Η ΠΟΛΥΜΕΣΙΚΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑ ΣΤΟΥΣ ΙΣΤΟΤΟΠΟΥΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΙΚΤΥΩΣΗΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ : ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ ΠΟΛΥΜΕΣΑ (ΓΤΠ61Θ) Η ΠΟΛΥΜΕΣΙΚΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑ ΣΤΟΥΣ ΙΣΤΟΤΟΠΟΥΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΙΚΤΥΩΣΗΣ ΑΓΓΕΛΑΚΗΣ ΠΑΥΛΟΣ Α.Μ.. 40124 Email:paylosaggelakis@msn.com Επιβλέπων καθηγητής: κ. Στυλιαράς Γεώργιος Θεσσαλονίκη 13 Δεκεμβρίου 2009

Περιεχόμενα Ορισμοί εννοιών. Ιστορικά στοιχεία. Παραδείγματα δικτυακών πολυμεσικών εφαρμογών. Χαρακτηριστικά του 21 ου αιώνα. Χαρακτηριστικά ιστότοπων κοινωνικής δικτύωσης. Ερευνητικά στοιχεία. Οι θετικές πτυχές της ανάπτυξης των ιστότοπων κοινωνικής δικτύωσης. Τρόποι χρήσης των ιστότοπων κοινωνικής δικτύωσης. Κίνδυνοι χρήσης κοινωνικών δικτύων επικοινωνίας για παράνομους ή επιβλαβείς σκοπούς. Έρευνες για τους κινδύνους στους ιστότοπους κοινωνικής δικτύωσης. Facebook. Googlewave. Facebook vs Googlewave. 4 βασικά σημεία χρήσης του Facebook. Έρευνες για το Facebook. Το μέλλον των πολυμέσων. Συμπεράσματα. Βιβλιογραφία.

Ορισμοί εννοιών Multimedia (Πολυ( Πολυ-μέσα) είναι εφαρμογές που περιέχουν εκτός από κείμενο και εικόνα ή ήχο ή βίντεο ή κινούμενη εικόνα. Στον χώρο της τεχνολογίας πληροφορίας (information field) σημαίνει πολλαπλοί μεσολαβητές μεταξύ της πηγής και του παραλήπτη της πληροφορίας ή πολλαπλά μέσα μέσω των οποίων η πληροφορία αποθηκεύεται, μεταδίδεται, παρουσιάζεται ή γίνεται αντιληπτή. Ιστότοποι κοινωνικής δικτύωσης (social network) είναι ιστοσελίδες που διευκολύνουν τη φιλική και ενεργό αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών. Στοιχεία που περιλαμβάνουν είναι : άμεσα μηνύματα, βίντεο κλήσης, συνομιλία, ανταλλαγή αρχείων, ομάδες συζήτησης, συνομιλίες φωνής, μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου.

Ιστορικά στοιχεία 1978: Μία ερευνητική ομάδα στο ΜΙΤ, με επικεφαλής τον Andrew Lippman, αναπτύσσει το Aspen Movie Map, το πρώτο πραγματικό παράδειγμα εφαρμογής πολυμέσων που περιλαμβάνει videodisk. 1988: Το IRCnet ήταν το πρώτο δίκτυο που δημιουργήθηκε από τον Jarkko Oikarinen. Ένας επαναστατικός νέος τρόπος να συνομιλούν με άλλους σε όλο τον κόσμο με τη χρήση μόνο κειμένου. Μερικοί servers αποχώρισαν από το IRCnet και δημιούργησαν ένα νέο δίκτυο: EFnet (Eris Free Network(ελεύθερο δίκτυο) το αρχαιότερο δίκτυο που υπάρχει μέχρι σήμερα. Εξέλιξη σε ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης με τη χρήση πολυμέσων με δομικά στοιχεία τουλάχιστον δύο ή περισσότερα από τα παρακάτω: Κείμενο, Εικόνα και γραφικά, Ήχος, Σχεδιοκίνηση (animation), Βίντεο.

Παραδείγματα δικτυακών πολυμεσικών εφαρμογών Computer assisted telephony. Desktop Voice Mail. E-mail. Flash Player. Multimedia Mail. Multimedia Server-Based εφαρμογές. Shared application tools. Shared whiteboards. Text Mail. Video Mail. WorldWideWeb. Εφαρμογές μοιραζόμενου χώρου εργασίας.

Χαρακτηριστικά του 21 ου αιώνα Σήμερα υπάρχουν χιλιάδες δικτυακοί τόποι κοινωνικής δικτύωσης που λειτουργούν σε παγκόσμιο επίπεδο για σχεδόν οποιοδήποτε τύπο ανθρώπινων ενδιαφερόντων ή δραστηριοτήτων. Δημοφιλέστεροι ιστότοποι κοινωνικής δικτύωσης: Facebook, Hi5, MSN (messenger), Flickr, MySpace, Zoo, Youtube, Googlewave. Η MySpace (ξεκίνησε το 2003) ξεπερνά τους 200 εκατομμύρια χρήστες παγκοσμίως κατέχοντας την πρωτιά.

Χαρακτηριστικά ιστότοπων κοινωνικής δικτύωσης Τάση προς δωρεάν παροχή της υπηρεσίας μέσω της εισαγωγής της διαφήμισης. Ραγδαία αύξηση με εκθετική πρόοδο του αριθμού των χρηστών. Εξαιρετική οικονομική άνοδος. Ευκολία στη χρήση και τη διαθεσιμότητα λειτουργιών που επιτρέπουν τη διάδραση μεταξύ των χρηστών των υπηρεσιών. Βασική προϋπόθεση Οι δικτυακοί τόποι κοινωνικής δικτύωσης είναι προσβάσιμοι σε όλους, τα μέλη όμως οφείλουν να ενεργούν σύμφωνα με τα πρότυπα δεοντολογίας online.

Ερευνητικά στοιχεία Έρευνα της Nielsen έδειξε ότι περισσότεροι από το 60 % των χρηστών του Twitter σταματούν να το χρησιμοποιούν ένα μήνα μετά την εγγραφή τους. Αντίθετα, ο δείκτης συγκράτησης του Facebook ή του MySpace είναι υψηλότερος, στο 70 % περίπου. Τα κοινωνικά δίκτυα επικοινωνίας εμφανίζουν ραγδαία εξάπλωση που υπολογίζονται σε 282,7 εκατομμύρια, ενώ χρησιμοποιούνται κυρίως από νέους ηλικίας 16 ετών και άνω. Η ΕΟΚΕ εκτιμά ότι προσελκύουν περίπου 40 εκατομμύρια τακτικούς χρήστες στην Ευρώπη, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι τον περασμένο χρόνο η χρήση τους αυξήθηκε κατά 35 % περίπου και προβλέπεται ότι έως το 2012 ο αριθμός των χρηστών θα έχει υπερδιπλασιασθεί και θα φθάσει τους 107,4 εκατομμύρια περίπου. Σύμφωνα με την ανάλυση της ComScore η υπηρεσία κοινωνικής δικτύωσης Facebook, ο έκτος δημοφιλέστερος ιστότοπος στον κόσμο, δέχεται σχεδόν 275 εκατομμύρια επισκέψεις το μήνα. Στην Ευρώπη, η υπηρεσία Facebook είχε 100 εκατομμύρια μέλη τον περασμένο Φεβρουάριο, απορροφούσε κάθε μέλος τέσσερα λεπτά από τα εκατό που διέθετε για το διαδίκτυο και αντιπροσωπεύει περισσότερο από το 30 % του συνολικού χρόνου που αναλώθηκε σε κοινωνικά δίκτυα επικοινωνίας, έναντι μόλις 12 % τον προηγούμενο χρόνο.

Οι θετικές πτυχές της ανάπτυξης των ιστότοπων κοινωνικής δικτύωσης Διασφάλιση και άσκηση της ελευθερίας της έκφρασης σε συγκεκριμένα κοινωνικά και πολιτικά πλαίσια. Δημιουργία και συνένωση κοινοτήτων. (Επανα)σύνδεσησύνδεση φίλων και συγγενών και δυνατότητα επικοινωνίας μεταξύ τους. Πρόληψη επικίνδυνων καταστάσεων για τους ανηλίκους και δυνατότητα να ζητήσουν βοήθεια μέσω των ιστότοπων κοινωνικής δικτύωσης. Προώθηση αγαθών και υπηρεσιών και άνθιση του ηλεκτρονικού εμπορίου.

Τρόποι χρήσης των ιστότοπων κοινωνικής δικτύωσης Σήμερα πολλοί επιχειρηματίες χρησιμοποιούν την κοινωνική δικτύωση ως εργαλείο για την πρόσληψη. Οικοδομούνται στενές σχέσεις μεταξύ ανθρώπων με κοινά ενδιαφέροντα. Λειτουργεί ως ένας μεγάλος πόλος έλξης για την επίτευξη άλλων επαγγελματικών στόχων με στόχο την απόκτηση κάποιας έκθεσης για τη δική τους εργασία. Άνθρωποι διαφόρων ηλικιών αλλά ιδιαίτερα μικρής ηλικίας (μαθητές σχολείων) προσπαθούν να αυξήσουν τη δημοτικότητα τους.

Κίνδυνοι χρήσης κοινωνικών δικτύων επικοινωνίας για παράνομους ή επιβλαβείς σκοπούς Απροκάλυπτες διαφημίσεις πορνείας και υπηρεσιών συνοδείας (escort). Σεξουαλική παρενόχληση παιδιών και νέων. Προβολή φωτογραφιών και βίντεο με γυμνούς ή ημίγυμνους εφήβους, από τους ίδιους ή από τρίτους. Πρόκληση ψυχολογικών τραυμάτων λόγω προσβολών που έλαβαν χώρα εντός αυτών των υπηρεσιών. Επανειλημμένη παραβίαση της ιδιωτικότητας και της προσωπικής τιμής και αξιοπρέπειας.

Έρευνες για τους κινδύνους στους ιστότοπους κοινωνικής δικτύωσης Έρευνα που ανατέθηκε από το MySpace αποκαλύπτει ότι το 13 % των νέων έχουν ήδη δεχθεί σεξουαλικές προτάσεις στο διαδίκτυο, ενώ το 80 % αυτών είναι μεταξύ 14 και 17 ετών. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα της οργάνωσης National Campaign to Prevent Teen and Unplanned Pregnancy, μία στις πέντε εφήβους παραδέχθηκε ότι έχει συμμετάσχει σε πρακτικές sexting. Σύμφωνα με πρόσφατη καταγγελία από τον Επίτροπο Barrot, σχετικά με το Facebook, ο Randi Zuckerberg είχε την πρόθεση να πουλήσει τα δικαιώματα πρόσβασης στα προσωπικά δεδομένα των χρηστών του σε ορισμένες επιχειρήσεις (The New York Times,, 27.01.09).

Facebook (www.facebook.com) Πρόκειται για το αδελφάκι του παλιότερου MySpace και Hi5 (δημιουργήθηκε τον Φεβρουάριο του 2004). Μετράει πάνω από 132,1 εκατομμύρια ενεργούς χρήστες παγκοσμίως! Δίνεται η δυνατότητα δημιουργίας προφίλ χρήστη με την καταχώρηση προσωπικών στοιχείων, φωτογραφιών του, hobbies του και οτιδήποτε πιστεύει ο ίδιος ότι πρέπει να μοιραστεί με τη νέα παγκόσμια οικογένειά του. Παρέχει υπηρεσίες που δίνουν τη δυνατότητα απάντησης σε διάφορα quiz, τεστ προσωπικότητας, παιχνίδια, εισόδου σε fan clubs και προσωπικές σελίδες διάσημων όλων των χώρων ανά τον κόσμο. Δίνεται η δυνατότητα συνομιλίας σε ζωντανό χρόνο με όλους τους Facebook φίλους, με την προϋπόθεση να είναι κι οι δυο πλευρές ταυτόχρονα συνδεδεμένες. Παρέχει υπηρεσίες «προσομοίωσης ζωής» όπου μπορεί να αποκτήσει οποιοσδήποτε χρήστης το δικό του ηλεκτρονικό κατοικίδιο, παιδί κτλ., σαν να είναι αληθινά, εκφράζοντας ταυτόχρονα συναισθήματα. Το Facebook αποτελεί παράδειγμα ανθρώπινης δημιουργικότητας σε συνεργασία με την τεχνολογία. Προσφέρει δυνατότητες διασκέδασης, μάθησης και επικοινωνίας.

Θεωρείται πλατφόρμα επικοινωνίας που συνδυάζει email, instant messaging, κοινωνική δικτύωση, διαχείριση εγγράφων και ανταλλαγή αρχείων. Είναι συνδυασμός κοινωνικών ιστότοπων όπως το Twitter, Facebook, msn και email. Λειτουργεί μέσα από browsers και σε πραγματικό χρόνο μπορεί ο χρήστης να ανταλλάσσει μηνύματα, φωτογραφίες ή αρχεία, να προσθέσει ή να διαγράψει συμμετέχοντες σε μια συζήτηση. Παρέχει δυνατότητες όπως προσθήκη διορθώσεων στο περιεχόμενο διαφόρων ιστοσελίδων, ενσωμάτωση σε blogs, αυτόματη διόρθωση κειμένου, αυτόματη μετάφραση σε instant messages από αγγλικά σε γαλλικά και αντίστροφα. Χρησιμοποιεί extension για την σύνδεση Twitter-Wave για την παρακολούθηση και των δύο δικτύων. Περιέχει εφαρμογές παιχνιδιών, λειτουργίας βιντεοδιάσκεψης, σχεδιασμού ταξιδιών, προσομοιωμένων στην πλατφόρμα του Facebook, με τη χρήση κάμερας και διαφόρων πολυμεσικών εργαλείων. Συνδυάζει δυο διαφορετικούς τύπους επικοινωνίας, της συζήτησης (conversation-type) και της συνεργασίας (collaboration-type). Θεωρείται υπηρεσία ανοιχτού κώδικα επιτρέποντας ανεξάρτητους προγραμματιστές να αναπτύξουν εφαρμογές που εμπλουτίζουν τις δυνατότητές του. Διαθέτει plug-ins (gadgets και robots) που μπορούν είτε να συνδέουν τα waves με άλλες εφαρμογές του Ίντερνετ, είτε να χρησιμοποιούν input από άλλες εφαρμογές του ίντερνετ στα waves σου. Googlewave (www.googlewave.com)

Facebook vs Googlewave (1) Κοινά χαρακτηριστικά Τα meta data που το Facebook και το Google έχουν στη διάθεση τους, μέσα από sites όπως το You Tube, Gmail κλπ., δημιουργούν μια παράλληλη επιτυχημένη πορεία όπου τα δεδομένα του περιεχομένου που παράγουν οι χρήστες, μετακινούνται σε μορφή πληροφορίας μέσω συνδέσμων. Η ύπαρξη plugins για Wordpress που υποστηρίζουν και τις δύο πλατφόρμες όπου οι χρήστες αφήνουν σχόλια σε blogs.

Facebook vs Googlewave (2) Χαρακτηριστικά ανταγωνισμού Το Facebook ξεπέρασε τους 130 εκατομμύρια χρήστες σε αντίθεση με το Googlewave που μετράει μικρό αριθμό λόγω της μικρής ηλικίας του. Το Facebook Connect αποκτά όλο και περισσότερους υποστηρικτές με συνεργασίες όπως το πρόσφατο Oik Facebook Connect. Αντίθετα, το Google Friend Connect φαίνεται στάσιμο και χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους χρήστες ή τις εταιρείες λόγω της απουσίας οικοσυστήματος με πρακτικό ενδιαφέρον. Η μάχη μεταξύ Facebook και Google για ενημέρωση γεγονότων που συμβαίνουν σε πραγματικό χρόνο με τη χρήση υπηρεσιών single sign in, ενιαίων προφίλ σε διάφορες φαινομενικά υπηρεσίες και recommendations σε πραγματικό χρόνο. Το Facebook παραμένει συγκεντρωτικό και αρκετά κλειστό με σημαντικά πρακτικά αποτελέσματα για τους χρήστες. Το Google πιστεύει στους developers και την έννοια του οικοσυστήματος, είναι πολύ ανοιχτό αλλά η πραγματική αξία περιορίζεται σε μερικά gadgets.

4 βασικά σημεία χρήσης του Facebook (έρευνα Εργαστηρίου Ηλεκτρονικού Επιχειρείν του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών) Η αλλαγή των όρων μπορεί να γίνει οποτεδήποτε και χωρίς προειδοποίηση. Οι εφαρμογές δεν εγγυώνται την ασφάλεια των προσωπικών πληροφοριών των χρηστών. Ο χρήστης αποποιείται τα πνευματικά του δικαιώματα. Η μυστικότητα δεν είναι εγγυημένη.

Έρευνες για το Facebook 50% 84% των εγγεγραμμένων είναι μεταξύ 14 και 26 ετών. Οι γυναίκες αποτελούν το 55% 60% των ενταγμένων σε εικονικά κοινωνικά δίκτυα. Στα δύο φύλα τα ποσοστά συμμετοχής μειώνονται με την αύξηση της ηλικίας. Ο κίνδυνος είναι μεγαλύτερος για τα παιδιά. Η εταιρεία πάροχος έχει δικαίωμα χρήσης των πληροφοριών. Είναι εύκολη η αυθαίρετη και προβοκατόρικη κατασκευή από τρίτους λογαριασμών για γνωστά δημόσια πρόσωπα. Εγγράφονται πολλά άτομα ως φίλοι ενός ψεύτικου λογαριασμού. Οι νέοι ασχολούνται κατά μέσο όρο περισσότερες ώρες με την παρακολούθηση και ενημέρωσή του προφίλ τους απ ότι με την παρακολούθηση τηλεόρασης. 42% δηλώνουν ότι η σύνδεση με την ιστοσελίδα τούς έχει γίνει απαραίτητη καθημερινή συνήθεια, ενώ ένας στους τέσσερις την επισκέπτεται πολλές φορές μέσα σε μια μέρα. 31% των χρηστών δηλώνουν ότι το Facebook συγκαταλέγεται ανάμεσα στις πέντε αγαπημένες τους ιστοσελίδες, ενώ για 15% αποτελεί την πλέον αγαπημένη τους σελίδα στο Iντερνετ. 34% των χρηστών επισκέπτεται το Facebook 2-3 φορές την ημέρα, ενώ ένα 25% αρκετά συχνότερα. Οι περισσότεροι δεν περνούν πάνω από 30 λεπτά σε κάθε επίσκεψη στην ιστοσελίδα. 28% «μπαίνει» για να αποκτήσει νέες γνωριμίες. 33% δηλώνουν πως το εμπιστεύονται, έναντι 38% πως κάθε άλλο. 83% των χρηστών δεν θα συνέχιζε τη χρήση του εάν απαιτούνταν συνδρομή. 65% θα αποχωρούσαν εάν διαπίστωναν πως η ιστοσελίδα παραβίαζε τα προσωπικά τους δεδομένα.

Το μέλλον των πολυμέσων Η δημιουργία της εικονικής πραγματικότητας που ενσωματώνει την αίσθηση της αφής με βίντεο και ήχο βυθίζοντας ένα άτομο σε ένα εικονικό κόσμο. Η ανάπτυξη τεχνολογιών που περιλαμβάνουν την αίσθηση της όσφρησης που μπορεί να μεταδοθεί μέσω του Διαδικτύου από ένα άτομο σε άλλο. Η social networking «ανακαίνιση» του ενοποιημένου πακέτου υπηρεσιών Windows Live βάσει του οποίου οι χρήστες του Live θα είναι σε θέση να ενημερώνονται αυτόματα, υπό μορφή news feed για τα όσα πράττουν οι «φίλοι» τους σε άλλα online σοκάκια. Η υπηρεσία Groups θα επιτρέπει τη σύσταση «ομαδικών» ιστοσελίδων οι οποίες θα καθιστούν εφικτή τη δικτύωση μεταξύ πολλών ατόμων. Οι ανανεώσεις στο πρόγραμμα ανταλλαγής άμεσων μηνυμάτων Messenger στα προφίλ του οποίου οι χρήστες θα είναι σε θέση να «ανεβάζουν» όχι απλά μια φωτογραφία αλλά ένα βίντεο διάρκειας τεσσάρων δευτερολέπτων.

Συμπεράσματα Οι ιστότοποι κοινωνικής δικτύωσης προκάλεσαν επανάσταση στην ανθρώπινη επικοινωνία. Πρόκειται για μια πολυμορφική πραγματικότητα που, χάρη στη σύγχρονη τεχνολογία, παρέχει ολοένα αυξανόμενες δυνατότητες στους χρήστες της. Ωστόσο, ενέχει και πολλούς κινδύνους καθώς παραβιάζονται συχνά τα ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα και θίγεται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Γι αυτό το λόγο, απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή και ωριμότητα στη χρήση των ιστότοπων, ώστε να αναδειχθούν σε τόπους γνήσιας ανθρώπινης επαφής και διαλόγου και όχι καταπάτησης των ανθρώπινων δικαιωμάτων.

Σας Ευχαριστώ

Βιβλιογραφία Audiovisual Media Services Directive, Europa, Audiovisual Media Services without Frontiers: Frequently Asked Questions, Βρυξέλλες 18/12/2008. ENISA, Ευρωπαϊκός Οργανισμός για την Ασφάλεια Δικτύων και Πληροφοριών, Security Issues and Recommendations for Online Social Networks, Βρυξέλλες 6/10/2009, διαθέσιμό στο διαδίκτυο: www.enisa.europa.eu/doc/pdf/deliverables/enisa_pp_social_networks.pdf s.pdf. Αρτεμάκης Στέλιος, Οι άγνωστες πτυχές του Social Networking, Περιοδικό MEN 24, 20/02/2008. Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Πολυμέσα, Εισαγωγή στα πολυμέσα, Δομικά στοιχεία πολυμέσων, Ανάπτυξη εφαρμογών πολυμέσων, Αθήνα 23/06/2004. Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Συμφωνία για την ασφάλεια των ανηλίκων στους ιστότοπους κοινωνικής δικτύωσης, Λουξεμβούργο 16/02/2009, διαθέσιμο στο διαδίκτυο: http:// ://ec.europa.eu/information_soci...g/index_en.htm. Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 19ης Φεβρουαρίου 2009 σχετικά με τη συμμετοχή της Κοινότητας στο Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο του Οπτικοακουστικού Τομέα (2008/2179(INI) 2008/2179(INI)), ), Λισαβόνα 02/2009. Εφημερίδα Ναυτεμπορική, Κατά 35% αυξήθηκε η χρήση κοινωνικών δικτύων το 2008, Αναρτήθηκε από Facebook news,, 10/02/2009, διαθέσιμο στο διαδίκτυο: http:// ://ec.europa.eu/information_society/newsroom/cf/itemlongdetail.cfm?item_id=4672. Κολιομάρου Μαριάνθη, Ψηφιακή Τέχνη/Πολυμέσα Πολυμέσα, Ε.Α.Π.,., Αθήνα 2009. Μαμαρέλης Κωνσταντίνος, Πολυμεσικό Περιεχόμενο στο Διαδίκτυο: Μετατροπή/Μεταφόρτωση Μεταφόρτωση/Διαμοιρασμός Περιεχομένου, Ειδικευμένοι Διαδικτυακοί Τόποι και Διαφημιστικές Δυνατότητες,, 2009.Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Κοινωνία των πληροφοριών 20/08/2009, διαθέσιμο στο διαδίκτυο: http:// ://ec.europa.eu/2010. Ντούμου Ελευθερία, Στους ιστότοπους επενδύουμε στο χτίσιμο μιας πλασματικής εικόνας, Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, Σάββατο 10/10/2009. Παναγιωτοπούλου Ρόη, Το μεταβαλλόμενο πεδίο του περιεχομένου, Ινστιτούτο Οπτικοακουστικών Μέσων Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 7/10/2009. Σαβρανίδης Χρήστος, Εισαγωγή στα Πολυμέσα, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2004.