Άρθρο του Σταμάτη Σουρμελή* Το ζήτημα της αποτελεσματικής Διοίκησης - Ηγεσίας, απασχόλησε, απασχολεί και θα απασχολεί όλους εκείνους που επιδιώκουν την αποτελεσματικότητα, την προσωπική βελτίωση, την κοινωνική πρόοδο. Αρκετοί και μάλιστα σημαντικοί συγγραφείς του παρελθόντος καταπιάστηκαν με τα σημαντικά αυτά για την ανθρώπινη ύπαρξη θέματα και δημιούργησαν έργα που συνέβαλλαν στην ανάπτυξη της σύγχρονης μορφής της επιστήμης της Διοίκησης. Μερικοί από αυτούς αναφέρθηκαν αναλυτικά στις ικανότητες και τους ρόλους των ατόμων που φέρουν την ευθύνη της διοίκησης τα διοικητικά στελέχη όπως αποκαλούνται στη σημερινή ορολογία. Στο άρθρο που ακολουθεί παραθέτονται αποσπάσματα δύο μεγάλων φιλοσόφων, των Sun Tzu και Machiavelli. Ο Sun Tzu και η Τέχνη Του πολέμου. 1 / 6
Η Τέχνη του Πολέμου είναι ένα πολεμικό βιβλίο στρατηγικής γραμμένο από τον Κινέζο στρατηγό Sun Tzu 1 τον 6ο αιώνα π.χ. Για τους σκοπούς της θεωρίας της διοίκησης, δίνει μεγάλη έμφαση στην ικανότητα της αναγνώρισης και της αξιοποίησης των δυνατών και των αδύνατων σημείων, τόσο του ίδιου του διοικητή και της οργάνωσης του, όσο και των αντιπάλων του. Ο Sun Tzu συμβάλλει σημαντικά στην κατηγοριοποίηση των ικανοτήτων και των χαρακτηριστικών της προσωπικότητας που πρέπει να έχει ένας ηγέτης. Η ηγεσία είναι θέμα ευφυΐας, εμπιστοσύνης, ανθρωπισμού, θάρρους και πειθαρχίας Η στήριξη αποκλειστικά στην ευφυΐα οδηγεί στην απειθαρχία. Η άσκηση ανθρωπισμού και μόνο οδηγεί στην αδυναμία. Η εμμονή στην εμπιστοσύνη οδηγεί στην αφροσύνη. Η εξάρτηση από τη δύναμη του θάρρους οδηγεί στη βία. Η υπερβολική πειθαρχία και η αυστηρότητα των διαταγών οδηγεί στη σκληρότητα. Όταν κάποιος διαθέτει και τις πέντε αυτές αρετές, καθεμία ανάλογα με την λειτουργία που επιτελεί, τότε έχει τα εφόδια για να γίνει ικανός ηγέτης. «Η Τέχνη του πολέμου» αρχικά γράφτηκε ως έργο στρατιωτικής στρατηγικής και φιλοσοφίας. Παρόλα αυτά ακόμη και σήμερα, περισσότερα από 2000 χρόνια μετά, η περιγραφή του Sun Tzu για τα γνωρίσματα που χαρακτηρίζουν έναν επιτυχημένο ηγέτη παραμένει έγκυρη. Τι άνθρωπος είναι λοιπόν ο θεωρητικά ιδανικός ηγέτης ; Ο ιδανικός ηγέτης διαθέτει την εξυπνάδα να κατανοεί τις λεπτομέρειες και την πολυπλοκότητα του ρόλου του. Προκειμένου να λειτουργήσει κάποιος ως ηγέτης, δεν αρκεί να φέρει τον τίτλο απλώς και να κρατά την εξουσία. Η ίδια η ιδέα της ηγεσίας έχει υποκειμενική χροιά, γι' αυτόν το λόγο υπάρχουν τόσο διαφορετικές μορφές και επίπεδα ηγεσίας στην κοινωνία και στις επιχειρήσεις. Ο τέλειος ηγέτης κατανοεί τι σημαίνει να ηγείσαι, όσο και να ακολουθείς. Ο ιδανικός ηγέτης είναι αυτός που μπορείς να εμπιστευτείς. Ο βασιλιάς της Αγγλίας Κάρολος Β ήταν διαβόητος ως κάποιος «στο λόγο του οποίου δεν μπορούσε κανείς να 2 / 6
βασιστεί». Παρά την ιδιοφυία του, δεν έμεινε στην ιστορία ως σπουδαίος ηγέτης γιατί ποτέ δεν εμπιστεύτηκε κανέναν, και κανείς δεν εμπιστεύτηκε εκείνον. Η πεμπτουσία της εμπιστοσύνης και της αξιοπιστίας συνίσταται στην αναγκαιότητα της αλληλεξάρτησης. Αν ένας ηγέτης χάσει την εμπιστοσύνη εκείνων που τον ακολουθούν, το αποτέλεσμα θα είναι ολέθριο. Κανείς δεν μπορεί να ηγείται μόνος του, και μόνο η ιδέα αυτή είναι άτοπη. Ένας επιτυχημένος ηγέτης είναι ανδρείος, και όχι με την φυσική έννοια. Πρέπει μόνος του να πάρει πολλές αποφάσεις, παρόλο που έχει στο πλευρό του πολλούς συμβούλους. Ο ιδανικός ηγέτης είναι εκείνος ο οποίος οικιοθελώς αναλαμβάνει την ευθύνη να προχωρήσει ή να υποχωρήσει και να αποδεχτεί τις συνέπειες, γιατί «ο καλός στρατηγός δεν ξέρει μόνο τον δρόμο για την νίκη, ξέρει και πότε η νίκη είναι ακατόρθωτη Τάκιτος». Αν ένας ηγέτης δεν φαίνεται να έχει το απαιτούμενο θάρρος για να ενεργήσει εξ ονόματος όλων, θα χάσει την εμπιστοσύνη της ομάδας και τελικά τη θέση του ηγέτη. Τέλος, ο ιδανικός ηγέτης πρέπει να επιβάλλει πειθαρχία, με την κλασική έννοια του όρου να διδάσκει την ομάδα ποιος είναι ο σωστός δρόμος. Η πειθαρχία δεν είναι απλώς η άσκηση ελέγχου και η τιμωρία όσων δεν καταφέρνουν να υπακούσουν τις διαταγές. Πειθαρχία σημαίνει καθοδήγηση, δόμηση, εκπαίδευση. Ο Sun Tzu τονίζει πως καθεμία από τις ιδιότητες που αναφέρει ως ουσιαστικές για την ηγεσία μπορεί να οδηγήσει στην υπερβολή και την κατάχρηση. Μόνο με την εξισορρόπηση των ιδιοτήτων αυτών μπορεί ένας ηγέτης να κατορθώσει τα μέγιστα επιτεύγματα. 3 / 6
Ο Niccolo Machiavelli και O Ηγεμόνας. Με βάση την πεποίθηση ότι οι άνθρωποι παρακινούνται μόνον από το προσωπικό τους συμφέρον, ο Machiavelli 2 στον «Ηγεμόνα - Il Principe» προτείνει την χρήση του φόβου αλλά όχι του μίσους - για την διατήρηση ελέγχου. Ο συγγραφέας παρουσιάζει έναν χαρακτήρα ηγεσίας κάθετα διαφορετικό από αυτόν που παρουσιάζεται από τον S un Tzu, που παρόλα αυτά είναι εξίσου αποτελεσματικός. Ο Ηγεμόνας είναι απαραίτητο να ξέρει να δρα και ως θηρίο και ως άνθρωπος. Ο Ηγεμόνας πρέπει να είναι και αλεπού και λιοντάρι. Σε αυτή η μικρή αλλά τόσο συνοπτική φράση, μπορούμε να πούμε, ότι ο Machiavelli ασπάζεται το ρητό «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Αυτό σημαίνει ότι μπροστά στο συνολικό καλό έχουν μικρότερη σημασία οι κανόνες της ατομικής ηθικής. Ο «ηγεμόνας» είναι απαραίτητο να ξέρει να δρα σαν ζώο, και ο Machiavelli δεν επέλεξε τυχαία την αλεπού και το λιοντάρι. Το λιοντάρι δεν ξέρει να αποφεύγει τις παγίδες και η αλεπού δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τους λύκους. Πρέπει λοιπόν να είναι αλεπού για να μυρίζεται τις παγίδες και λιοντάρι για να τρομάζει τους λύκους. Υπάρχουν δύο τρόποι να διοικεί κανείς. Ο ένας είναι με τους νόμους και ο άλλος με την βία. Ο πρώτος ταιριάζει στον άνθρωπο και ο δεύτερος στα θηρία. Αλλά πολλές φορές ο πρώτος δεν αρκεί, είναι ανάγκη να καταφύγουμε στον δεύτερο. Αν και κάθε ηγέτης πρέπει να επιθυμεί να θεωρείται σπλαχνικός και όχι σκληρός. 4 / 6
Η διαλλακτικότητα είναι απαραίτητη για οποιονδήποτε ηγέτη. Αλλά η συστηματική ωραιοποίηση καταλήγει να φθείρει την τάξη της ομάδας, δημιουργώντας ακόμη μεγαλύτερες βλάβες από εκείνες μιας πιο ρεαλιστικής χρήσης σκληρότητας. Σίγουρα το ιδανικό, για έναν ηγέτη, θα ήταν να τον αγαπάνε και να τον φοβούνται ταυτόχρονα, αλλά στην πράξη αυτά τα δύο δεν συνδυάζονται εύκολα. Άρα αυτός που διοικεί πρέπει μερικές φορές να παίρνει αποφάσεις ανάλογα με την περίσταση. Όπως έχει αναφέρει και ο Everett Dirksen 3 με ελαφρά χιουμοριστική διάθεση «είμαι άνθρωπος πάγιων και απαρέγκλιτων αρχών, η πρώτη μου αρχή είναι να είμαι πάντα ευέλικτος». *Ο Σταμάτης Σουρμελής σπουδάζει στο τμήμα Διοικητικής Επιστήμης & Τεχνολογίας του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών (πρώην ΑΣΟΕΕ) 1 Niccolò di Bernardo dei Machiavelli (1469 1527) διπλωμάτης, πολιτικός στοχαστής και συγγραφέας 2 Sun Tzu (544 π.χ. - 496 π.χ.) στρατηγός του κινέζικου στρατού. 3 Everett McKinley Dirksen (4 Ιανουαρίου, 1896-7 Σεπτεμβρίου 1969) Αμερικανός πολιτικός του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος. 5 / 6
6 / 6