από τον 11ο αιώνα και εξής, στα διαστήματα μεταξύ των κιονίσκων τοποθετήθηκαν εικόνες, ενώ αργότερα προστέθηκαν εικόνες και πάνω από το επιστύλιο, διαμορφώνοντας έτσι την έννοια εικονοστασίου. Τα τέμπλα αρχικά ήταν μαρμάρινα. Τα ξύλινα τέμπλα έκαναν την εμφάνισή τους από το 13ο αιώνα και εξής. τεταρτοσφαίριο, το Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 6/7
Το θολωτό επιστέγασμα μιας αψιδωτής κόγχης. Το όνομά του περιγράφει το σχήμα του, που είναι το μισό ενός ημισφαιρίου. Το τεταρτοσφαίριο της αψίδας του Ιερού Βήματος ονομάζεται σπανιότερα και κόγχη. τόξο, το Ημικυκλική κατασκευή που καλύπτει ανοίγματα στην τοιχοποιία και είναι ικανή να φέρει το βάρος των υπερκείμενων όγκων και να μεταφέρει τις πιέσεις στα πλάγια. Συχνά έχει διακοσμητικό ρόλο. τρούλος, ο Χαρακτηριστικό στοιχείο στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Πρόκειται για ημισφαιρικό θόλο στη στέγη των ναών, δηλαδή για μια κυλινδρική κατασκευή με ανοίγματα (παράθυρα) στο τύμπανο και με θολωτή στέγαση. Ο τρούλος εμφανίζεται ήδη στα Πρώιμα Βυζαντινά χρόνια, επικρατεί κατά τους Μέσους χρόνους και διαδίδεται ευρύτερα στα Βαλκάνια και τη Ρωσία. τύμπανο, το 1. Η τριγωνική επιφάνεια που «κλείνει» το βάθος του αετώματος και συνήθως φέρει ανάγλυφη ή ολόγλυφη διακόσμηση (Αρχαιότητα). 2. Τύμπανο τόξου (Ρωμαϊκή-Βυζαντινή περίοδος): Επίπεδη επιφάνεια που βρίσκεται μέσα σε τόξο ή αρκοσόλιο, π.χ. πάνω από τη Βασίλειο Πύλη ανάμεσα στο νάρθηκα και τον κυρίως ναό. 3. Τύμπανο τρούλου (Βυζάντιο): Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική αποτελεί ένα κυκλικό ή πολυγωνικό τμήμα πάνω στο οποίο στηρίζεται ο ημισφαιρικός θόλος. Υπαπαντή, η Χριστιανική εορτή με την οποία εορτάζεται η είσοδος του Χριστού στο ναό από την Παναγία, 40 ημέρες μετά τη γέννησή του (2 Φεβρουαρίου). Στην τέχνη το επεισόδιο αυτό περιλαμβάνει σταθερά την Παναγία και το Θείο Βρέφος, το γέροντα αρχιερέα του ναού Συμεών και τον Ιωσήφ, ενώ συχνά παρευρίσκεται και η προφήτισσα Άννα υπό την επίδραση της αφήγησης του Ευαγγελιστή Λουκά (β, 22-38). χερουβείμ, τα ουράνιες δυνάμεις, που αναφέρονται στην Παλαιά Διαθήκη στο Όραμα του Ησαΐα (στ, 2). Στην τέχνη αρχικά απεικονίστηκαν ως άγγελοι, ενώ αργότερα, με την επίδραση της Αποκάλυψης (δ, 6 9), με έξι πολυόματα φτερά, μια ανθρώπινη κεφαλή στο κέντρο τους, ανθρώπινα πόδια και χέρια, που κρατούν ξίφος ή δόρυ. χριστολογικός κύκλος, ο Το σύνολο των σκηνών που περιλαμβάνονται στο εικονογραφικό πρόγραμμα ενός ναού και αφορούν την επίγεια ζωή του Χριστού, ξεκινώντας από τον Ευαγγελισμό και κλείνοντας με την Ανάληψη. Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 7/7