Ηριδανός Το ποτάμι κάτω από τη σύγχρονη Αθήνα

ΥΠΟΥΡΓΕΊΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΎ, ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΓΕΝΙΚΉ ΔΙΕΎΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΉΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΉΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΆΣ ΔΙΕΎΘΥΝΣΗ ΜΟΥΣΕΊΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Ηριδανός Το ποτάμι κάτω από τη σύγχρονη Αθήνα Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές Αθήνα, 8-10 Ιουνίου 2012

Η Αττική των υδάτων Όσον αφορά το νερό, η χώρα δεν έχει ούτε άφθονες πηγές, ούτε λίμνες, ούτε ποτάμια με συνεχή ροή. (Πλούταρχος, Σόλων, 23) Η «λεπτόγεως» Αττική, με το ξηρό κλίμα και τις σχετικά λίγες βροχοπτώσεις, ανέκαθεν είχε πρόβλημα επάρκειας υδάτινων πόρων. Τρεις ποταμοί διέσχιζαν κατά την αρχαιότητα την αττική γη, ο Κηφισός, ο Ιλισσός και ο Ηριδανός. Εκτός από αυτούς στην αθηναϊκή πεδιάδα έρρεαν και δυο μικρότεροι χείμαρροι, ο Κυκλοβόρος και ο Σκίρος. Ο Κηφισός ήταν ο μεγαλύτερος από τους τρεις ποταμούς. Πηγάζοντας από την Πάρνηθα και διαρρέοντας το δυτικό μέρος της πεδιάδας, εξέβαλλε στο Φαληρικό Δέλτα. Ο Ιλισσός, που είχε τις πηγές του στις υπώρειες του Υμηττού, διέρρεε το ανατολικό τμήμα της πεδιάδας και χυνόταν στον Κηφισό. Τόσο ο Κηφισός όσο και ο Ιλισσός ήταν περισσότερο χείμαρροι παρά ποταμοί με την έννοια της συνεχούς ροής. Το καλοκαίρι ή σε περιόδους ανομβρίας μεταμορφώνονταν σε μικρά ρυάκια, ενώ το χειμώνα, και κυρίως μετά από καταρρακτώδεις βροχές, πλημμύριζαν τα χαμηλότερα σημεία της πεδιάδας προκαλώντας καταστροφές. Η εικόνα που παρουσίαζαν μέχρι και το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, οπότε η κοίτη τους διευθετήθηκε ή καλύφθηκε εντελώς, δεν ήταν πολύ διαφορετική από αυτήν της αρχαιότητας. Ο Ηριδανός που βρέθηκε να κυλά στη μέση της πόλης άρχισε να δέχεται λύματα με αποτέλεσμα να μετατραπεί σε βούρκο. Για το λόγο αυτό κάποια εποχή ο ποταμός καλύφθηκε και μετατράπηκε σε κλειστό αγωγό. Η κάλυψη του Ηριδανού ίσως άρχισε με την ανοικοδόμηση της πόλης μετά τη λήξη των περσικών πολέμων (478 π.χ.). Πιθανότερο όμως θεωρείται το έργο να υλοποιήθηκε κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Μετά την μετατροπή σε κλειστό αγωγό του τμήματος που διέσχιζε την πόλη, η ελεύθερη ροή του ποταμού περιορίστηκε στο εκτός των τειχών τμήμα. Ο ευρωπαϊκός Ηριδανός Στην αρχαιότητα πίστευαν ότι υπήρχε ένας ευρωπαϊκός ποταμός ομώνυμος με τον αθηναϊκό Ηριδανό. Τον τοποθετούσαν στο δυτικό τέλος του κόσμου και θεωρούσαν ότι εκβάλλει στη Βόρεια Θάλασσα, ενώ στις όχθες του αφθονούσε το ήλεκτρο (κεχριμπάρι). Κατά την αρχαιότητα δεν υπήρχε ομοφωνία για τη θέση του ευρωπαϊκού Ηριδανού. Άλλοι θεωρούσαν ότι επρόκειτο για τον Ροδανό και άλλοι τον ταύτιζαν με τον Πάδο. Ο ευρωπαϊκός Ηριδανός συνδέεται με το μύθο του Φαέθοντα. Ο Ηριδανός, το ποτάμι του αθηναϊκού άστεως Μικρότερος ποταμός από τους δύο προηγούμενους, αλλά με αφθονότερα καθώς φαίνεται νερά, ήταν ο Ηριδανός. Κατά τους προϊστορικούς χρόνους ο ποταμός βρισκόταν εκτός κατοικημένης περιοχής, όχι όμως πολύ μακριά από τον οικισμό, και οι Αθηναίοι που κατοικούσαν στα βόρεια και δυτικά της Ακρόπολης είχαν κοντά τους το ρυάκι για να προμηθεύονται πόσιμο νερό. Με την πάροδο των αιώνων τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν, καθώς ο μικρός οικισμός των προϊστορικών χρόνων έδωσε τη θέση του σε μια πυκνοκατοικημένη πόλη με στενούς δρόμους και άναρχη δόμηση. 2

νεαρός γιος του Ήλιου, οδηγώντας μια μέρα το άρμα του πατέρα του στον ουρανό, έπεσε μέσα στον Ηριδανό χτυπημένος από τον κεραυνό του Δία. Οι κόρες του Ήλιου, απαρηγόρητες για το θάνατο του αδερφού τους, θρηνούσαν στις όχθες του ποταμού. Τα δάκρυά τους καθώς έπεφταν στο νερό γίνονταν κεχριμπάρι και ο ποταμός έλαμπε χρυσαφένιος. Οι Ηλιάδες έμειναν εκεί να θρηνούν τον Φαέθοντα ώσπου ο Δίας τις μεταμόρφωσε σε λεύκες να γέρνουν αιώνια πάνω από τα χρυσαφένια νερά. Αναζητώντας τον χαμένο Ηριδανό Νεότεροι μελετητές παρατήρησαν ότι ο Ηριδανός δεν αναφέρεται συχνά από τους αττικογράφους ως ένα από τα ποτάμια της Αθήνας. Αυτό πρέπει να οφείλεται στο γεγονός ότι ο ποταμός ήταν καλυμμένος ήδη από την αρχαιότητα και σταδιακά η ύπαρξή του λησμονήθηκε. Το 19ο αιώνα περιηγητές και τοπογράφοι, όπως οι W. M. Leake, L. Ross και K. Wachsmuth, θεωρούσαν τον Ηριδανό ως έναν παραπόταμο του Ιλισσού, με τις πηγές του να βρίσκονται στην Καισαριανή, ενώ ο H. G. Lolling τον ταύτιζε με ένα ρυάκι που πήγαζε από τους ΒΔ πρόποδες του Λυκαβηττού και περνούσε μπροστά από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Το 1888 ο αρχιτέκτονας W. Dörpfeld σε άρθρο του ταύτισε το ρέμα της Αγίας Τριάδας με τον Ηριδανό και σχεδίασε την πορεία του: «...το θεωρώ ως σίγουρο ότι στην κλασική αρχαιότητα στους πρόποδες του Λυκαβηττού πήγαζε ένα ρυάκι από μία ή περισσότερες πηγές, που έρρεε στο μέσο της πόλης, περνούσε τα τείχη της δυτικά του Διπύλου, περιέβαλλε σε τόξο τους ΒΔ πρόποδες της περιοχής και χυνόταν στον Ιλισσό. Αυτό το ρυάκι ήταν ο Ηριδανός». Ωστόσο η σύγχυση για το ποιος ήταν ο Ηριδανός εξακολουθεί να υπάρχει στο ευρύ κοινό και αρκετοί Αθηναίοι εξακολουθούν να τον ταυτίζουν με παραπόταμο του Ιλισσού. Οι μαρτυρίες όμως αρχαίων συγγραφέων και περιηγητών καθώς και τα αποτελέσματα της σύγχρονη έρευνας αποδεικνύουν ότι πρόκειται για δύο ποτάμια με διαφορετικές πηγές. 3

Ένα ποτάμι κυλά κάτω από την άσφαλτο Έναν αιώνα αργότερα (1992), οι έρευνες που έγιναν στο πλαίσιο της κατασκευής του Μητροπολιτικού Σιδηροδρόμου Αθηνών (Μετρό), έφεραν ξανά στο φως τον χαμένο Ηριδανό. Το γεωραντάρ που ερευνούσε το υπέδαφος στις οδούς Φιλελλήνων, Όθωνος και Μητροπόλεως εντόπισε την κοίτη του ποταμού σε βάθος 6 μέτρων. Στη συνέχεια οι ανασκαφές στη Βουλή, τη λεωφόρο Αμαλίας και το Μοναστηράκι αποκάλυψαν τμήματα της κοίτης του. Έτσι το «παζλ» της πορείας του ποταμού συμπληρώνεται σε γενικές γραμμές ως εξής: Από τις νότιες υπώρειες του Λυκαβηττού ο Ηριδανός «κυλά» προς το Σύνταγμα και περνά από τη Βουλή. Στον Εθνικό Κήπο πιθανότατα ενισχύει με τα νερά του την πηγή «Μπουμπουνίστρα». Διασχίζοντας εγκάρσια την οδό Αμαλίας, στρίβει στην οδό Όθωνος και κατηφορίζει προς τη Μητροπόλεως. Από την πλατεία του Μοναστηρακίου μπαίνει στο Δημοπρατήριο, συνεχίζει προς την οδό Αδριανού, διασχίζει την οδό Ερμού και εμφανίζεται στον Κεραμεικό. Εκεί ρέει επιφανειακά για 150 μέτρα περίπου και μετά χάνεται κάτω από την οδό Πειραιώς. Η μετέπειτα πορεία του είναι επίσης γνωστή: μετά την οδό Πειραιώς στρέφει νότια και ενώνεται με τον Ιλισσό («εκδιδούς ες τον Ιλισσόν», Παυσανίας, βιβλίο Ι, 19,5). 4

Ο Ηριδανός, το ποτάμι της σύγχρονης Αθήνας Όταν το γεωραντάρ που ερευνούσε το υπέδαφος της πλατείας Συντάγματος για τις εργασίες του Μετρό εντόπισε την κοίτη του Ηριδανού, οι κάτοικοι της Αθήνας ενημερώθηκαν από τον Ημερήσιο Τύπο ότι υπάρχει «ένα ποτάμι στην καρδιά του Συντάγματος» και ότι «κάτω από την άσφαλτο κυλά η Ιστορία». Από τον Ιανουάριο του 2000 ένα μικρό μέρος της κοίτης του ποταμού «εκτίθεται» στο σταθμό του Μετρό στην πλατεία Συντάγματος, ανάμεσα στα άλλα ευρήματα που έφερε στο φως η ανασκαφική έρευνα. Άλλο ένα τμήμα του Ηριδανού που εντοπίστηκε στο Μοναστηράκι είναι από το Μάρτιο του 2007 ορατό και προσιτό στο κοινό. Πρόκειται για μια πλινθόκτιστη θόλο που περιέβαλλε την κοίτη του ποταμού, έργο του 2ου αι. μ.χ. Όσοι περνούν από την πλατεία βλέπουν την κοίτη μέσα από μια γυάλινη οροφή, ενώ κατεβαίνοντας τα σκαλιά που οδηγούν στην αποβάθρα του ΗΣΑΠ μπορούν να δουν από κοντά το ποτάμι και, τις ημέρες με μεγάλη βροχόπτωση, να ακούσουν τα νερά του να κυλούν μέσα στον πλίνθινο αγωγό. Ο Ηριδανός είναι ένα «ζωντανό» μνημείο. Τα νερά του, υπόγεια ή υπέργεια, εξακολουθούν να κυλούν στην αττική γη. Οι περίοικοι του Κεραμεικού, όσοι βαδίζουν στον πεζόδρομο της Ερμού ή περνούν με τα αυτοκίνητά τους από την οδό Πειραιώς, προσπερνούν τον τοίχο που περιβάλλει τον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού και κρύβει το ποτάμι, τον τοίχο που το προστάτεψε από την άσφαλτο και το τσιμέντο. Όσοι όμως διαβαίνουν την πύλη βρίσκονται μπροστά σε μια ευχάριστη έκπληξη. Είναι το ποτάμι που έρχεται από το παρελθόν της πόλης μας για να οδεύσει, με τη δική μας φροντίδα και προστασία, προς την πόλη του μέλλοντός μας. 5

Αρχαιολογικοί χώροι και φυσικό περιβάλλον Δεν θα ήταν υπερβολή να αναφέρουμε ότι η επιβίωση ορισμένων ειδών φυτών και ζώων οφείλεται κατά μεγάλο μέρος στην προστασία που παρέχει η περίφραξη ενός αρχαιολογικού χώρου. Ο νόμος Περί Αρχαιοτήτων του 1932, ο οποίος προέβλεπε, παράλληλα με την κήρυξη ενός χώρου ως αρχαιολογικού και έναν περιβάλλοντα χώρο πρασίνου με σκοπό την προστασία και την ανάδειξη των μνημείων, εξασφάλισε, πιθανόν εν αγνοία του, τη διατήρηση της πανίδας και της χλωρίδας της περιοχής. Κατ αυτόν τον τρόπο οι αρχαιολογικοί χώροι αναδείχθηκαν σε θύλακες πρασίνου και νησίδες «άγριας ζωής» μέσα στο αστικό τοπίο, καθώς πρόσφεραν τις κατάλληλες συνθήκες για την ανάπτυξη πλούσιας βλάστησης για την αναπαραγωγή και διατροφή πουλιών και μικρών ζώων. Το οικοσύστημα του Ηριδανού Μέσα στον Κεραμεικό τα επιφανειακά νερά του ποταμού, αν και λιγοστά σήμερα, συντηρούν ένα οικοσύστημα μοναδικό για το ιστορικό κέντρο της Αθήνας. Κάθε άνοιξη οι πρασινόφρυνοι βρίσκουν στην κοίτη του ποταμού το κατάλληλο μέρος για να αποθέσουν τα αυγά τους. Μέσα στο ίδιο το ποτάμι υπάρχει ένα είδος μικρών ψαριών, τα κουνουπόψαρα, που κατά περίεργο τρόπο επιβιώνουν μέσα σε τόσο λίγο νερό. Υδρόφιλα φυτά (νεροκάλαμα) και κάθε λογής αγριολούλουδα φυτρώνουν την άνοιξη γύρω από τις όχθες: κάππαρη, χαμομήλι, ζωχοί, περιπλοκάδα, πικραγγουριά, μολόχα, παπαρούνα, τσουκνίδα, ασφόδελοι. Μέσα στα χόρτα κρύβονται κρασπεδωτές χελώνες και ο χώρος αντηχεί από τα τιτιβίσματα των πουλιών που βρίσκουν εκεί καταφύγιο. Σπουργίτια, χελιδόνια και σπιτοχελίδονα φωλιάζουν στην περιοχή και τρέφονται με τα έντομα που αφθονούν στις όχθες του ποταμού. Θάμνοι και δέντρα, χαρακτηριστικά της αττικής φύσης (κυπαρίσσια, ελιές, πεύκα, πουρνάρια, μυρτιές), συμπληρώνουν μια ειδυλλιακή εικόνα, τόσο που ο επισκέπτης ξεχνά ότι λίγα μέτρα πιο εκεί περνά η πολύβουη οδός Πειραιώς και νιώθει ότι βρίσκεται ακόμα στο «κάλλιστον προάστιον». 6

Ελάτε να ανακαλύψουμε ξανά τον χαμένο Ηριδανό! Πώς; Κάνοντας έναν περίπατο στο κέντρο της Αθήνας, θα ακολουθήσουμε την πορεία του ποταμού με τη βοήθεια ενός χάρτη και λίγης φαντασίας. Ξεκινώντας από τις πηγές του, που βρίσκονταν στη νότια πλαγιά του Λυκαβηττού, λίγο πιο πάνω από την πλατεία της Δεξαμενής, θα φανταστούμε τον Ηριδανό να κυλά προς το Σύνταγμα. Πρώτη συνάντηση: Ο Ηριδανός στο Μετρό Στο Σταθμό του Συντάγματος μην περιμένετε να ακούσετε τα νερά να κυλούν Η κοίτη του ποταμού σε αυτό το σημείο ήταν μπαζωμένη ήδη από τα αρχαία χρόνια και σήμερα παρουσιάζεται στους επισκέπτες σαν μουσειακό έκθεμα μαζί με άλλα ευρήματα από τις ανασκαφές του Μετρό. Φεύγοντας από το Σταθμό του Συντάγματος ακολουθούμε τη νοητή πορεία του ποταμού κατηφορίζοντας προς τη Μητρόπολη και το Μοναστηράκι. Εδώ, δίπλα στην αποβάθρα του Σταθμού του ΗΣΑΠ, θα συναντήσουμε την εγκιβωτισμένη κοίτη του Ηριδανού και, αν είμαστε τυχεροί, μπορεί να ακούσουμε και τα νερά του να κυλούν. Αφήνοντας το Μοναστηράκι, θα μπούμε στον πεζόδρομο της οδού Ηφαίστου και θα προχωρήσουμε προς την εκκλησία του Αγίου Φιλίππου. 7

Δεύτερη συνάντηση: Ο Ηριδανός στην οδό Αδριανού. Σσσς... ακούστε τον ήχο των νερών! Απέναντι από την είσοδο της Αρχαίας Αγοράς, μέσα στην ανασκαφή που περιβάλλεται από συρματόπλεγμα, βρίσκεται η κοίτη του ποταμού πολλά μέτρα κάτω από το σημερινό επίπεδο του δρόμου. Αν σταθούμε λίγο στο πεζοδρόμιο, δίπλα στην περίφραξη θα ακούσουμε άφθονα νερά να κυλούν, και ίσως τα δούμε κιόλας να χύνονται στον δρόμο... Είναι τα νερά του ποταμού που τα αντλούν από την κοίτη γιατί πλημμυρίζουν την ανασκαφή. Τι κρίμα! Αυτά τα νερά που κάποτε θα πότιζαν κήπους και χωράφια, σήμερα χύνονται αναγκαστικά σε έναν αγωγό. Αφήνοντας πίσω μας το κελάρυσμα των νερών, κατηφορίζουμε προς τον Κεραμεικό. Τρίτη συνάντηση: Ο Ηριδανός στον Κεραμεικό Φθάνοντας στο τέλος του πεζόδρομου της Ερμού, θα περάσουμε την είσοδο του αρχαιολογικού χώρου του Κεραμεικού. Ποιος θα το φανταζόταν ότι στη μέση της Αθήνας, δίπλα στην πολυσύχναστη οδό Πειραιώς, υπάρχει μια μικρή καταπράσινη κοιλάδα; Καθώς κατηφορίζουμε το μονοπάτι, οι ήχοι της πόλης σιγά-σιγά σβήνουν Τριγύρω μας διάσπαρτα αρχαία μνημεία και πλούσια βλάστηση. Θάμνοι και δέντρα δημιουργούν ένα ειδυλλιακό τοπίο. Τα βήματά μας μας οδηγούν στις όχθες ενός μικρού ρυακιού. Είναι το τελευταίο κομμάτι του Ηριδανού, που σε αυτό το σημείο κυλά ελεύθερος, προστατευμένος χάρη στον αρχαιολογικό χώρο. 8

Ένας περίπατος στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας στα ίχνη του χαμένου Ηριδανού 5 3 4 2 1 Αρχαιολογικός χώρος Κεραμεικού Εδώ ο Ηριδανός κυλά ελεύθερος, αν και σήμερα τα νερά του είναι πλέον λιγοστά. Μοναστηράκι Κατεβείτε στην αποβάθρα του ΗΣΑΠ για να δείτε την εγκιβωτισμένη κοίτη του ποταμού. Οδός Αδριανού Ανακαλύψτε την κτιστή κοίτη του Ηριδανού μέσα στο χώρο όπου γίνονται ανασκαφές. Σύνταγμα Δείτε την μπαζωμένη κοίτη του ποταμού που έφεραν στο φως οι ανασκαφές του Μετρό στο Σταθμό του Συντάγματος. Λυκαβηττός Η περιήγηση ξεκινά από τη νότια πλαγιά του Λυκαβηττού, όπου βρίσκονταν οι πηγές του Ηριδανού. 1 5 4 3 2 Σημεία όπου έχει εντοπιστεί η κοίτη του ποταμού Επιφανειακή ροή του ποταμού Πορεία του ποταμού 9

Στο πλαίσιο της συμμετοχής του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού στο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη, η Διεύθυνση Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων της Γενικής Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς διοργανώνει τις Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές. Στόχος της δράσης είναι η προαγωγή της βιώσιμης ανάπτυξης μέσα από το τρίπτυχο Εκπαίδευση Πολιτισμός Τουρισμός. Οι Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές εφαρμόζονται για το έτος 2012 πιλοτικά σε τρεις νομούς (Αττικής, Ρεθύμνης και Λέσβου) και πραγματοποιούνται με τη σύμπραξη φορέων του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, του Υπουργείου Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων, της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, φορέων με περιβαλλοντική δράση και οργανώσεων της τοπικής κοινωνίας. Περιλαμβάνουν περιπάτους και θεματικές ξεναγήσεις σε αρχαιολογικούς χώρους, φυσικούς τόπους και μουσεία, εκπαιδευτικά προγράμματα για σχολικές ομάδες και οικογένειες, διαλέξεις και ενημερωτικές παρουσιάσεις. Οι δράσεις θα διαρκέσουν ένα δεκαήμερο (1-10 Ιουνίου), σε χρονική εγγύτητα με την Παγκόσμια Ημέρα για το Περιβάλλον (5 Ιουνίου). Η συμμετοχή σε όλες τις εκδηλώσεις είναι ελεύθερη. Αθήνα, 2015 Κείμενα: Εύη Πίνη Ηλεκτρονική - καλλιτεχνική επιμέλεια: Σπήλιος Πίστας 2015 Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων ISBN Ηλεκτρονικής έκδοσης 978-960-386-215-4 Επικαιροποιημένη έκδοση του εντύπου με τίτλο Η Αττική των Υδάτων, ΥΠ.ΠΟ. 2000 Το έντυπο «Ηριδανός. Το ποτάμι κάτω από τη σύγχρονη Αθήνα» με ISBN 978-960-386-043-3 δημιουργήθηκε το 2012 στο πλαίσιο της δράσης «Περιβάλλον και Πολιτισμός 2012» και ψηφιοποιήθηκε το 2015 για την Πράξη με κωδικό MIS 339815 «Επικαιροποίηση και ψηφιοποίηση πολιτιστικού εκπαιδευτικού υλικού για την ενίσχυση της εκπαιδευτικής διαδικασίας», που υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.