Το παρόν άρθρο διαπραγματεύεται τις επιπτώσεις που επιφέρει η ενεργοποίηση

ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ Των: Κωνσταντίνου Γιαννόπουλου και Κωνσταντίνου Παναγιώτη Κωστόπουλου* Περίληψη Το παρόν άρθρο διαπραγματεύεται τις επιπτώσεις που επιφέρει η ενεργοποίηση του τουριστικού φαινομένου σε μία οικονομία υποδοχής τουριστών. Ακολουθεί τα πιο πρόσφατα διεθνή πρότυπα για τις τουριστικές στατιστικές (2008 International Recommendations for Tourism Statistics - IRTS2008) καθώς και για την α- νάπτυξη Δορυφόρων Λογαριασμών Τουρισμού (2008 Tourism Satellite Account: Recommended Methodological Framework - TSA:RMF2008), τα οποία ανακοινώθηκαν τον Δεκέμβριο του 2007 και αποτελούν κοινό προϊόν των εξής διεθνών οργανισμών: United Nations Statistics Division (UNSD), United Nations World Tourism Organization (UNWTO), International Labour Organization (ILO), Organisation for Economic Cooperation and Development (OECD), Commission of the European Communities- Eurostat, International Monetary Fund (IMF) και World Trade Organization (WTO). Τα πρότυπα αυτά βρίσκονται σε συνέπεια με τα System of National Accounts 1993 (SNA93), European System of Accounts 1995 (ESA95) και Balance of Payments and International Investment Position Manual-Sixth edition (BPM6). Επίσης, ακολουθούν τις διεθνείς ταξινομήσεις οικονομικών δραστηριοτήτων (ISIC) και προϊόντων (CPC), καθώς και τις διεθνείς ταξινομήσεις για τα επαγγέλματα (ISCO-88), για την θέση στο επάγγελμα (ICSE-93) και για το επίπεδο εκπαίδευσης (ISCED-97).Τα πρότυπα αυτά αναθεωρούν τα προηγούμενα RTS1993 και TSA:RMF2000 (γνωστά και ως REC`93 και REC`00 αντίστοιχα). Ο σκοπός του παρόντος άρθρου είναι διττός. Πρώτον, να αναφανεί ότι καθώς ο τουρισμός δεν συνιστά ένα κλάδο παραγωγής αλλά ένα φαινόμενο με ποικίλες επιπτώσεις για μία οικονομία, το οποίο από οικονομικής απόψεως προσδιορίζεται τόσο από την πλευρά της ζήτησης όσο και της προσφοράς, οι επιπτώσεις που θα έχει στην απασχόληση δεν περιορίζονται μόνο στις τουριστικές επιχειρήσεις, έτσι όπως αυτές είθισται παραδοσιακά να καθορίζονται, αλλά αφορά το σύνολο των κλάδων οικονομικής δραστηριό- * Ο Κωνσταντίνος Γιαννόπουλος είναι Υποψήφιος Διδάκτορας Πανεπιστημίου Πατρών Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων, Μέλος του Εργαστηρίου Ερευνών και Δορυφόρων Λογαριασμών Τουρισμού (Ερ.Ε.Δο.Λο.Τ.),Τμήμα Ερευνητικών Προγραμμάτων ΕΛΚΕ ΤΕΙ Πατρών. Ο Κωνσταντίνος Παναγιώτης Κωστόπουλος είναι Σύμβουλος Σταδιοδρομίας Γραφείου Διασύνδεσης ΤΕΙ Πατρών, Υποψήφιος Διδάκτορας Πανεπιστημίου Αθηνών, Υπότροφος του Ιδρύματος Προποντίς. 32

τητας μία χώρας. Δεύτερον, και αφού πρώτα προσδιορισθούν οι τουριστικές επιχειρήσεις με συγκεκριμένους ορισμούς, έννοιες και ταξινομήσεις, παρουσιάζεται η δομή της απασχόλησης στις επιχειρήσεις αυτές. Επιπλέον, γίνεται αναφορά στα διεθνή πρότυπα για την καταγραφή, μελέτη και ανάλυση της απασχόλησης στις τουριστικές επιχειρήσεις, και τέλος στο πώς παρακολουθείται αυτή στην Ελλάδα από την Γ.Γ.ΕΣΥΕ. Abstract The following article is concerning the impacts that incur the activation of the tourist phenomenon on an economy visited by tourists. The article is following the most recent international standards for the tourism statistics (2008 International Recommendations for Tourism Statistics - IRTS2008) and for the development of The Tourism Satellite Account (2008 Tourism Satellite Account: Recommended Methodological Framework - TSA:RMF2008), which where announced in December 2007 and consist a common product of the following international organisations: United Nations Statistics Division (UNSD), United Nations World Tourism Organization (UNWTO), International Labour Organization (ILO), Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD), Commission of the European Communities-Eurostat, International Monetary Fund (IMF) and World Trade Organization (WTO). These standards are consistent with the System of National Accounts 1993 (SNA93), European System of Accounts 1995 (ESA95) and Balance of Payments and International Investment Position Manual-Sixth edition (BPM6). They are also following the international classifications of economic activities (ISIC) and products (CPC), and the international classification of occupations (ISCO-88), the status in employment (ICSE-93) and the education (ISCED-97). These standards are revising the previous RTS1993 and TSA:RMF2000 (known as well as REC`93 and REC`00 respectively). This article has two main objectives. Firstly, to be realised that as tourism does nοt consist a production sector but a phenomenon with various impacts for an economy, which from a financial aspect is specified not only by the demand side but also by the supply side, its impact on employment is not restricted only in the tourism productive units (in the way they are traditionally determined) but they concern the total economic activity of a country. Secondly, tourism enterprises are defined with specific definition, concepts, and classifications, and then the structure of employment in these enterprises is illustrated. There is also reference to international standards for the recording, studying and analysing of the tourism employment and finally how this employment is observed by the National Hellenic Statistic Organization. 1. Εισαγωγή Η απασχόληση αποτελεί έναν παράγοντα σημαντικής σπουδαιότητας κατά την οικονομική ανάλυση των παραγωγικών δραστηριοτήτων. Όπως και σε κάθε άλλο βιομηχανικό κλάδο της οικονομίας, η απασχόληση συνιστά μία σημαντική διάσταση για τον χαρακτηρισμό και την αναγνώριση της σημασίας του τουρισμού από παραγωγικής, κοινωνικής και στρατηγικής απόψεως. Για να είναι όμως δυνατή η μελέτη, η ανάλυση και η μέτρηση της απασχόλησης η οποία οφείλεται στην ενεργοποίηση του τουρισμού σε μία οικονομία είναι πρώτα από όλα απαραίτητη η μελέτη του ίδιου του αντικειμένου, δηλα- 33

δή του τουρισμού. Ο σαφής προσδιορισμός των οικονομικών επιπτώσεων του τουρισμού θα αναδείξει κάθε διάσταση αλλά και τον βαθμό επηρεασμού των επιπέδων της α- πασχόλησης στην συγκεκριμένη οικονομία υποδοχής. Ο τουρισμός συνιστά μία ανθρώπινη δραστηριότητα με σημαντικές κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Τα τελευταία 60 χρόνια, όλα τα σχετικά με τον τουρισμό στατιστικά δεδομένα καταγράφουν αλματώδη αύξηση έτσι ώστε ο τουρισμός να θεωρείται ως ένας νέο-αναδυόμενος οικονομικός γίγαντας στη μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο περίοδο. Έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των διεθνών εμπορικών σχέσεων και συνακόλουθα στην αύξηση του συναλλάγματος των χωρών. Τα στατιστικά δεδομένα δείχνουν ότι η παγκόσμια τουριστική κίνηση πολλαπλασιάστηκε και η συνολική διεθνής τουριστική δαπάνη μεγεθύνθηκε σε τέτοια επίπεδα που να αντιπροσωπεύει πλέον ένα σημαντικότατο μέρος των διεθνών οικονομικών συναλλαγών. Οι κοινωνικοοικονομικές αλλαγές που χαρακτήρισαν τον 20ο αιώνα είχαν σαν αποτέλεσμα την ολοένα αυξανόμενη διεύρυνση των κοινωνικών στρωμάτων που είχαν πλέον την δυνατότητα, δηλαδή ελεύθερα διαθέσιμα εισόδημα και χρόνο, να διενεργήσουν τουριστικά ταξίδια. Έτσι, το ταξίδι αναψυχής των οικονομικά προνομιούχων κοινωνικών ομάδων του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα μεταβάλλεται σε ταξίδι διακοπών για ευρύτερα κοινωνικά στρώματα 1. Πολυάριθμες εμπειρικές έρευνες αποδεικνύουν ότι η ελαστικότητα του εισοδήματος για την πραγματοποίηση γενικά τουριστικών ταξιδιών και ιδιαίτερα εκτός των συνόρων της χώρας μονίμου κατοικίας των τουριστών είναι μεγαλύτερη της μονάδας. Συνοψίζοντας τη γενικότερη έρευνα και βιβλιογραφία στο θέμα αυτό, με αυξανόμενο το κατά κεφαλή εισόδημα και με παράλληλη πτωτική τάση του χρόνου εργασίας, η ζήτηση για τουρισμό έξω από την χώρα μόνιμης διαμονής και εργασίας αυξάνεται ταχύτερα από το Καθαρό Εγχώριο Προϊόν των χωρών προέλευσης τουριστικών ρευμάτων. Αν εξετάσει κανείς όλους τους ορισμούς στη διεθνή βιβλιογραφία που έχουν μέχρι σήμερα δοθεί για τον όρο τουρισμός, θα διαπιστώσει πως συμφωνούν στην γενικότερη αντίληψη ότι πρόκειται για μια κοινωνική διασυνοριακή, διεθνική ή διαπεριφερειακή κινητικότητα ατόμων με στόχο την ικανοποίηση τόσο προσωπικών αναγκών και επιθυμιών, κυρίως ανάπαυσης και αναψυχής, όσο και επαγγελματικών. Ο πιο πρόσφατος ο- ρισμός διατυπώθηκε τον Δεκέμβριο του 2007, όπου σύμφωνα με αυτόν ο Τουρισμός περιλαμβάνει τις δραστηριότητες των επισκεπτών που ταξιδεύουν και διαμένουν σε μέρη έξω από το συνηθισμένο περιβάλλον τους για όχι περισσότερο από ένα διαδοχικό έτος, για ανάπαυση - αναψυχή, επαγγελματικές δραστηριότητες και άλλους προσωπικούς λόγους, πλην την σύναψη σχέσης εξαρτημένης εργασίας από μία μονάδα μόνιμης εγκατάστασης της χώρας επίσκεψης 2. Σε ένα τέτοιο κοινωνικό φαινόμενο το οποίο συνίσταται στο γεγονός ότι ένας μεγάλος αριθμός ατόμων παραμένει έως και ένα έτος σε μια χώρα (ή τόπο) υποδοχής, πέρα από την τυπική εμφάνιση ατομικών χαρακτηριστικών, όπως η εθνικότητα, το φύλο, η η- λικία, το επάγγελμα κ.α., αναπτύσσονται και συγκεκριμένες κοινωνικο-οικονομικές δραστηριότητες. Είναι λοιπόν σαφές ότι η εμφάνιση τουριστών σε έναν τόπο ή σε μια χώρα υποδοχής συνοδεύεται de facto από μια πλειάδα ποικίλων δραστηριοτήτων. Δεδομένου ότι οι τουρίστες, τόσο οι αλλοδαποί όσο και οι ημεδαποί εμφανίζονται στο πλαίσιο των εν λόγω δραστηριοτήτων ως φορείς ζήτησης, βρίσκονται αντιμέτωποι με διάφορους ημεδαπούς που εμφανίζονται ως φορείς προσφοράς. Τούτο σημαίνει, αφενός τη μεταβίβαση του μέσου συναλλαγής, του χρήματος, από τους φορείς ζήτησης (αγοραστές) στους φορείς προσφοράς (πωλητές) και αφετέρου τη μεταβίβαση 34

(παραγωγή και διάθεση) των ως άνω δραστηριοτήτων, ως προϊόντων, από τους φορείς προσφοράς (πωλητές) στους φορείς ζήτησης (αγοραστές), ως τελικό αποτέλεσμα της α- νταλλαγής. 2.Το εύρος των οικονομικών επιπτώσεων του τουρισμού σε μία οικονομία υποδοχής Γίνεται λοιπόν εμφανές ότι από απόψεως οικονομικής ανάλυσης ο τουρισμός προσεγγίζεται από δύο διαφορετικές πλευρές. Την πλευρά της ζήτησης, ή αλλιώς τουριστική ζήτηση, και την πλευρά της προσφοράς, ή αλλιώς τουριστική προσφορά. Ενώ, όμως, στο Σύστημα των Εθνικών Λογαριασμών η μέτρηση του οικονομικού αποτελέσματος (π.χ. προστιθέμενη αξία) των κλάδων οικονομικής δραστηριότητας μίας οικονομίας σε μία συγκεκριμένη χρονική περίοδο, π.χ. ενός έτους, προσεγγίζεται από την πλευρά της προσφοράς, αυτό δεν μπορεί να ισχύσει για τον τουρισμό. Τα πρόβλημα που ανακύπτει αμέσως κατά την μελέτη των οικονομικών επιπτώσεων του τουρισμού είναι ακριβώς ο προσδιορισμός των κλάδων της οικονομίας που επηρεάζονται από αυτήν την αύξηση της ζήτησης για αγαθά και υπηρεσίες. Επομένως, αφού πρώτα προσδιορισθούν τα αγαθά και οι υπηρεσίες που ζητούνται ως αποτέλεσμα της ενεργοποίησης του τουρισμού σε μία οικονομία, δηλαδή η τουριστική ζήτηση, κατόπιν προσδιορίζεται η τουριστική προσφορά, δηλαδή ποιοι κλάδοι, με ποιόν τρόπο και σε ποιο βαθμό, επηρεάζονται από την τουριστική ζήτηση. Η προσέγγιση αυτού του ζητήματος λαμβάνει ποικίλες διαστάσεις και αφορά τόσο τις άμεσες, όσο και τις έμμεσες επιπτώσεις του τουρισμού σε μία οικονομία υποδοχής. Πρώτον, όλες πλέον οι θεωρητικές συζητήσεις και μεθοδολογικές πρακτικές καταδεικνύουν την οικονομική φύση του τουρισμού ως μιας λειτουργίας της τελικής ζήτησης για αγαθά και υπηρεσίες από όλο το φάσμα των κλάδων παραγωγής μίας οικονομίας, εν ίδει της ελληνικής, ως οικονομίας υποδοχής.το χαρακτηριστικό αυτό προσδίδει και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα στον τουρισμό, δηλαδή ως ιδιαίτερα διαμορφούμενης τελικής καταναλωτικής ζήτησης, για μία ευρεία ποικιλία αγαθών και υπηρεσιών από μεταφορές, κατάλυμα και επισιτισμό έως αναμνηστικά προϊόντα και αναψυχή, δηλαδή από το σύνολο σχεδόν των κλάδων παραγωγής τελικών καταναλωτικών προϊόντων. Δεύτερον, η κάλυψη από τις επιχειρήσεις αυτής της επιπλέον τελικής ζήτησης σημαίνει την αύξηση της παραγωγής τους. Λόγω όμως του ότι οι τουριστικές στατιστικές δείχνουν μία συνεχή αύξηση του αριθμού των τουριστών παγκοσμίως, δηλαδή, με άλλα λόγια, μία συνεχή αύξηση της τελικής καταναλωτικής ζήτησης, αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την αναγκαιότητα για βελτίωση ή αύξηση των κεφαλαιουχικών αγαθών, είτε κτιρίων είτε λοιπού εξοπλισμού από τις επιχειρήσεις, έτσι ώστε να μπορέσουν να ανταποκριθούν σε αυτήν την αυξημένη ζήτηση, καθώς και στον ανταγωνισμό. Επομένως, ο τουρισμός έ- χει σαν αποτέλεσμα την πραγματοποίηση επενδύσεων, δηλαδή τον (ακαθάριστο) Σχηματισμό του Πάγιου Κεφαλαίου από τις επιχειρήσεις. Τρίτον, και με βάση τους ορισμούς και την δομή των τουριστικών στατιστικών για την ανάπτυξη των Δορυφόρων Λογαριασμών Τουρισμού σύμφωνα με το διεθνές πρότυπο 3, στις σχετικές για τον τουρισμό οικονομικές μετρήσεις πρέπει να συμπεριλαμβάνεται και ο υπολογισμός των συλλογικών μη εμπορεύσιμων υπηρεσιών, δηλαδή τις σχετικές με τον τουρισμό δαπάνες από τις δημόσιες αρχές για π.χ. προώθηση και διαφήμιση του τουριστικού προϊόντος της χώρας, τις υπηρεσίες πληροφόρησης των τουριστών, τον σχεδιασμό κ.λπ. τα οποία διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη των τουριστικών δραστηριοτήτων σε μία χώρα και στην προσέλκυση των τουριστών. 35

Έτσι, οι άμεσες επιπτώσεις του τουρισμού μπορούν να συνοψισθούν στον όρο τουριστική ζήτηση, ο οποίος περιλαμβάνει τόσο την τελική κατανάλωση των τουριστών, ό- σο και τον σχηματισμό πάγιου τουριστικού κεφαλαίου, αλλά και την συλλογική κατανάλωση. Τέλος, και με βάση τον τουριστικό πολλαπλασιαστή που πρωτοπαρουσιάστηκε α- πό τον H.G.Clement σε έκθεσή του για το Yπουργείο Eμπορίου των ΗΠΑ με τίτλο The future of tourism in the Pacific and Far East και στηρίζεται στην θεωρία του κεϋνσιανού πολλαπλασιαστή, κάθε μία νομισματική μονάδα που δαπανάται από έναν τουρίστα σε έναν τόπο δεν παύει να κυκλοφορεί μετά την αρχική της εμφάνιση, αλλά διαχέεται σε ό- λο τα φάσμα της οικονομίας, τοπικής ή εθνικής, αλλάζοντας συνεχώς χέρια στο πλαίσιο διαδοχικών συναλλαγών, πραγματοποιώντας κύκλους εμφάνισης και επανεμφάνισης 4. Αυτό σημαίνει ότι η τουριστική δαπάνη για την απόκτηση προϊόντων σε μία οικονομία έχει οικονομικές επιπτώσεις όχι μόνο στην επιχείρηση που παρέχει το τελικό προϊόν αλλά και σχεδόν σε κάθε επιχείρηση της ενδιάμεσης κατανάλωσής της για την παραγωγή του τελικού προϊόντος. Αυτές, αποτελούν τις έμμεσες επιπτώσεις του τουρισμού, για τις οποίες έχουν προταθεί διάφορα μοντέλα προσέγγισής τους με κύριο την ανάλυση του πίνακα εισροών-εκροών. Γίνεται λοιπόν κατανοητό ότι δεν νοείται μία συγκεκριμένη κλαδική δομή στο φάσμα των παραγωγικών δραστηριοτήτων σε μία οικονομία αυτού που έχει καθιερωθεί παραδοσιακά να αποκαλείται ως τουριστικός τομέας. Ο όρος αυτός, αν και όχι δόκιμος, προσπαθεί να ενσωματώσει όλες εκείνες τις μονάδες οικονομικής δραστηριότητας που αποκαλούνται ως τουριστικές χαρακτηριστικές δραστηριότητες (ΤΧΔ), δηλαδή εκείνες τις παραγωγικές μονάδες που παράγουν τα τουριστικά χαρακτηριστικά προϊόντα (ΤΧΠ) ως το κύριο προϊόν τους. Πιο συγκεκριμένα, τα ΤΧΠ ορίζονται ως εκείνα που ι- κανοποιούν ένα ή και τα δύο από τα παρακάτω κριτήρια 5 : - Η τουριστική δαπάνη για το προϊόν πρέπει να συνιστά ένα σημαντικό ποσοστό της συνολικής τουριστικής δαπάνης (συνθήκη ποσοστού δαπάνης/ζήτηση). - Η τουριστική δαπάνη για το προϊόν πρέπει να συνιστά ένα σημαντικό ποσοστό της προσφοράς του προϊόντος στην οικονομία (συνθήκη ποσοστού προσφοράς).το κριτήριο αυτό σημαίνει ότι η προσφορά του ΤΧΠ θα έπαυε να υπάρχει σε σημαντική ποσότητα λόγω απουσίας επισκεπτών, όπως είναι π.χ. οι προγραμματισμένες αερομεταφορές επιβατών, τα ξενοδοχειακά καταλύματα, οι υπηρεσίες ταξιδιωτικών πρακτορείων, κ.α. Όμως, στο Σύστημα Εθνικών Λογαριασμών και στις σχετικές ταξινομήσεις προϊόντων 6 και παραγωγικών δραστηριοτήτων 7, δεν υφίσταται σχέση ένα προς ένα μεταξύ των προϊόντων και των δραστηριοτήτων από τις οποίες αυτά παράγονται ως κύρια. Δύο προϊόντα με παρόμοια χαρακτηριστικά που ταξινομούνται στην ίδια κατηγορία της CPA μπορεί να παράγονται από διαφορετικές βιομηχανίες με βάση την ΣΤΑΚΟΔ. Παράλληλα, το ίδιο προϊόν μπορεί να παράγεται ως κύριο από μία παραγωγική δραστηριότητα αλλά μπορεί και να παράγεται ως δευτερεύον από μία άλλη. Παραδείγματος χάριν, σε ένα εστιατόριο μπορεί να διατίθενται μερικά δωμάτια προς διανυκτέρευση. Επιπλέον, υπάρχουν τουριστικά προϊόντα που είναι τα ίδια για κάθε χώρα και άλλα που μπορούν να θεωρηθούν ως ειδικευμένα προϊόντα μίας συγκεκριμένης χώρας. Εάν πληρούν τα ως άνω κριτήρια, τα πρώτα καλούνται διεθνώς συγκρίσιμα (internationally comparable) ΤΧΠ ενώ τα δεύτερα καλούνται ΤΧΠ της συγκεκριμένης χώρας (country specific). Εάν δεν πληρούν τα κριτήρια αυτά αποκαλούνται τουριστικά συνδεδεμένα προϊόντα (ΤΣΠ) της συγκεκριμένης χώρας. Επιπλέον, όλα τα προϊόντα που δεν ανή- 36

κουν στις προηγούμενες κατηγορίες ταξινομούνται στα μη σχετικά με τον τουρισμό καταναλωτικά προϊόντα. Πολύ δε περισσότερο, γίνεται διάκριση και των μη καταναλωτικών προϊόντων, εκείνων δηλαδή που από τη φύση τους δεν μπορούν να αποτελέσουν καταναλωτικά αγαθά και υπηρεσίες και ως εκ τούτου δεν μπορούν να αποτελέσουν μέρος της τουριστικής δαπάνης ή κατανάλωσης (εξαιρούνται τα τιμαλφή που αποκτούν οι τουρίστες στα ταξίδια τους).τα προϊόντα αυτά διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: Α.Τα τιμαλφή και Β. τα λοιπά μη καταναλωτικά προϊόντα στα οποία συμπεριλαμβάνονται ο ακαθάριστος σχηματισμός τουριστικού πάγιου κεφαλαίου και η συλλογική κατανάλωση (όπως προαναφέρθηκε). Πιο απλά, η απόκτηση αγαθών και υπηρεσιών από τους τουρίστες σε μία οικονομία και ο αντίκτυπος που έχει αυτή σε ολόκληρο το φάσμα της οικονομίας, μπορεί να παραλληλισθεί με τις επιπτώσεις που έχει στην ίδια οικονομία η κατανάλωση των ίδιων των μόνιμων κατοίκων αυτής, με την διαφορά ότι στον αλλοδαπό τουρισμό το μέσο συναλλαγής, δηλαδή το χρήμα, προέρχεται εξωγενώς από άλλες οικονομίες 8.Όμως,τα προϊόντα που αποκτώνται στοχεύουν στην ικανοποίηση σχεδόν ίδιων ποιοτικά, και όχι ποσοτικά, αναγκών και επιθυμιών, εάν όχι και περισσοτέρων. Επί παραδείγματι, ο μόνιμος κάτοικος θα διανυκτερεύσει στην οικία του και όχι σε ένα ξενοδοχείο. Συνεπάγεται λοιπόν ότι οι κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις του τουρισμού δεν μπορούν να περιορισθούν σε μία συγκεκριμένη ομάδα επιχειρήσεων η οποία μπορεί άμεσα να προσδιορισθεί και συνακόλουθα να μετρηθούν. Σε άλλες επιχειρήσεις οι επιπτώσεις αυτές θα είναι άμεσες και πιο έντονες ενώ σε άλλες δεν θα είναι τόσο ευδιάκριτες και θα τις επηρεάζουν σε μικρότερο βαθμό ή ακόμα και σε μηδενικό τυχόν βαθμό. Συνεπάγεται όμως και ότι η ενεργοποίηση του τουρισμού σε μία οικονομία υποδοχής συνδέεται άμεσα και με τις ε- νέργειες του δημόσιου τομέα, τόσο της κεντρικής κυβέρνησης όσο και των κάθε επιπέδου τοπικών αυτοδιοικήσεων 3.Τουρισμός και απασχόληση Ο όρος απασχόληση καλύπτει όλα τα άτομα, τόσο τους εργαζόμενους (employees) όσο και τους αυτοαπασχολούμενους (self-employed), οι οποίοι εμπλέκονται σε μία παραγωγική δραστηριότητα που εμπίπτει στα όρια της παραγωγής του Συστήματος Εθνικών Λογαριασμών 9 (ΣΕΛ). Γενικά, οι ΤΧΔ είναι κατά κύριο λόγο έντασης εργασίας 10 και έτσι η επίδραση της τουριστικής ανάπτυξης γεννά πολλές προσδοκίες για τα επίπεδα απασχόλησης σε μία χώρα και για το ατομικό εισόδημα του εργατικού δυναμικού. Οι κυβερνήσεις δίνουν ιδιαίτερη βαρύτητα στην μέτρηση της συνεισφοράς του τουρισμού σε όρους δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας και πρόσβασης του πληθυσμού στο εισόδημα. Ο τουρισμός παρουσιάζει ιδιαιτερότητες που πρέπει να ληφθούν υπόψη κατά την μελέτη της απασχόλησης. Σε πολλές περιπτώσεις, η κατανάλωση των επισκεπτών, ιδιαίτερα αυτή που αφορά τον εισερχόμενο τουρισμό, δεν κατανέμεται ομοιόμορφα χρονικά και γεωγραφικά. Κατά συνέπεια, η απασχόληση στις ΤΧΔ διακυμαίνεται εποχιακά και γεωγραφικά, συχνά με περισσότερη ένταση απ ό,τι σε άλλες δραστηριότητες. Γενικά, μέσω των σχετικών ερευνών προκύπτει ότι χαρακτηριστικά της τουριστικής απασχόλησης συνιστούν η μεγάλη διακύμανση στη ζήτηση για εργατικό δυναμικό, το ό- τι υπάρχει υπεροχή των ΜΜΕ αλλά το μεγαλύτερο μέρος της απασχόλησης γενικά βρίσκεται στις μεγάλες επιχειρήσεις, το ότι οι τουριστικές επιχειρήσεις είναι έντασης εργα- 37

σίας, τουλάχιστον οι μεγάλες, και το ότι παρατηρείται υψηλότερη αύξηση της απασχόλησης στις μεγάλες τουριστικές επιχειρήσεις σε σύγκριση με τη συνολική οικονομία. Κατά την μελέτη του πως επηρεάζει ο τουρισμός την απασχόληση σε μία οικονομία γεννώντα πολύ βασικά ερωτήματα, τα οποία καθορίζουν την όλη περαιτέρω ανάλυση, όπως: 1. α. Ο τουρισμός έχει επιπτώσεις στην απασχόληση μόνο των τουριστικών επιχειρήσεων; β. Ποιες είναι αυτές; γ. Πως μπορεί αυτή να περιγραφθεί και ποιος ο ρόλος των αυτοαπασχολούμενων; 2. α. Μήπως η αύξηση της κατανάλωσης που εμφανίζεται με την ενεργοποίηση του τουρισμού σε μία χώρα έχει ευρύτερο αντίκτυπο στην απασχόληση σε ένα μεγαλύτερο φάσμα επιχειρήσεων όχι μόνο τουριστικών; β. Εάν ναι ποιες είναι αυτές και σε τι βαθμό τις επηρεάζει; 3. Θα έπρεπε, λοιπόν, να μετράται μόνο η απασχόληση στις τουριστικές επιχειρήσεις ή η απασχόληση και στις λοιπές επιχειρήσεις που προκαλείται από την αύξηση της τουριστικής ζήτησης; 4. Αναφερόμαστε στην απασχόληση μόνο των ιδιωτικών επιχειρήσεων (και των ενώσεων αυτών) ή και σε κρατικούς φορείς; 5. Πως μπορούν να μετρηθούν όλα αυτά; 3.1 Προσδιορισμός των τουριστικών επιχειρήσεων Όπως αναλύθηκε ανωτέρω, η προσφορά προϊόντων σε μία οικονομία για την ικανοποίηση των αναγκών και των επιθυμιών των τουριστών, δηλαδή η τουριστική προσφορά, αφορά το σύνολο των παραγωγικών μονάδων της συγκεκριμένης οικονομίας. Ανάλογα με την σημασία που έχει το κάθε προϊόν για τον τουρισμό τόσο παγκοσμίως όσο και για την κάθε χώρα συγκεκριμένα, ανάλογα δηλαδή με την τουριστική ζήτηση, τα προϊόντα διακρίνονται και ταξινομούνται ως εξής: 11 A. Καταναλωτικά Προϊόντα A.1 Τουριστικά Χαρακτηριστικά Προϊόντα (ΤΧΠ) A.1.i Διεθνώς Συγκρίσιμα Τουριστικά Χαρακτηριστικά Προϊόντα (ΔΣΤΧΠ) τα οποία αντιπροσωπεύουν τον βασικό κορμό (core) των προϊόντων για τις διεθνείς συγκρίσεις των τουριστικών δαπανών. Πληρούν τα κριτήρια που αναφέρθηκαν στην εισαγωγή. A.1.ii Τουριστικά Χαρακτηριστικά Προϊόντα της Συγκεκριμένης Χώρας (country-specific) (ΤΧΠΣΧ) τα οποία πρέπει να καθοριστούν από την κάθε χώρα εφαρμόζοντας τα κριτήρια που αναφέρθηκαν στην εισαγωγή. Για αυτά τα προϊόντα, οι δραστηριότητες από τις οποίες παράγονται θεωρούνται τουριστικές χαρακτηριστικές δραστηριότητες και οι βιομηχανίες των οποίων η κύρια δραστηριότητα είναι τουριστική χαρακτηριστική θα καλούνται τουριστικές επιχειρήσεις. A.2 Λοιπά Καταναλωτικά Προϊόντα διακρίνονται σε δύο υποκατηγορίες, όπου και οι δύο πρέπει να καθοριστούν από την κάθε χώρα, και συνεπώς, αφορούν την συγκεκριμένη χώρα (country-specific). A.2.i Τουριστικά Συνδεδεμένα Προϊόντα (ΤΣΠ) περιλαμβάνονται τα λοιπά προϊόντα σύμφωνα με τη σχετικότητά τους για την τουριστική ανάλυση τα οποία δεν ικανοποιούν τα κριτήρια που αναφέρθηκαν ανωτέρω. 38

A.2.ii Μη Σχετικά Με Τον Τουρισμό Καταναλωτικά Προϊόντα όλα τα λοιπά καταναλωτικά αγαθά και υπηρεσίες που δεν ανήκουν στις προηγούμενες κατηγορίες. Μερικά καταναλωτικά προϊόντα που αποκτώνται από τους επισκέπτες, δεν συσχετίζονται άμεσα με την ενεργοποίηση τουριστικών ταξιδίων και έτσι δεν μπορούν να ανήκουν στις δύο προηγούμενες κατηγορίες. Συνεπώς, ταξινομούνται σε μία επιπλέον κατηγορία. B. Μη Καταναλωτικά Προϊόντα αυτή η κατηγορία περιλαμβάνει όλα τα προϊόντα που, από τη φύση τους δεν μπορούν να είναι καταναλωτικά αγαθά και υπηρεσίες και επομένως δεν μπορούν να είναι ένα μέρος των τουριστικών δαπανών ούτε της τουριστικής κατανάλωσης, εκτός από τα τιμαλφή που μπορεί να αποκτηθούν από τους επισκέπτες στα ταξίδια τους. Διακρίνονται δύο υποκατηγορίες: B.1Τιμαλφή B.2Λοιπά Μη Καταναλωτικά Προϊόντα περιλαμβάνονται τα προϊόντα που σχετίζονται με τον ακαθάριστο σχηματισμό κεφαλαίου και την συλλογική κατανάλωση. Έτσι, οι ΤΧΔ σε μία οικονομία είναι αυτές από τις οποίες παράγονται ως κύρια και οι δύο κατηγορίες των ΤΧΠ (A.1.i και A.1.ii) ή πιο απλά είναι αυτές που παράγουν ως κύριο τα ΤΧΠ. Βέβαια,ΤΧΠ μπορεί να παράγονται όχι ως κύρια αλλά ως δευτερεύοντα κι από άλλες βιομηχανίες, οι οποίες όμως δεν ορίζονται ως τουριστικές χαρακτηριστικές. Επίσης, μία ΤΧΕ μπορεί να παράγει δύο ή και περισσότερα ΤΧΠ, αλλά μόνο ένα ως κύριο, οπότε και ταξινομείται με βάση το κύριό της.το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστούν τα ξενοδοχεία όπου παρέχουν σίτιση, ποτά, κ.λπ. (ΣΤΑΚΟΔ κατηγορία Η, διψήφιος κλάδος 55). Πρέπει να σημειωθεί ότι όλα αυτά λαμβάνονται υπόψη κατά την α- νάπτυξη των ΔΛΤ,για αυτό πριν την σύνταξη των Πινάκων των ΔΛΤ προηγείται μία διαδικασία προσδιορισμού του συνόλου του προϊόντος μίας οικονομίας σε ΤΧΠ (και συνακόλουθα ΔΣΤΧΠ και ΤΧΠΣΧ),ΤΣΠ και λοιπά, ανά ΤΧΔ και άλλη, ως δευτερεύον και ως κύριο, σε έναν σχετικό πίνακα διπλής εισόδου, η παρουσίαση του οποίου δεν είναι επί της παρούσης. Για αυτό στους Πίνακες 1-4 των ΔΛΤ όπου παρουσιάζεται η τουριστική δαπάνη αναλύεται με βάση τα προϊόντα και όχι τις δραστηριότητες. Στους πίνακες 5 και 6 που αφορούν και την τουριστική προσφορά ακολουθείται μία ανάλυση παρόμοια με αυτή των Πινάκων Προσφοράς και Χρήσης στο ΣΕΛ, δηλαδή και εδώ δίδεται η βαρύτητα στα προϊόντα και κατόπιν συσχετίζονται με τις δραστηριότητες. Στον Πίνακα όμως 7 που αφορά την απασχόληση στις ΤΧΕ εμφανίζονται, όπως είναι λογικό, μόνο αυτές και όχι τα προϊόντα. Συνεπώς, οι παραγωγικές μονάδες εκείνες που παράγουν ΤΧΠ καλούνται ΤΧΕ ή α- πλώς τουριστικές επιχειρήσεις. Οι τουριστικές επιχειρήσεις που παράγουν παρόμοιο ΤΧΠ ομαδοποιούνται σε τουριστικές βιομηχανίες. Το σύνολο των παραγωγικών μονάδων που παράγουν ΤΧΠ καλείται τουριστική βιομηχανία. Όλες οι υπόλοιπες βιομηχανίες που δεν παράγουν ΤΧΠ ως κύριο δεν ανήκουν στην τουριστική βιομηχανία α- νεξάρτητα του βαθμού κάθε είδους (προστιθέμενη αξία, απασχόληση, κ.λπ.) επηρεασμού τους από την ενεργοποίηση του τουρισμού στην οικονομία αναφοράς. 3.2 Διάκριση μεταξύ τουριστικής απασχόλησης και απασχόλησης στις τουριστικές επιχειρήσεις Δεδομένου ότι η εργασία συνιστά έναν συντελεστή παραγωγής, οι ίδιες δυσκολίες προκύπτουν και για τον υπολογισμό της προστιθέμενης αξίας. Πώς όμως μπορεί να γίνει η συσχέτιση της απασχόλησης με την τουριστική κατανάλωση; Η ανάλυση της απα- 39

σχόλησης προσεγγίζεται από διαφορετικές οπτικές γωνίες και εξαρτάται από τη διαθεσιμότητα των πληροφοριών. Μια πρώτη προσέγγιση είναι ότι μια τέτοια ανάλυση μπορεί να αφορά μόνο την α- πασχόληση που οφείλεται στην λειτουργία των επιχειρήσεων που ανήκουν στις ΤΧΔ. Οι επιπτώσεις της ενεργοποίησης του τουριστικού φαινομένου σε μία οικονομία υποδοχής είναι περισσότερο άμεσες και σε μεγαλύτερο βαθμό σε αυτές τις επιχειρήσεις από τις ε- πιπτώσεις σε κάθε άλλη επιχείρηση. Επηρεάζονται από διάφορα χαρακτηριστικά του τουρισμού όπως η εποχικότητα και η γεωγραφική κατανομή των επισκεπτών. Αφορά μόνο την απασχόληση στις τουριστικές επιχειρήσεις, δηλαδή στις επιχειρήσεις που παράγουν ΤΧΠ ως το κύριο προϊόν τους. Για τον λόγο αυτό εξετάζονται ξεχωριστά, όπως αναλύεται παρακάτω. Η ανάλυση όμως των επιπτώσεων του τουρισμού στην απασχόληση μπορεί να περιλαμβάνει επιπλέον και την απασχόληση που οφείλεται στην λειτουργία επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε τουριστικές συνδεδεμένες δραστηριότητες και σε μη σχετικές με τον τουρισμό δραστηριότητες.τόσο στην προηγούμενη περίπτωση όσο και σε αυτή ο όρος οφείλεται αφορά την ανταπόκριση αυτών των επιχειρήσεων στην κατανάλωση των επισκεπτών, ή αλλιώς, πως επηρεάζει η κατανάλωση των επισκεπτών την α- πασχόληση σε αυτές τις επιχειρήσεις. Κατά τον ίδιο τρόπο θα μπορούσε να γίνει λόγος και για την απασχόληση που οφείλεται στην κατανάλωση των συλλογικών μη εμπορεύσιμων υπηρεσιών του δημόσιου τομέα, δηλαδή την τουριστική συλλογική κατανάλωση. Οι υπηρεσίες αυτές μπορεί να είναι η διαφήμιση και η προώθηση του τουριστικού προϊόντος μίας χώρας, οι υπηρεσίες πληροφόρησης των επισκεπτών, η έρευνα αγοράς και η καταγραφή της κοινής γνώμης, κ.λπ., αλλά ακόμα και οι υπηρεσίες αστυνόμευσης μίας χώρας και πυροσβεστικής προστασίας κ.λπ. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα στη χώρα μας αποτελεί η λειτουργία του Υπουργείου Τουριστικής Ανάπτυξης. Ο αριθμός των θέσεων εργασίας σε αυτόν τον δημόσιο φορέα οφείλονται, όπως είναι προφανές, στην ενεργοποίηση του τουρισμού στην Ελλάδα. Πολύ περισσότερο, από την πλευρά του σχηματισμού τουριστικού πάγιου κεφαλαίου, οι νέες επενδύσεις π.χ. σε κτήρια, σε ξενοδοχεία, υπονοούν την απασχόληση ενός α- ριθμού εργαζομένων διάφορων ειδικοτήτων, π.χ. ενός τεχνικού γραφείου, κάτι που μπορεί να σημαίνει είτε την αύξηση του όγκου εργασίας τους, είτε όμως και την απασχόληση νέων ατόμων. Η ανάλυση του (ακαθάριστου) σχηματισμού τουριστικού παγίου κεφαλαίου είναι ιδιαίτερα σημαντική για τον τουρισμό διότι από την ύπαρξη βασικών υποδομών, όπως π.χ. μεταφορές, καταλύματα, κέντρα αναψυχής ή άλλα κέντρα ενδιαφέροντος, καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό η φύση και η ένταση των ροών των επισκεπτών. Τέλος, η ανταπόκριση των επιχειρήσεων στην αύξηση της ζήτησης για τα προϊόντα τους που οφείλεται στους επισκέπτες έχει σαν αποτέλεσμα την αύξηση της ενδιάμεσης ζήτησης αυτών των επιχειρήσεων. Σε ειδικές περιπτώσεις, όπως στην Ελλάδα, για παράδειγμα, σε συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές κατά τη θερινή περίοδο η ενδιάμεση ζήτηση είναι ιδιαίτερα σημαντική. Συνακόλουθα, αυτό σημαίνει επιπτώσεις στους προμηθευτές της επιχείρησης κι ως εκ τούτου και στα επίπεδα της απασχόλησης σε αυτούς. Συνοπτικά, ο αντίκτυπος του τουρισμού στην απασχόληση στις επιχειρήσεις μίας οικονομίας λαμβάνει κατά κύριο λόγο δύο διαστάσεις. Η πρώτη αφορά τις επιπτώσεις στην απασχόληση των τουριστικών επιχειρήσεων και η δεύτερη τις επιπτώσεις στην α- πασχόληση στο σύνολο των λοιπών επιχειρήσεων μίας οικονομίας. Γίνεται, λοιπόν, η διάκριση μεταξύ της απασχόλησης στις τουριστικές επιχειρήσεις και της απασχόλησης 40

στις λοιπές επιχειρήσεις-οργανισμούς-υπηρεσίες, όπου το σύνολο αυτών των δύο αναφέρεται ως τουριστική απασχόληση. Παρόλο που η εργασία σε μία επιχείρηση μπορεί να συσχετισθεί με το συνολικό της προϊόν, δεν μπορεί να αντιστοιχισθεί με κάποιο συγκεκριμένο προϊόν της επιχείρησης χωρίς τη χρήση συγκεκριμένων υποθέσεων και διαδικασιών μοντελοποίησης. Για αυτό τον λόγο, το να γίνεται αναφορά αυστηρά και μόνο στην απασχόληση που σχετίζεται με τα αγαθά και τις υπηρεσίες που αποκτώνται από τους επισκέπτες και παράγονται είτε από τουριστικές επιχειρήσεις είτε από άλλες, έχει σαν αποτέλεσμα το να μην καθίσταται αυτή άμεσα παρατηρήσιμη. Για την μέτρηση των συνολικών επιπτώσεων του τουρισμού στην απασχόληση έχουν προταθεί διάφορες τεχνικές, με πιο διαδεδομένη αυτή των πινάκων εισροών-εκροών(πεε) μέσω της ανάλυσης των τεχνολογικών συντελεστών (αντίστροφη μήτρα του Leontief). Σε αυτή όμως την περίπτωση, προαπαιτείται στην μέτρηση της συνολικής ζήτησης (2 ο τεταρτημόριο ΠΕΕ) ο προσδιορισμός του ποσοστού της ζήτησης που οφείλεται στον τουρισμό, το οποίο επιτυγχάνεται με την ανάπτυξη ΔΛΤ σε μία οικονομία. Επιπλέον, έχουν προταθεί διάφορα μοντέλα από διεθνείς οργανισμούς, όπως αναλύεται παρακάτω σε ξεχωριστό κεφάλαιο. Οι ΤΧΔ είναι κοινές σε όλες τις χώρες, εκτός από αυτές που προσδιορίζονται από την κάθε συγκεκριμένη χώρα, οι οποίες όμως μπορεί να εμφανίζουν κάποιες ομοιότητες μεταξύ κάποιων χωρών. Πρέπει να σημειωθεί ότι τα άτομα που απασχολούνται σε μία ΤΧΔ που συνιστά την δευτερεύουσα δραστηριότητα μίας μη τουριστικής επιχείρησης (δηλαδή όλες τις επιχειρήσεις των οποίων η κύρια δραστηριότητα δεν είναι ΤΧΔ) δεν θα συμπεριλαμβάνονται στην απασχόληση στις τουριστικές επιχειρήσεις αλλά θα συνυπολογίζονται στην λοιπή τουριστική απασχόληση. Από την άλλη, τα άτομα που απασχολούνται σε μία επιχείρηση που ανήκει στην τουριστική βιομηχανία τα οποία όμως συμμετέχουν στην παραγωγή μίας δευτερεύουσας δραστηριότητας, μη ΤΧ 12, θα συμπεριλαμβάνονται στην απασχόληση στις τουριστικές επιχειρήσεις και όχι στην λοιπή τουριστική απασχόληση. 3.3 Απασχόληση στις τουριστικές επιχειρήσεις Ευνόητο είναι πλέον ότι η τουριστική βιομηχανία δεν αποτελεί μία ξεχωριστή, αυτόνομη και διακριτή βιομηχανία στην ΣΤΑΚΟΔ, της οποίας το οικονομικό αποτέλεσμα (προστιθέμενη αξία) μπορεί να προστεθεί σαν σύνολο σε αυτό των υπολοίπων δραστηριοτήτων της ΣΤΑΚΟΔ και έτσι να εξαχθεί το οικονομικό αποτέλεσμα για το σύνολο της οικονομίας (εγχώριο προϊόν). Οι επιχειρήσεις της τουριστικής βιομηχανίας βρίσκονται διάσπαρτες μέσα στην ΣΤΑΚΟΔ και πρέπει να γίνει η επιλογή τους ανάλογα με τα κριτήρια και την κατάλληλη διαδικασία, η οποία ξεκινά από την ανάλυση της πλευράς της τουριστικής ζήτησης, όπως αναπτύχθηκε ανωτέρω. Αυτό αποτελεί έναν και από τους λόγους 13 για τους οποίους γίνεται αναφορά για την διακλαδική (cross-sectoral) φύση του τουρισμού. Λίστες ΤΧΠ και συνακόλουθα ΤΧΔ έχουν αναπτυχθεί στα διεθνή τουριστικά πρότυπα. Αυτά τα προϊόντα και δραστηριότητες αφορούν τα Διεθνώς Συγκρίσιμα Τουριστικά Χαρακτηριστικά Προϊόντα και Δραστηριότητες (ΔΣΤΧΠ-Δ) σε όρους της CPC και της ISIC 14 στην πιο αναλυτική τους κατηγοριοποίηση (CPC - subclasses - 5 digits, και ISIC - classes - 4 digits). Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζεται η τυπολογία των τουριστικών χαρακτηριστικών καταναλωτικών προϊόντων και δραστηριοτήτων ομαδοποιημένη σε 12 κατηγορίες, οι οποίες χρησιμοποιούνται στους πίνακες των Δορυφόρων Λογαριασμών Τουρισμού 41

(ΔΛΤ). Οι κατηγορίες 1-10 αποτελούν τον κεντρικό κορμό για τις διεθνείς συγκρίσεις. Οι λοιπές 2 κατηγορίες αφορούν την κάθε συγκεκριμένη χώρα με την κατηγορία 11 να καλύπτει τα τουριστικά χαρακτηριστικά αγαθά (ΤΧΑ) και τις αντίστοιχες δραστηριότητες λιανικής πώλησης, και την κατηγορία 12 να αφορά τις τουριστικές χαρακτηριστικές υ- πηρεσίες (ΤΧΥ). 15 Κατηγορίες Τουριστικών Χαρακτηριστικών Καταναλωτικών Προϊόντων και Τουριστικών Χαρακτηριστικών Δραστηριοτήτων (Τουριστικών Βιομηχανιών) Προϊόντα Δραστηριότητες 1. Υπηρεσίες καταλύματος 1. Κατάλυμα για τους επισκέπτες για τους επισκέπτες 2. Υπηρεσίες παροχής τροφίμων και ποτών 2. Δραστηριότητες παροχής τροφίμων και ποτών 3. Υπηρεσίες σιδηροδρομικής επιβατηγούς 16 3. Σιδηροδρομική επιβατηγός μεταφοράς μεταφορά 4. Υπηρεσίες οδικής επιβατηγούς μεταφοράς 4. Οδική επιβατηγός μεταφορά 5. Υπηρεσίες θαλάσσιας επιβατηγούς 5. Θαλάσσια επιβατηγός μεταφορά μεταφοράς (περιλαμβάνονται οι (περιλαμβάνονται οι μεταφορές μεταφορές σε λίμνες και ποτάμια) σε λίμνες και ποτάμια) 6. Υπηρεσίες αεροπορικής επιβατηγούς 6. Αεροπορική επιβατηγός μεταφορά μεταφοράς 7. Υπηρεσίες ενοικίασης εξοπλισμού 7. Ενοικίαση εξοπλισμού μεταφορών μεταφορών 8. Ταξιδιωτικά πρακτορεία και λοιπές 8. Δραστηριότητες ταξιδιωτικών υπηρεσίες κρατήσεων πρακτορείων και λοιπών υπηρεσιών κρατήσεων 9. Πολιτιστικές υπηρεσίες 9. Πολιτιστικές δραστηριότητες 10. Υπηρεσίες άθλησης και αναψυχής 10. Δραστηριότητες άθλησης και αναψυχής 11. Τουριστικά χαρακτηριστικά αγαθά 11. Λιανικό εμπόριο τουριστικών της συγκεκριμένης χώρας χαρακτηριστικών αγαθών της συγκεκριμένης χώρας 12. Τουριστικές χαρακτηριστικές υπηρεσίες 12. Τουριστικές χαρακτηριστικές της συγκεκριμένης χώρας δραστηριότητες της συγκεκριμένης χώρας 3.3.1 Θέσεις εργασίας στις τουριστικές επιχειρήσεις Οι επιχειρήσεις χρειάζονται άτομα για να εργασθούν σε διάφορες θέσεις (πόστα) (posts). Οι θέσεις αυτές μπορεί να είναι, είτε κενές (vacancies), είτε καλυμμένες οπότε και αποκαλούνται θέσεις εργασίας (jobs 17 ). Αυτό συνιστά την πλευρά της ζήτησης για εργασία, όπου για την δεύτερη περίπτωση η θέση εργασίας αποτελεί την στατιστική 42

μονάδα.από την άλλη, ένα άτομο που καταλαμβάνει μία θέση εκτελεί τα καθήκοντά του (την εργασία του) και λαμβάνει ως αντάλλαγμα αμοιβή σε χρήμα ή σε είδος 18, ή κέρδος 19. Σε αυτή την περίπτωση ή στατιστική μονάδα είναι ο εργαζόμενος και συνιστά την πλευρά της προσφοράς εργασίας. Η αμοιβή για την εκτέλεση της εργασίας μεταφράζεται σε εισόδημα για τους εργαζόμενους και σε κόστος για τους εργοδότες. Κάποιοι εργαζόμενοι μπορεί να καταλαμβάνουν περισσότερες από μία θέσεις εργασίας. Σε αυτή την περίπτωση η μία συνιστά την κύρια εργασία, η οποία προσδιορίζεται είτε με βάση τον χρόνο είτε με βάση το εισόδημα, και οι λοιπές αποτελούν τις δευτερεύουσες. Αντιστρόφως, δύο ή περισσότερα άτομα μπορεί να καλύπτουν μία θέση εάν απασχολούνται με την μορφή της μερικής απασχόλησης. Κατά συνέπεια, ο αριθμός των θέσεων εργασίας (πλευρά ζήτησης) και ο αριθμός των εργαζομένων (πλευρά προσφοράς) δεν ταυτίζονται απόλυτα. Κατά τον ίδιο τρόπο, η απασχόληση στις τουριστικές επιχειρήσεις μπορεί να εκφρασθεί σε όρους θέσεων εργασίας στην τουριστική βιομηχανία ή σε όρους αριθμού εργαζομένων. Έτσι, από την πλευρά της ζήτησης εργασίας γίνεται δυνατή κυρίως η μέτρηση των θέσεων εργασίας, και των χαρακτηριστικών της, παρά ο αριθμός των εργαζομένων, οι οποίοι μπορεί να έχουν μία κύρια και άλλες δευτερεύουσες εργασίες. Το σύνολο των θέσεων εργασίας στον τουρισμό όλων των εργαζομένων στις τουριστικές επιχειρήσεις αποδίδει τον συνολικό αριθμό των θέσεων εργασίας, είτε για μια συγκεκριμένη επιχείρηση, είτε για το σύνολο της τουριστικής βιομηχανίας. Από την πλευρά της προσφοράς εργασίας, ένα άτομο μπορεί να κατέχει περισσότερες από μίας θέσεις εργασίας σε τουριστικές χαρακτηριστικές δραστηριότητες, οι οποίες μπορεί να αφορούν διαφορετικές ε- πιχειρήσεις (παραγωγικά καταστήματα) που ανήκουν σε διαφορετικές τουριστικές βιομηχανίες. Ως εκ τούτου, ο συνολικός αριθμός των εργαζομένων στην τουριστική βιομηχανία μπορεί να μην ισούται με το άθροισμα των εργαζομένων κάθε μιας εκ των τουριστικών επιχειρήσεων. Το γεγονός, λοιπόν, ότι τα άτομα μπορεί να κατέχουν περισσότερες από μίας θέσεις εργασίας, κατά τη διάρκεια μίας συγκεκριμένης χρονικής περιόδου αναφοράς, στην τουριστική βιομηχανία, οδηγεί σε τρεις διαφορετικές μετρήσεις της απασχόλησης στην τουριστική βιομηχανία, στις οποίες γίνεται διαφορετική μεταχείριση της διάκρισης μεταξύ εργαζομένων και θέσεων εργασίας. Έτσι, η απασχόληση στις τουριστικές βιομηχανίες μπορεί να μετρηθεί: 1. ως το άθροισμα των εργαζομένων στις τουριστικές επιχειρήσεις σε κάθε μία από τις θέσεις εργασίας τους, 2. ως το άθροισμα των εργαζομένων που η απασχόληση στις τουριστικές επιχειρήσεις αποτελεί την κύρια απασχόλησή τους, 3. ως το άθροισμα των θέσεων εργασίας στις τουριστικές επιχειρήσεις. Κάθε τρόπος μέτρησης εξυπηρετεί διαφορετικούς σκοπούς και το ποιός θα υιοθετηθεί εξαρτάται από την επιθυμητή χρήση. Εάν η πρόθεση είναι ο καθορισμός του αριθμού των ατόμων που εξαρτούν έστω και κατά ένα μέρος το εισόδημά τους από την εργασία στις τουριστικές επιχειρήσεις, τότε η κατάλληλη μέτρηση είναι το άθροισμα των ατόμων που κατέχουν θέση εργασίας, είτε κύρια είτε δευτερεύουσα, στις τουριστικές επιχειρήσεις. Εάν το ενδιαφέρον ήταν στον αριθμό των ατόμων που συνδέονται άμεσα με την τουριστική βιομηχανία, τότε η κατάλληλη μέτρηση θα αφορούσε μόνο αυτούς που έχουν την κύρια εργασία τους στην τουριστική βιομηχανία. Εάν, πάλι, σκοπός ήταν η σύγκριση μεταξύ των τουριστικών και μη τουριστικών επιχειρήσεων ή μεταξύ των τουριστικών ε- 43

πιχειρήσεων και του συνόλου της οικονομίας, τότε η καταλληλότερη μέτρηση θα ήταν το άθροισμα των θέσεων εργασίας στην τουριστική βιομηχανία. Κάθε όμως τρόπος μέτρησης εξαρτάται από τους πόρους και την διαθεσιμότητα των πληροφοριών. Παραδείγματος χάριν, για την μέτρηση της πρώτης από τις προηγούμενες περιπτώσεις, απαραίτητη πληροφορία είναι οι θέσεις εργασίας για κάθε έναν που κατέχει περισσότερες από μία. Εάν δεν γίνει αυτή η πληροφορία διαθέσιμη, τότε η μέτρηση θα περιοριστεί αναγκαστικά σε αυτούς που έχουν την κύρια εργασία τους στην τουριστική βιομηχανία. 3.3.2 Θέση στο επάγγελμα Σε σχέση με την κάθε θέση εργασίας στις τουριστικές επιχειρήσεις οι εργαζόμενοι σε αυτές μπορούν να διακριθούν στις εξής κατηγορίες: Α. Αμειβόμενη απασχόληση 20 Εργαζόμενοι μισθωτοί (employees), με μισθό ή ημερομίσθιο, οι οποίοι κατόπιν συμφωνίας εργάζονται σε μία εγκατεστημένη στην χώρα θεσμική μονάδα και λαμβάνουν αμοιβή.τα εισοδήματά τους στο ΣΕΛ καταγράφονται με τη διανεμητική συναλλαγή D1. Εισόδημα εξαρτημένης εργασίας. Β. Αυτοαπασχόληση 21 Αυτοαπασχολούμενοι είναι τα άτομα που είναι ιδιοκτήτες ή συνιδιοκτήτες προσωπικών επιχειρήσεων, με την προϋπόθεση ότι δεν απασχολούνται με αμοιβή σε κάποια άλλη εργασία που συνιστά την κύρια δραστηριότητά τους, και μπορεί να έχουν ή να μην έχουν αμειβόμενους εργαζόμενους. Εάν έχουν αμειβόμενους εργαζόμενους τότε ονομάζονται εργοδότες (employers), εάν όχι τότε ονομάζονται εργαζόμενοι για δικό τους λογαριασμό (own-account workers). Στους αυτοαπασχολούμενους υ- πάγονται και τα συμβοηθούντα και μη αμειβόμενα μέλη της οικογένειάς τους. Στις θέσεις αυτοαπασχολήσεως η αμοιβή εξαρτάται άμεσα από τα κέρδη που δημιουργούνται από την πώληση των παραγόμενων αγαθών και των υπηρεσιών. Τα εισοδήματα των αυτοαπασχολούμενων στο ΣΕΛ καταγράφονται μόνο με το εξισωτικό μέγεθος Β3.Μικτό εισόδημα. Και για τις δύο αυτές περιπτώσεις, οι εργαζόμενοι κατά την εξεταζόμενη περίοδο διεξαγωγής της έρευνας μπορεί να βρίσκονται ή να μην βρίσκονται, ως φυσική παρουσία, στην εργασία τους, αλλά βεβαίως διατηρούν την σχέση με την εργασία τους, π.χ. α- ναρρωτικές άδειες 22. Όσον αφορά την σχέση των ατόμων με την εργασία τους, ή αλλιώς την θέση στο ε- πάγγελμα, έχει αναπτυχθεί από τον ILO (International Labour Organization) σχετική διεθνής ταξινόμηση, η International Classification of Status in Employment (ICSE) 23, στην οποία καταγράφονται οι διάφορες ονοματολογίες. Με βάση αυτή, μεταξύ των εργαζομένων στην τουριστική βιομηχανία διακρίνονται πρώτων οι εργοδότες (και οι εργαζόμενοι για δικό τους λογαριασμό) και οι εργαζόμενοι μισθωτοί (με μισθό ή ημερομίσθιο) 24, αλλά μπορεί να διακριθούν και οι εξής ειδικές περιπτώσεις για την τουριστική βιομηχανία: εργαζόμενοι για ορισμένο χρόνο ή εποχιακοί (casual workers, workers in short-term employment, workers in seasonal employment), εξωτερικοί συνεργάτες (outworkers). Οι εργαζόμενοι σε αυτές τις τελευταίες κατηγορίες μπορεί να είναι είτε μισθωτοί εργαζόμενοι είτε εργαζόμενοι για ίδιο λογαριασμό, κάτι που εξαρτάται από τα ι- διαίτερα χαρακτηριστικά της σύμβασης εργασίας. 44

3.3.3 Ώρες απασχόλησης Ένα ακόμα σημαντικό ζήτημα αφορά τις ώρες εργασίας των εργαζομένων.αυτές μπορεί να διαφέρουν από επιχείρηση σε επιχείρηση, από θέση εργασίας σε θέση εργασίας και από περίοδο σε περίοδο. Για τον λόγο αυτό πρέπει να εκφραστούν σε όρους πλήρους ή μερικής απασχόλησης.αυτό σημαίνει ότι για να έχουμε ακριβή στοιχεία για τον όγκο της εργασίας που διεξάγεται κατά τη διάρκεια μίας συγκεκριμένης χρονικής περιόδου δεν αρκούν μόνο τα σχετικά δεδομένα περί αριθμού θέσεων εργασίας και εργαζομένων. Απαιτούνται δεδομένα για το συνολικό αριθμό των ωρών εργασίας. Κάθε θέση εργασίας μπορεί να εκφρασθεί σε ισοδύναμη πλήρης απασχόληση ή στο συνολικό ετήσιο αριθμό ω- ρών εργασίας. Με τον τρόπο αυτό γίνεται δυνατός ο υπολογισμός του συνολικού όγκου εργασίας μίας τουριστικής βιομηχανίας για μία συγκεκριμένη περίοδο. 25 Η ισοδύναμη πλήρης απασχόληση, που ισούται με τον αριθμό των ισοδύναμων θέσεων εργασίας πλήρους απασχολήσεως, ορίζεται ως οι συνολικές πραγματικές ώρες διαιρεμένες με τον μέσο ετήσιο αριθμό των ωρών εργασίας των θέσεων εργασίας πλήρους απασχολήσεως στη χώρα.ο ορισμός αυτός δεν περιγράφει και πώς εκτιμάται η έννοια της πλήρους α- πασχολήσεως,αφού αυτή μεταβάλλεται διαχρονικά και διαφέρει μεταξύ των βιομηχανιών. Κατά τον υπολογισμό του συνολικού ετήσιου αριθμού ωρών εργασίας πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στην μηνιαία αναγωγή του αριθμού αυτού. Δεν προτείνεται ως τρόπος εξαγωγής του μηνιαίου μέσου όρου εργασίας διαιρώντας απλώς με το δώδεκα τον συνολικό ετήσιο αριθμό ωρών εργασίας γιατί με αυτόν τον τρόπο, λόγω της σημαντικής εποχικότητας που παρουσιάζεται στην τουριστική βιομηχανία, θα προκύψουν υ- περεκτιμημένες και υποεκτιμημένες μετρήσεις για την χαμηλή και υψηλή περίοδο αντίστοιχα. Για ορθές τέτοιες προσεγγίσεις απαιτείται η χρήση δεικτών με βάση την περίοδο του έτους, την περιοχή-χώρα, την τουριστική επιχείρηση, κ.α. 3.3.4 Ταξινομήσεις στατιστικών απασχόλησης στην τουριστική βιομηχανία Συνοψίζοντας, η απασχόληση στις τουριστικές επιχειρήσεις μπορεί να εκφρασθεί, α- νάλογα με τις ανάγκες του χρήστη, σε όρους: αριθμού εργαζομένων, αριθμού θέσεων εργασίας (πλήρης/μερική απασχόληση), αριθμός ωρών εργασίας, ισοδύναμη πλήρης απασχόληση. Για λόγους επίτευξης διεθνούς συγκρισιμότητας, οι ταξινομήσεις των στατιστικών για την απασχόληση στην τουριστική βιομηχανία πρέπει να ακολουθούν, ή να είναι συμβατές και εύκολα μετατρέψιμες, στα πρότυπα των διεθνών ταξινομήσεων, τα οποία είναι: International Standard Industrial Classification (ISIC Rev. 4) και οι αντίστοιχες ε- φαρμογές της για τις τουριστικές στατιστικές. International Standard Classification of Occupations (ISCO-88) 26. International Standard Classification of Education (ISCED-97) 27. International Classification of Status in Employment (ICSE-93) 28. 3.3.5 Η πίνακες της απασχόλησης στους ΔΛΤ Στο πλαίσιο των ΔΛΤ στον Πίνακα 7 29 παρακολουθείται η απασχόληση στις τουριστικές επιχειρήσεις με βάση όλα τα ανωτέρω. Σε αυτόν συμπεριλαμβάνεται μία στήλη για την καταγραφή του αριθμού των τουριστικών επιχειρήσεων (παραγωγικών καταστημάτων) για κάθε τουριστική χαρακτηριστική βιομηχανία. Καθίσταται έτσι δυνατός ο υπο- 45

λογισμός του μέσου αριθμού ανά επιχείρηση για κάθε στοιχείο του πίνακα. Ο Πίνακας 7 συμπληρώνεται από τον Πίνακα 10δ 30 του πλαισίου στον οποίο οι επιχειρήσεις ταξινομούνται ανάλογα με το μέγεθός τους με βάση των αριθμό των εργαζομένων. Η μέτρηση της απασχόλησης που προτείνεται στον Πίνακα 7 αφορά μία περιοριστική ποσοτικοποίησή της με βάση την στατιστική της έννοια, γιατί το σύνολο της απασχόλησης σε μία τουριστική επιχείρηση δεν αντιστοιχεί απόλυτα στην τουριστική κατανάλωση, και με βάση την κάλυψή της, γιατί ένα μέρος της απασχόλησης στις άλλες βιομηχανίας συνδέεται με την τουριστική κατανάλωση. Καθώς η απασχόληση αποτελεί παράγοντα για την εις βάθος ανάλυση των τουριστικών επιχειρήσεων μίας χώρας μέσα στα κοινωνικά αλλά και οικονομικά πλαίσια, εκτός των άλλων στατιστικών θα πρέπει να καταγράφονται και στοιχεία που αφορούν την οικονομική πλευρά αυτής, δηλαδή: Τα εισοδήματα εξαρτημένης εργασίας, όπου πρέπει να περιλαμβάνονται οι μισθοί και τα ημερομίσθια σε χρήμα ή σε είδος και οι κοινωνικές εισφορές των εργοδοτών 31, για κάθε βιομηχανία και ανά κατηγορία εργαζομένου. Το κόστος εργασίας που πλέον των αμοιβών πρέπει να συμπεριλαμβάνεται και το κόστος εκπαίδευσης, τα σχετικά με την παροχή ασφάλειας και υγειονομικής περίθαλψης των εργαζομένων από την επιχείρηση κόστη, και κάθε τι άλλο το οποίο δεν περιλαμβάνεται απαραίτητα στο εισόδημα των εργαζομένων όπως π.χ. κόστος για την μεταφορά τους, ρουχισμός εργασίας, κ.α. συμπεριλαμβανομένων των όποιων φόρων ή άλλων εξόδων. 32 το μικτό εισόδημα των αυτοαπασχολούμενων. 3.4 Άλλα μοντέλα διεθνών οργανισμών για την παρακολούθηση της τουριστικής απασχόλησης Συμπληρωματικά στην εργασία που έχει διεξαχθεί από τον ΠΟΤ, τον ΟΟΣΑ και την Eurostat, για την ανάπτυξη των ΔΛΤ, ο ΟΟΣΑ ετοίμασε σχετικά με την απασχόληση στον τουρισμό το Employment Module 33 το οποίο παρέχει το στατιστικό πλαίσιο και οδηγίες για την μεθοδολογία παρακολούθησης των επιπέδων και των χαρακτηριστικών της απασχόλησης στις τουριστικές επιχειρήσεις. Αποτελεί ένα εννοιολογικό και μεθοδολογικό πλαίσιο και περιέχει ένα σύνολο βασικών μεταβλητών για την απασχόληση. Αναπτύσσει μία διαδικασία για την σύνδεση βασικών δεδομένων της απασχόλησης με τους ΔΛΤ. Η εργασία αυτή τονίζει την σημασία της απασχόλησης και των ανθρώπινων πόρων για τις επιχειρήσεις που σχετίζονται με τον τουρισμό και ως εκ τούτου την ανάγκη για ολοκληρωμένα και αξιόπιστα στοιχεία απαραίτητα τόσο για τον δημόσιο όσο και για τον ιδιωτικό τομέα. Συνεργαζόμενος επίσης φορέας στην ανάπτυξη των ΔΛΤ αποτέλεσε και ο Διεθνής Οργανισμός Εργασίας (ΔΟΕ-ILO) ο οποίος σύμφωνα με εντολή που του δόθηκε από την Τριμερή Επιτροπή 34 εργάσθηκε με σκοπό την παροχή μίας μεθοδολογίας για την παραγωγή και την παρουσίαση στατιστικών σχετικών με την απασχόληση στον τουρισμό, οι οποίες θα αποτελούσαν συμπλήρωμα των ΔΛΤ. Με βάση το Employment Module του ΟΟΣΑ και το Labour Accounting System (LAS) του ILO, σκοπός ήταν η ανάπτυξη του LAS για τον τουρισμό (TLAS ή LAS-T) 35 ως μίας επέκτασης των ΔΛΤ για τις στατιστικές στην τουριστική απασχόληση. Σχεδιασμένο για να διευκολύνει για τους ΔΛΤ την εξαγωγή αναλυτικών, περιεκτικών και συνεπών στατιστικών με αρκετά μεγάλη α- κρίβεια για τις διαφορετικές πλευρές των στατιστικών εργασίας και για την ορθότερη χρήση των αποσπασματικών, μη ολοκληρωμένων και εν μέρει επικαλυπτόμενων πρωτογενών στατιστικών από τις διάφορες πηγές τα οποία συχνά δεν έχουν την απαιτούμενη από τους χρήστες ακρίβεια. Απαντά σε ερωτήματα σχετικά με τον αριθμό και το είδος 46

των εργαζομένων στις επιχειρήσεις που σχετίζονται με τον τουρισμό, το πώς τα εισοδήματα εργασίας κατανέμονται μεταξύ των εργαζομένων αυτών των επιχειρήσεων και το ποιες θα είναι οι συνέπειες στην συνολική οικονομία από τις όποιες μεταβολές στην τουριστική ζήτηση.το LAS-T αποτελεί ένα πλαίσιο το οποίο υποστηρίζει την εξαγωγή των στατιστικών στοιχείων για την απασχόληση όπως αυτά παρουσιάζονται στο Employment Module του ΟΟΣΑ το οποίο δεν παρέχει το αναγκαίο πλαίσιο για την σύνδεση των διαφορετικών μονάδων, μεταβλητών και ταξινομήσεων που χρησιμοποιούνται κατά την συλλογή στατιστικών εργασίας από διάφορες πηγές 36. 3.5 Η μέτρηση της απασχόλησης στις τουριστικές επιχειρήσεις στην Ελλάδα. Η συλλογή των δεδομένων για την απασχόληση στις τουριστικές επιχειρήσεις προσεγγίζεται είτε από την πλευρά της ζήτησης εργασίας, δηλαδή από έρευνες στις επιχειρήσεις, είτε από την πλευρά της προσφοράς εργασίας, δηλαδή έρευνες στα νοικοκυριά, είτε ακόμα μέσω των στοιχείων άλλων διοικητικών υπηρεσιών του κράτους όπως τα α- σφαλιστικά ταμεία, την εφορία, κ.α. Κάθε μέθοδος έχει τόσο πλεονεκτήματα όσο και μειονεκτήματα. Λόγω του ότι οι ροές των επισκεπτών εμφανίζουν σημαντική εποχικότητα, η απασχόληση στις ΤΧΕ επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από αυτό το γεγονός. Έτσι, οι μετρήσεις της απασχόλησης θα πρέπει να γίνονται τουλάχιστον δύο φορές ανά έτος, εάν όχι κάθε τρίμηνο. Από την συχνότητα όμως των μετρήσεων εξαρτάται η ακριβής παρακολούθηση του πως επηρεάζει ο τουρισμός τα επίπεδα της απασχόλησης. Επιπλέον, επειδή οι ροές των επισκεπτών διαφοροποιούνται και γεωγραφικά, η περιφερειακή διάσταση στην μέτρηση της απασχόλησης στις τουριστικές επιχειρήσεις συνιστά έναν παράγοντα ανάλυσης για την εξαγωγή πιο αξιόπιστων συμπερασμάτων απαραίτητων για την διάρθρωσή της. Στην Ελλάδα η Γ.Γ.ΕΣΥΕ διεξάγει κάθε τρίμηνο στα νοικοκυρά έρευνα εργατικού δυναμικού στην οποία καταγράφεται, για το σύνολο της χώρας σε επίπεδο NUTS III, έ- να πλήθος στοιχείων όπως ο κωδικός της δραστηριότητας, η θέση στο επάγγελμα, ο α- ριθμός των θέσεων εργασίας των εργαζομένων, η εκπαίδευσή τους, δημογραφικά χαρακτηριστικά όπως ηλικία, φύλο, οικονομικά στοιχεία όπως οι αποδοχές από την κύρια εργασία, συμπεριλαμβανόμενων και των πρόσθετων αμοιβών, κ.α. Ιδιαίτερα στο τμήμα Η αναλύεται εκτενώς το θέμα της εκπαίδευσης των εργαζομένων στο οποίο καταγράφεται πλέον το αντικείμενο σπουδών αρχικής και συνεχιζόμενης εκπαίδευσής τους. Έτσι μπορεί να γίνει συσχέτιση θέσης εργασίας και αντικειμένου εκπαίδευσης. Το περιεχόμενο του σχετικού ερωτηματολογίου είναι εμπιστευτικό και χρησιμοποιείται αποκλειστικά για στατιστικούς σκοπούς. Η έρευνα αυτή είναι εναρμονισμένη με τον Κανονισμό 577/98 της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Τα αποτελέσματά της ανακοινώνονται κάθε τρίμηνο από την Γ.Γ.ΕΣΥΕ. Επίσης, σύμφωνα με τον Κανονισμό 1165/1998 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου περί των βραχυχρόνιων στατιστικών η Γ.Γ.Ε.Σ.Υ.Ε. διεξάγει έρευνα στις επιχειρήσεις και υπολογίζει: Δείκτη Απασχόλησης (I-DS1), Δείκτη Ωρών Εργασίας (I_DS2) και Δείκτη Μισθών και Ημερομισθίων (I-DS3). Οι δείκτες καταρτίζονται σε διψήφιο κλάδο Οικονομικής Δραστηριότητας, δίνονται ως μη εποχικά διορθωμένοι με έ- τος βάσης το 2000. Επιπλέον, υπολογίζονται δείκτες για ομάδες κλάδων Οικονομικής Δραστηριότητας, για διψήφιους κλάδους, για μονοψήφιους κλάδους καθώς και για όλη τη NACE (ΣΤΑΚΟΔ) συγκεντρωτικά. 47

Επίσης, η Γ.Γ.ΕΣΥΕ διενεργεί απογραφική έρευνα, σε μηνιαία βάση, παρακολούθησης της κίνησης των ξενοδοχειακών καταλυμάτων της χώρας, με βάση την Οδηγία 95/57/ΕΚ/23-11-95 της Ευρωπαϊκής Ένωσης, για τις Στατιστικές Τουρισμού. Ο ερευνώμενος πληθυσμός είναι όλα τα καταλύματα τα οποία είναι εγγεγραμμένα και ενεργά στο μητρώο του Ξενοδοχειακού Επιμελητηρίου Ελλάδος (ΞΕΕ) και μονάδα έρευνας είναι το κάθε κατάλυμα. Ενδεικτικά, κατά το 2006 τα καταλύματα που ήταν εγγεγραμμένα και ενεργά στο μητρώο του ΞΕΕ (ανεξάρτητα από την περίοδο λειτουργίας τους μέσα στο έτος) ή- ταν περίπου 9400. Στο μηνιαίο δελτίο κίνησης ξενοδοχείο κ.λπ., υπάρχει ερώτημα για τον αριθμό των εργαζομένων στο τέλος του μήνα (περιλαμβάνονται και οι επιχειρηματίες, καθώς και τα μέλη των οικογενειών,αν δουλεύουν).το περιεχόμενο του ερωτηματολογίου είναι εμπιστευτικό και χρησιμοποιείται μόνο για στατιστικούς σκοπούς. Η παροχή των στοιχείων είναι υποχρεωτική (Ν.Δ. 3627/1956, Ν. 2392/96, και Ν. 3470/2006, άρθρο 14). Επίσης, η Γ.Γ.ΕΣΥΕ διενεργεί ετήσια έρευνα διάρθρωσης των επιχειρήσεων στον τομέα του τουρισμού, σύμφωνα με τoν κανονισμό 58/97 της ΕΕ. Το περιεχόμενο του ερωτηματολογίου είναι εμπιστευτικό και χρησιμοποιείται αποκλειστικά για στατιστικούς σκοπούς. Η παροχή των στοιχείων είναι υποχρεωτική (Ν.Δ. 3627/1956, Ν. 2392/96, και Ν. 3470/2006, αρθρο 14). Η έρευνα καλύπτει την ομάδα Η της ΣΤΑΚΟΔ. Διενεργείται σε ε- πίπεδο NUTS III. Στο μέρος Β Στοιχεία Απασχόλησης καλύπτονται σε μηνιαία βάση θέματα σχετικά με το προσωπικό των επιχειρήσεων όπως, ο αριθμός των εργαζόμενων επιχειρηματιών, του μόνιμου και εποχικού προσωπικού, για τους πλήρους και μερικώς απασχολούμενους, και οι ώρες απασχόλησης. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Γ.Α.Ζαχαράτος, Package Tour Παραγωγή και διάθεση του τουριστικού ταξιδίου, Εκδόσεις Προπομπός, Β έκδοση, 2003, σελ. 15. 2. Inter-agency Coordination Group on Tourism Statistics, UNSD - UNWTO - ILO - OECD - Eurostat - IMF - WTO, 2008 International Recommendations for Tourism Statistics (IRTS2008), Statistical Commission,Thirty-ninth session, 26 29 February 2008, Item 3 (f) of the provisional agenda, Items for discussion and decision: Tourism statistics, Background document, New York / Madrid, December 2007, σελ. 10. 3. United Nations Statistics Division,World Tourism Organization, Organisation for Economic Cooperation and Development, Commission of the European Communities-Eurostat, 2008 Tourism Satellite Account: Recommended Methodological Framework (TSA:RMF 2008) Provisional draft version (December 2007), Luxembourg, Madrid, New York, Paris, 2008 4. Γ.Α.Ζαχαράτος, Σημειώσεις Τουριστικής Οικονομικής, Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων, 2004, σελ. 32. 5. Όπως υποσημείωση 2, σελ. 46. 6. Ταξινόμηση προϊόντων: CPC-Central Product Classification (παγκόσμιο πρότυπο προτεινόμενο από τα ΗΕ). Σύντομα ολοκληρώνεται η έκδοση 2 (CPC Ver.2) (United Nations Statistics Division-UNSD, 37th session of the United Nations Statistical Commission-UNSC, 7/10 March 2006). CPA-Statistical Classification of Products by Activity in the European Economic Community. Βασίζεται στην δομή της CPC. Είναι υποχρεωτική για τα κράτη μέλη της ΕΕ με τον Κανονισμό (ΕΟΚ) αριθ. 3696/93 του Συμβουλίου της 29ης Οκτωβρίου 1993 για τη στατιστική ταξινόμηση προϊόντων κατά δραστηριότητα (CPA) στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΕ L342 της 31ης Δεκεμβρίου 1993). Εφαρμόζεται από την Ελλάδα. Με τον Κανονισμό (EK) αριθ. 451/2008 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 23ης Απριλίου 2008 για τον καθορισμό νέας στατιστικής ταξινόμησης των προϊόντων ανά δρα- 48

στηριότητα (CPA), ο οποίος ανακαλεί τον 3696/93, ισχύει η νέα έκδοση 2008 της CPA (CPA2008) (Official Journal of the European Union No. L 145, June 4th, 2008). 7. Ταξινόμηση δραστηριοτήτων: ISIC-International Standard Industrial Classification of All Economic Activities (παγκόσμιο πρότυπο προτεινόμενο από τα ΗΕ). Σύντομα ολοκληρώνεται η αναθεώρηση 4 (ISIC Rev.4) (United Nations Statistics Division-UNSD, 37th session of the United Nations Statistical Commission-UNSC, 7/10 March 2006). NACE-Nomenclature statistique des Activités économiques dans la Communauté Européenne (Statistical classification of economic activities in the European Community). Βασίζεται στην δομή ISIC. Η εφαρμογή της NACE (Αναθ.1) επιβλήθηκε στα Κράτη-Μέλη με τον Κοινοτικό Κανονισμό αριθ. 3037/90 της 9ης Οκτωβρίου 1990, προκειμένου να εξασφαλισθεί η συγκρισιμότητα μεταξύ των εθνικών και κοινοτικών ονοματολογιών και στατιστικών. Η NACE αναθεωρήθηκε (NACE Αναθ.2) με τον Κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 1893/2006 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 20ής Δεκεμβρίου 2006 για τη θέσπιση της στατιστικής ταξινόμησης των οικονομικών δραστηριοτήτων NACE-αναθεώρηση 2 και για την τροποποίηση του κανονισμού (ΕΟΚ) αριθ. 3037/90 του Συμβουλίου και ορισμένων κανονισμών των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων σχετικών με ειδικούς στατιστικούς τομείς. ΣΤΑΚΟΔ-Στατιστική Ταξινόμηση των Κλάδων Οικονομικής Δραστηριότητας. Εκπονήθηκε από την ΕΣΥΕ. Ο προαναφερθέν Κοινοτικός Κανονισμός (3037/90) επιτρέπει στα Κράτη-Μέλη να χρησιμοποιούν, για εθνική χρήση, μια εθνική έκδοση της NACE (Αναθ.1). Ωστόσο επιβάλλει οι εθνικές αυτές εκδόσεις να είναι προσαρμοσμένες στο διαρθρωτικό και ιεραρχικό πλαίσιο που ορίζει η NACE (Αναθ.1.). Σήμερα εφαρμόζεται η ΣΤΑΚΟΔ-03, η οποία βασίζεται στη δομή της NACE Αναθ.1.1. και στην ISIC Rev.3.1. 8. Η διάκριση αυτή εξαρτάται από την οριοθέτηση της υπό μελέτη περιοχής. Έτσι, κατ επέκταση, εάν δεν μελετάται μία οικονομική επικράτεια αλλά μία διοικητική περιοχή μέσα σε αυτή ό- πως π.χ. για την Ελλάδα μία περιφέρεια, νομός, δήμος, κοινότητα, ή όπως αλλιώς ορισθεί γεωγραφικά, τότε ισχύει ακριβώς η ίδια συνθήκη για την μελέτη. Στις περιπτώσεις όμως αυτές, δηλαδή στην μελέτη μίας περιοχής σε σχέση με το σύνολο της χώρας στην οποία ανήκει,αλλά πλέον και μεταξύ των κρατών μελών της ΟΝΕ, η ύπαρξη του κοινού νομίσματος καθιστά την διαδικασία μέτρησης της τουριστικής δαπάνης ακόμα πιο δύσκολη σε σχέση με την αντίθετη περίπτωση όπου μπορούν να υπάρξουν συναλλαγματικοί έλεγχοι. Πάντως, σε κάθε περίπτωση το γεγονός είναι ότι καταναλώνονται προϊόντα στην υπό μελέτη περιοχή με χρήματα που δεν προκύπτουν ως αποτέλεσμα της ενδογενούς παραγωγής, κάτι που υπονοεί την κάθε είδους μακροοικονομική μεταβολή στην ισορροπία της εξίσωσης του εισοδήματος για την συγκεκριμένη περιοχή. 9. European System of National and Regional Accounts (ESA 95), European Union (Council Regulation 25 June 1996), παραγρ. 11.11 10. Λόγω του μικρού αριθμού εργαζομένων στις ΜΜΕ μπορεί να υπάρξουν περιπτώσεις όπου το κόστος της απασχόλησης σε σχέση με το συνολικό κόστος παραγωγής να είναι μικρότερο από το κόστος του κεφαλαίου, έτσι ο χαρακτηρισμός ως έντασης εργασίας αμφισβητείται. 11. Όπως υποσημείωση 2, σελ. 47. 12. Κάτι που δεν μπορεί εύκολα να διακριθεί λόγω του συχνού φαινομένου της επικάλυψης ή της εναλλαγής (rotation) καθηκόντων των εργαζομένων. 13. Ο δεύτερος λόγος δια αυτό τον χαρακτηρισμό του τουρισμού είναι ότι η απόκτηση από τους τουρίστες των τουριστικών χαρακτηριστικών προϊόντων από μία τουριστική χαρακτηριστική επιχείρηση επιφέρει επιπτώσεις στα ποσά της ενδιάμεσης κατανάλωσής της από τις άλλες επιχειρήσεις, τουριστικές και μη. Επιφέρει δηλαδή διακλαδικές επιπτώσεις. Εν γένει όμως πρέπει να λαμβάνεται υπόψη και το γεγονός ότι αποκτώνται και άλλα προϊόντα από τους τουρίστες που δεν ανήκουν στην τουριστική βιομηχανία, όπως αναλύθηκε. 14. Στο IRTS 2008 και TSA.RMF 2008 οι ταξινομήσεις βασίζονται στην CPC Ver.2 (draft) και στην ISIC Rev.4 (draft). 15. Η διάκριση αυτή στις κατηγορίες 11 και 12 γίνεται διότι ενώ για τις υπηρεσίες η παραγωγή, η απόκτηση και η κατανάλωση από τους χρήστες συνιστούν ταυτόχρονα γεγονότα, για τα κα- 49

ταναλωτικά αγαθά και τα τιμαλφή αυτό δεν ισχύει. Η παραγωγή διαφέρει χρονικά ή ακόμα και γεωγραφικά. Οι παραγωγοί των αγαθών που αγοράζονται από τους επισκέπτες δεν πωλούν συνήθως απευθείας αυτά τα αγαθά στους επισκέπτες. Τα αγαθά τίθενται στην διάθεση των επισκεπτών μέσω μιας αλυσίδας μεσαζόντων ή χονδρεμπόρων, οι οποίοι είναι αρμόδιοι για τη μεταφορά, αποθήκευση και παράδοση των αγαθών στο λιανοπωλητή, ο οποίος καθιστά το αγαθό διαθέσιμο στον τελικό αγοραστή. Έτσι, στην τουριστική ανάλυση, με τα καταναλωτικά αγαθά και τα τιμαλφή συσχετίζεται η δραστηριότητα λιανικού εμπορίου. 16. Είναι σημαντικό να διακρίνεται η μεταφορά των επιβατών από αυτή των εμπορευμάτων γιατί η δεύτερη δεν αποτελεί τουριστική χαρακτηριστική δραστηριότητα. 17. Ως θέση εργασίας στη χώρα ορίζεται το ρητό ή το σιωπηρό (τυπικό ή άτυπο) συμβόλαιο μεταξύ ενός ατόμου και μιας θεσμικής μονάδας εγκαταστημένης στη χώρα για την παροχή εργασίας (και όχι για την προσφορά αγαθών ή υπηρεσιών) στην παραγωγική δραστηριότητα σε α- ντάλλαγμα με κάποια αμοιβή, για ορισμένο χρονικό διάστημα ή μέχρι νεότερης ειδοποιήσεως. Σύμφωνα με τον παραπάνω ορισμό, αναφερόμαστε σε θέση εργασίας όταν το άτομο ανήκει σε διαφορετική θεσμική κατηγορία από τον εργοδότη και σε θέση αυτοαπασχολήσεως όταν το ά- τομο ανήκει στη θεσμική κατηγορία του εργοδότη. System of National Accounts (SNA1993), παράγρ. 17.8. European System of National and Regional Accounts (ESA 95), παράγρ. 11.22 18. Στο ΣΕΛ: Διανεμητική Συναλλαγή D1. Εισόδημα εξαρτημένης εργασίας 19. Στο ΣΕΛ: Εξισωτικό Μέγεθος Β3. Μικτό εισόδημα, όχι Β2.Λειτουργικό πλεόνασμα 20. System of National Accounts (SNA1993), παράγρ. 7.23. European System of National and Regional Accounts (ESA 95), παράγρ. 11.12-11.14 21. System of National Accounts (SNA1993), παράγρ. 7.21-7.25. European System of National and Regional Accounts (ESA 95), παράγρ. 11.15-11.16 22. International Labour Office, Resolution concerning statistics of the economically active population, employment, unemployment and underemployment, Thirteenth International Conference of Labour of Labour Statisticians, Current International Recommendations on Labour Statistics, 2000 Edition, Geneva, 2000, σελ. 25 23. International Labour Office, Resolution concerning the International Classification of Status in Employment (ICSE), adopted by the Fifteenth International Conference of Labour of Labour Statisticians. Current International Recommendations on Labour Statistics, 2000 Edition, Geneva, 2000, σελ. 20-23. 24. Για τη σχέση εργοδότη - εργαζόμενου μισθωτού δείτε επίσης: International Monetary Fund (IMF), Balance of Payments and International Investment Position Manual, Sixth edition (BPM6), Draft - September 2007, παραγρ.11.11-11.13. 25. System of National Accounts (SNA1993), παράγρ. 15.102, 15.103, 17.14-17.18, 17.19, 17.26, 17.28, 20.30, 20.101, 20.102. European System of National and Regional Accounts (ESA 95), παράγρ. 8.138, 8.155, 11.32-11.34. 26. International Labour Office, International Standard Classification of Occupations (ISCO-88), Geneva, 1990. Η ISCO-88 βρίσκεται σε διαδικασία ανανέωσης και η ολοκληρωμένη νέα έκδοση (ISCO-08) αναμένεται να είναι διαθέσιμη εντός του 2008. Επί του παρόντος υπάρχει μόνο σε προσχέδιο (draft). Για τα επαγγέλματα στις χώρες-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) καταρτίστηκε από την Eurostat η ISCO-88(COM), η οποία βασίζεται στην ISCO-88. Στην Ελλάδα ισχύει η Στατιστική Ταξινόμηση των Επαγγελμάτων (ΣΤΕΠ-92). Επειδή η άμεση εφαρμογή της ISCO-88(COM) δεν αντανακλούσε επαρκώς τη διάρθρωση της ελληνικής αγοράς εργασίας, κρίθηκε αναγκαία η αποομαδοποίηση ορισμένων 2-ψηφίων, 3-ψηφίων και 4-ψηφίων ομάδων της. Η αποομαδοποίηση της ISCO-88(COM) έγινε κατά τέτοιο τρόπο, ώστε κάθε επίπεδο της ΣΤΕΠ-92 να αντιστοιχεί πλήρως με ένα επίπεδο ή μέρος επιπέδου της ISCO- 88(COM)Μ 27. United Nations Educational, Scientific And Cultural Organization (UNESCO), International Standard Classification of Education (ISCED 1997), May 2006, Re-edition 28. Όπως υποσημείωση 23. 29. Όπως υποσημείωση 3, σελ. 68. 50

30. Όπως υποσημείωση 3, σελ. 71. 31. Όπως αυτά ορίζονται στο ΣΕΛ. 32. International Labour Office, Resolution concerning statistics of labour cost, adopted by the Eleventh International Conference of Labour Statisticians, Current International Recommendations on Labour Statistics, 2000 Edition, Geneva, 2000, σελ. 41-43. 33. OECD: Measuring the Role of Tourism in OECD Economies: The OECD Manual on Tourism Satellite Accounts and Employment, Paris, 2000, Μέρος 2ο. 34. ΠΟΤ, ΟΟΣΑ και Eurostat. 35. ILO, Bureau of Statistics: Developing a labour accounting system for tourism: Issues and approaches, Γενεύη, 2000. 36. ILO, Sectoral Activities Programme: Human resources development, employment and globalization in the hotel, catering and tourism sector, Report for discussion at the Tripartite Meeting on the Human Resources Development, Employment and Globalization in the Hotel, Catering and Tourism Sector, Geneva, 2001, σελ. 7. Βιβλιογραφία 1. Commission of the European Communities (Statistical Office/ Eurostat), CPA-Statistical Classification of Products by Activity in the European Economic Community, 2002 version, Commission Regulation (EC) No 204/2002 of 19 December 2001 amending Council Regulation (EEC) No 3696/93 on the statistical classification of products by activity (CPA) in the European Economic Community. 2. Commission of the European Communities (Statistical Office/ Eurostat), NACE-Nomenclature statistique des Activités économiques dans la Communauté Européenne (Statistical classification of economic activities in the European Community) Rev. 2, Regulation (EC) No 1893/2006 of the European Parliament and of the Council of 20 December 2006 establishing the statistical classification of economic activities NACE Revision 2 and amending Council Regulation (EEC) No 3037/90 as well as certain EC Regulations on specific statistical domains. 3. Commission of the European Communities, International Monetary Fund, Organisation for Economic Co-operation and Development, United Nations and World Bank, System of National Accounts 1993, Brussels/Luxembourg, New York, Paris, Washington, D.C., 1993. 4. European Commission-Eurostat, EU Labour Force Survey database User guide, Directorate F: Social statistics and information society, Unit F-2: Labour market. 5. European Union (Council Regulation 25 June 1996), European System of National and Regional Accounts (ESA 95). 6. Inter-agency Coordination Group on Tourism Statistics, UNSD - UNWTO - ILO - OECD - Eurostat - IMF - WTO, 2008 International Recommendations for Tourism Statistics (IRTS2008), Statistical Commission,Thirty-ninth session, 26 29 February 2008, Item 3 (f) of the provisional agenda, Items for discussion and decision: Tourism statistics, Background document, New York / Madrid, December 2007. 7. International Labour Office Bureau of Statistics, Developing a labour accounting system for tourism: Issues and approaches, Geneva, 2000. 8. International Labour Office, International Standard Classification of Occupations (ISCO-88), Geneva, 1990. 9. International Labour Office, International Standard Classification of Occupations 2008 (ISCO- 08), Statistical Commission, Thirty-eighth session, 27 February - 2 March 2007, Item 3 (i) of the provisional agenda, Items for discussion and decision: International economic and social classifications. 10. International Labour Office, Resolution concerning statistics of labour cost, adopted by the Eleventh International Conference of Labour Statisticians, Current International Recommendations on Labour Statistics, 2000 Edition, Geneva, 2000. 11. International Labour Office, Resolution concerning statistics of the economically active population, employment, unemployment and underemployment, Thirteenth International 51