Αθήνα, 9 Απριλίου 2009 Αρ. Πρωτ. : 5027/09/2.2 Χειριστές: Καλλιόπη Λυκοβαρδή Δημήτρης Βερέμης Τηλέφωνο: 21 0 72 89 Φαξ :21 0 72 92 129 Προϊστάμενο Ορχήστρας Λυρικής Σκηνής Θέατρο Ολύμπια Ακαδημίας 59-61 106 79, Αθήνα Με την υπ. αριθμ. 5027/13.3.2009 αναφορά της αστικής μη κερδοσκοπικής εταιρείας με την επωνυμία Ένωση κατά των Διακρίσεων Λόγω Σεξουαλικού Προσανατολισμού και Ταυτότητας Φύλου, νομίμως εκπροσωπούμενης δια του πληρεξουσίου δικηγόρου της, τέθηκαν υπ όψιν του Συνηγόρου του Πολίτη ισχυρισμοί της ως άνω Ένωσης σχετικά με τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν κατά την πρεμιέρα της παράσταση του έργου Ρούσαλκα στην Εθνική Λυρική Σκηνή στις 6 Μαρτίου 2009. Συγκεκριμένα, με την αναφορά της, η ως άνω Ένωση, διαμαρτύρεται για την μερική αλλοίωση της απόδοσης του έργου κατά την επίσημη πρεμιέρα και ιδίως, για την περικοπή μιας ερωτικής σκηνής φιλιού μεταξύ αρρένων καλλιτεχνών της παράστασης, αποδίδοντας την σε ομοφοβική λογοκρισία την οποία επέβαλλαν με τη στάση τους μέλη της Ορχήστρας της Λυρικής Σκηνής. Ειδικότερα, η ως άνω αναφορά εστιάζει στα ζητήματα νομιμότητας που εγείρει η παρέμβαση που φέρεται να διενήργησε η "Ορχήστρας Λυρικής Σκηνής" στο επίμαχο έργο, τόσο στην ελευθερία της έκφρασης στην ενεργητική της διάσταση ως δικαίωμα της σκηνοθέτιδος να αποδώσει δημιουργικά την καλλιτεχνική της έμπνευση, όσο και στην παθητική της διάσταση, ως δικαίωμα του κοινού να παρακολουθήσει την παράσταση με τον τρόπο που επέλεξε η δημιουργός της. Για την υποστήριξη δε των ως άνω ισχυρισμών, αλλά και για την πληρέστερη εικόνα της κατάστασης που δημιουργήθηκε, παρατίθενται στην αναφορά σειρά εκτενών δημοσιευμάτων του ημερήσιου τύπου, η ανακοίνωση του Δ.Σ των μελών της Ορχήστρας Λυρικής Σκηνής που μοιράστηκε στην πρεμιέρα της παράστασης, δηλώσεις εκπροσώπου του συνδικαλιστικού οργάνου της ΟΛΣ στην Ελευθεροτυπία την 9.3.2009, δηλώσεις της σκηνοθέτιδας κας Μαριόν Βάσερμαν στο περιοδικό 10% (http://www.10percent.gr/epikairotita/eidiseis/959-2009- 03-07-21-40-48.html), καθώς και απόσπασμα της από 8.3.2009 ανακοίνωσης της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, όπως αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα της. Ο Συνήγορος του Πολίτη, αφού εξέτασε την αναφορά και τα επισυναπτόμενα σε αυτήν στοιχεία, επισημαίνει τα εξής: Ο ισχυρισμός περί ομοφοβικής λογοκρισίας στην ελεύθερη έκφρασης της σκηνοθέτιδος ή άλλων συντελεστών της παράστασης, δεν αποτελεί, εν προκειμένω, αντικείμενο διερεύνησης από την πλευρά της Αρχής, στο πλαίσιο της ειδικής 1
αρμοδιότητας του Συνηγόρου του Πολίτη, ως φορέα προώθησης της αρχής της ίσης μεταχείρισης στην εργασία και την απασχόληση, δεδομένου ότι η ενεργοποίηση της αρμοδιότητας αυτής, σύμφωνα με τον ν.3304/2005, προϋποθέτει κατ αρχήν άμεσα βλαπτόμενο πρόσωπο, το οποίο υπόκειται διάκριση στην εργασία του για λόγους που αφορούν τον σεξουαλικό προσανατολισμό του. Επισημαίνεται ότι ο ν.3304/2005, επιτρέπει μεν την υποβολή αναφοράς από νομικά πρόσωπα που έχουν ως σκοπό την προώθηση της αρχής της ίσης μεταχείρισης για έναν από τους προστατευόμενους λόγους, μεταξύ των οποίων και ο σεξουαλικός προσανατολισμός, απαιτεί ωστόσο την προηγούμενη συναίνεση του άμεσα θιγόμενου προσώπου (άρθρο 13 παρ. 3 του ν.3304/2005) και προϋποθέτει, όπως προαναφέρθηκε, την εργασιακή σχέση του υφιστάμενου τη διάκριση για λόγους που αφορούν τον προσανατολισμό του αυτόν, στοιχεία τα οποία δεν προκύπτουν από την υποβληθείσα αναφορά και τα προσκομιζόμενα στην αναφορά έγγραφα. Η εν λόγω υπόθεση, ωστόσο, δεν παύει να ενδιαφέρει και να προβληματίζει τον Συνήγορο του Πολίτη, υπό την ως άνω ιδιότητά του, ιδίως στο σκέλος που άπτεται της γενικής του αρμοδιότητας για την προώθηση της αρχής της ίσης μεταχείρισης, ανεξαρτήτως σεξουαλικού προσανατολισμού, καθ ότι φέρεται να δημιουργεί εξ αντικειμένου κλίμα έντασης σε βάρος της ομοφυλόφιλης ερωτικής επιθυμίας. Σύμφωνα με το άρθρο 3 παρ. 1 του ν.3094/2003, «Ο Συνήγορος του Πολίτη είναι αρμόδιος για θέματα που ανάγονται στις υπηρεσίες: α) του Δημοσίου, β) των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης α' και β' βαθμού, γ) των λοιπών νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου, δ) των κρατικών νομικών προσώπων ιδιωτικού δικαίου, των δημόσιων επιχειρήσεων, των επιχειρήσεων των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης και των επιχειρήσεων των οποίων τη διοίκηση ορίζει άμεσα ή έμμεσα το Δημόσιο με διοικητική πράξη ή ως μέτοχος». Δεδομένου ότι η "Ορχήστρα Λυρικής Σκηνής" αποτελεί αυτοτελή δημόσια υπηρεσία, η οποία εποπτεύεται από τον Υπουργό Πολιτισμού (άρθρο 12 του ν.2273/1994), εμπίπτει, σύμφωνα με την ανωτέρω διάταξη, στην ελεγκτική αρμοδιότητα του Συνηγόρου του Πολίτη, για πράξεις ή παραλείψεις της ιδίας ή των μελών της. Περαιτέρω, σύμφωνα με το άρθρο 3 παρ. 3 του ν.3094/2003, «Ο Συνήγορος του Πολίτη ερευνά ατομικές διοικητικές πράξεις ή παραλείψεις ή υλικές ενέργειες οργάνων των δημοσίων υπηρεσιών που παραβιάζουν δικαιώματα ή προσβάλλουν νόμιμα συμφέροντα φυσικών ή νομικών προσώπων. Ιδίως ερευνά τις περιπτώσεις κατά τις οποίες όργανο δημόσιας υπηρεσίας ατομικό ή συλλογικό: i) προσβάλλει, με πράξη ή παράλειψη, δικαίωμα ή συμφέρον προστατευόμενο από το Σύνταγμα και το νόμο..» Περαιτέρω, σύμφωνα με τη διάταξη του άρθρου 4 παρ. 1 του ως άνω νόμου «Ο Συνήγορος του Πολίτη επιλαμβάνεται κάθε θέματος που εμπίπτει στις αρμοδιότητές του, ύστερα από ενυπόγραφη αναφορά κάθε άμεσα ενδιαφερόμενου φυσικού ή νομικού προσώπου ή ενώσεως προσώπων». Από τα ανωτέρω συνάγεται ότι η κατατεθείσα αναφορά από την Ένωση κατά των Διακρίσεων Λόγω Σεξουαλικού Προσανατολισμού και Ταυτότητας Φύλου, υποβάλλεται παραδεκτώς μόνον στο σκέλος που αφορά την ελευθερία της τέχνης στην παθητική της διάσταση, ως δικαίωμα δηλαδή του κοινού να παρακολουθήσει την ελεύθερη καλλιτεχνική απόδοση μιας παράστασης, όπως την εμπνεύστηκε και επέλεξε να την αποδώσει η δημιουργός της και μόνον στο σκέλος που τυχόν περιορισμός στην απόληψη της καλλιτεχνικής αυτής υπηρεσίας σχετίζεται με πράξεις ή παραλείψεις διοικητικού οργάνου. 2
Στο άρθρο 16 παρ. 1 του Συντάγματος, κατοχυρώνεται ανεπιφύλακτα η ελευθερία της τέχνης και παράλληλα, ανατίθεται στο κράτος η υποχρέωση για την ανάπτυξη και την προαγωγή της. Η συνταγματική αυτή πρόβλεψη καθιερώνει την υποχρέωση του κράτους και των οργάνων του να συμβάλλουν στη δημιουργία ενός κλίματος ελευθερίας και εκτίμησης της αξίας της καλλιτεχνικής δημιουργίας, απέχοντας από κάθε ενέργεια που θα απέβλεπε ή θα είχε ως πιθανολογούμενη συνέπεια τον καθορισμό του αισθητικού αποτελέσματος της παρεχόμενης προς το κοινό καλλιτεχνικής δημιουργίας. Βασική προϋπόθεση για την επιδίωξη αυτή είναι η απουσία άμεσων ή έμμεσων προληπτικών ή κατασταλτικών πρακτικών από την πλευρά του κράτους και των υπηρεσιών του στο στάδιο της παραγωγής ή της διάδοσης των έργων τέχνης. Ωστόσο, η κρατική αυτή υποχρέωση, μολονότι δεν αντιστοιχεί σε αγώγιμο δικαίωμα, εφόσον εξειδικεύεται ως συγκεκριμένη, προαναγγελθείσα παροχή, προσδιορισμένη κατά τόπο και χρόνο, όπως η προκειμένη παράσταση, αντιστοιχεί πλέον σε προστατευόμενο από το Σύνταγμα νόμιμο συμφέρον του κοινού, εν προκειμένω των θεατών της «Ρούσαλκα» για απόληψη της συγκεκριμένης καλλιτεχνικής υπηρεσίας, χωρίς καμμία παρέμβαση στο περιεχόμενό της. Η Εθνική Λυρική Σκηνή αποτελεί το αρμόδιο διοικητικό όργανο, για την επιλογή και τον προγραμματισμό των παραστάσεων που πρόκειται να φιλοξενήσει στη σκηνή της, στο πλαίσιο του σκοπού της, όπως αυτός εξειδικεύεται στην παρ. 2 του άρθρου 10 του ν.2273/1994. Στο πλαίσιο της αρμοδιότητάς της αυτής, η Εθνική Λυρική Σκηνή επέλεξε το συγκεκριμένο έργο και τους συντελεστές του, ήδη αρκετούς μήνες πριν την πρεμιέρα της παράστασης, γνωρίζοντας το περιεχόμενο του επιλεγέντος έργου και, χωρίς να επιδιώξει καμμία παρέμβαση στην καλλιτεχνική έμπνευση της δημιουργού της. Παράλληλα, η «Ορχήστρα Λυρικής Σκηνής» στο πλαίσιο της αποστολής της, όπως αυτή προσδιορίζεται στο άρθρο 12 παρ. 3 του ν.2273/1994, συμμετείχε στην προκείμενη παράσταση υποστηρίζοντας μουσικά την οικεία εκδήλωση της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Ωστόσο, εκ του αποτελέσματος φαίνεται ότι όχι μόνον δεν κατέστη τελικώς δυνατή η διασφάλιση της ελεύθερης από παρεμβάσεις, παροχή της καλλιτεχνικής αυτής υπηρεσίας προς το κοινό, όπως αρχικώς είχε επιλεγεί και προαναγγελθεί δημοσίως, αλλά επιπλέον η αδυναμία αυτή αποδίδεται σε αντιδράσεις των ιδίων των μελών της «Ορχήστρας Λυρικής Σκηνής», μολονότι η «Ορχήστρα Λυρικής Σκηνής» οφείλει να συνεπικουρεί την Εθνική Λυρική Σκηνή στο έργο της, αλλά και στη διασφάλιση του δικαιώματος των θεατών να παρακολουθήσουν απρόσκοπτα την παρεχόμενη καλλιτεχνική υπηρεσία. Το ζήτημα που προκάλεσε τις φερόμενες αντιδράσεις μελών της «Ορχήστρας Λυρικής Σκηνής», φαίνεται να είναι η σκηνοθετική επιλογή παρουσίασης μιας ερωτικής σκηνής φιλιού μεταξύ αρρένων καλλιτεχνών της παράστασης, η οποία τελικώς απαλείφθηκε, τουλάχιστον στην επίσημη πρεμιέρα της παράστασης. Ειδικότερα, κατά την πρεμιέρα της παράστασης, μέλη της ορχήστρας φέρονται να μοιράζουν στην είσοδο της Λυρικής Σκηνής ανακοίνωση του συνδικαλιστικού τους οργάνου, μαζί με την επίσημη σύνοψη του συγκεκριμένου έργου, το κείμενο της οποίας τέθηκε υπ όψιν της Αρχής με το φάκελο της αναφοράς. Με τίτλο «Λίγα λόγια για το έργο», στην οικεία ανακοίνωση το Δ.Σ του Συλλόγου της Ορχήστρας της Λυρικής εκφράζει τον έντονο προβληματισμό των μελών του για την σκηνοθετική απόδοση του Libretto και την πρόσδοση στον κεντρικό ήρωα του έργου ομοφυλοφιλικών τάσεων με ακραίες σκηνές, επισημαίνοντας παράλληλα ότι το γεγονός αυτό «διαμαρτυρηθήκαμε εγγράφως στη Διοίκηση της Ε.Λ.Σ». Από τα στοιχεία της αναφοράς, με εξαίρεση ίσως την ανακοίνωση του ΔΣ της «Ορχήστρας Λυρικής Σκηνής» δεν προκύπτει με σαφήνεια, εάν οι ως άνω 3
παρεμβάσεις των μελών της «Ο.Λ.Σ» αφορούν αποκλειστικά ενέργειες του συνδικαλιστικού οργάνου της «Ο.Λ.Σ», ανέλεγκτες ως τέτοιες από τον Συνήγορο του Πολίτη, ή ενέργειες μεμονωμένων μελών της. Πάντως, η ίδια η σκηνοθέτις της παράστασης, φέρεται να δηλώνει στο περιοδικό 10% «Είναι αλήθεια ότι δεν με πίεσε όλη η διεύθυνση. Δεν θέλω να πω ονόματα. Δεν είναι όλη η ορχήστρα εναντίον μου. Το πώς συνέβη δεν έγινε καθόλου επίσημα». Σε κάθε περίπτωση, η ελεύθερη έκφραση της καλλιτεχνικής δημιουργίας, εφόσον δεν προσβάλλει αγαθά προστατευόμενα από την έννομη τάξη, τότε μόνον είναι πραγματικά ελεύθερη όταν δεν υπόκειται σε περιορισμούς και πιέσεις και μάλιστα με κριτήρια που δεν φαίνεται να έχουν καν καλλιτεχνικό περιεχόμενο. Η απόδοση ομοφυλοφιλικής ερωτικής επιθυμίας σε έναν ήρωα μυθοπλασίας και η εκδήλωσή της με ένα ερωτικό φιλί επί σκηνής, λαμβανομένης υπ όψιν της εξέλιξης των κοινωνικών ηθών, ούτε αποτελεί «ακραία σκηνή», ούτε μπορεί να εκληφθεί, ως προσβλητική προστατευόμενου έννομου αγαθού, των φερόμενων ως θιγόμενων από αυτό. Ο Συνήγορος του Πολίτη ως φορέας προώθησης της αρχής της ίσης μεταχείρισης σύμφωνα με τον ν. 3304/2005 «Εφαρμογή της αρχής της ίσης μεταχείρισης ανεξαρτήτως φυλετικής ή εθνοτικής καταγωγής θρησκευτικών ή άλλων πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας, γενετήσιου προσανατολισμού» οφείλει με κάθε ευκαιρία να επισημαίνει ότι ο γενετήσιος προσανατολισμός αποτελεί πεδίο ελεύθερης επιλογής του ατόμου. Η ομοφυλόφιλη ερωτική επιθυμία αποτελεί άλλωστε κοινωνικό δεδομένο που προστατεύεται στη συνταγματική μας έννομη τάξη, στο πλαίσιο της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας (άρθρο 5 παρ. 1 του Συντάγματος) και του σεβασμού της αξίας του ανθρώπου (άρθρο 2 του Συντάγματος). Για τον λόγο αυτό, άλλωστε, η έκφραση αυτής της ερωτικής επιθυμίας στην τέχνη δεν την καθιστά, άνευ άλλου τινός επίμεμπτη και δεν επιτρέπει την επιβολή περιορισμών, για τον λόγο και μόνον ότι αυτή εκφράζεται σε καλλιτεχνικό έργο και εκδηλώνεται με ένα ερωτικό φιλί επί σκηνής. (βλ. και σχετική απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας, ΣτΕ 3490/2006 με την οποία ακυρώθηκε επιβληθέν πρόστιμο από το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης σε τηλεοπτική εκπομπή για την παρουσίαση ερωτικού φιλιού μεταξύ ανδρών). Ενόψει των ανωτέρω, ο Συνήγορος του Πολίτη απευθύνεται σε εσάς, ως προϊσταμένου του διοικητικού οργάνου «Ορχήστρα Λυρικής Σκηνής» και παρακαλεί για τις απόψεις σας. Ειδικότερα, παρακαλώ να μας γνωρίσετε το περιεχόμενο τυχόν έγγραφων διαμαρτυριών μελών της «Ορχήστρας Λυρικής Σκηνής» προς εσάς ή τη διοίκηση της Εθνικής Λυρικής Σκηνής και τυχόν δική σας αντίδραση σε αυτές. Παρακαλώ επίσης, να μας γνωρίσετε εάν τελούσατε σε γνώση των πιέσεων που δέχονταν η σκηνοθέτιδα της παράστασης κατά το διάστημα της προετοιμασίας της παράστασης, όπως φέρεται να ομολογεί η ίδια, καθώς και τυχόν δικές ενέργειες για τη διασφάλιση της απρόσκοπτης παροχής της οφειλόμενης καλλιτεχνικής υπηρεσίας προς το κοινό. Εν προκειμένω, επισημαίνεται ότι ακόμη και εάν οι επίμαχες αντιδράσεις προέρχονταν αποκλειστικά από μέλη της ορχήστρας με την ιδιότητα τους ως μελών του οικείου σωματείου, αυτοί δεν παύουν να αποτελούν στελέχη του δημοσίου με τα δικαιώματα, αλλά και τις υποχρεώσεις που απορρέουν από την ιδιότητά τους αυτή και προσδιορίζονται στις οικείες διατάξεις. Δεδομένης δε της εκ του αποτελέσματος αλλοίωσης του αρχικού περιεχομένου της παράστασης με την περικοπή της επίμαχης 4
σκηνής, παρακαλώ να μας γνωρίσετε εάν προτίθεστε να λάβετε συγκεκριμένα μέτρα, προκειμένου να μην επαναληφθεί αντίστοιχο ζήτημα στο μέλλον. Αναμένοντας την εντός ευλόγου χρόνου ανταπόκρισή σας, σας ευχαριστώ εκ των προτέρων για τη συνεργασία. Με τιμή, Ανδρέας Τάκης Βοηθός Συνήγορος του Πολίτη Κοινοποίηση: - Υπουργό Πολιτισμού κ. Αντώνη Κ. Σαμαρά Υπουργείο Πολιτισμού Μπουμπουλίνας 42 10682, Αθήνα - Εθνική Λυρική Σκηνή Θέατρο Ολύμπια Ακαδημίας 59-61 106 79, Αθήνα - «Ένωση κατά των Διακρίσεων Λόγω Σεξουαλικού Προσανατολισμού και Ταυτότητας Φύλου» 5