138 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο ΑΜΙΝΟΞΕΑ 6.1. Τα αμινοξέα Τα αμινοξέα είναι οι ενώσεις που έχουν αμινομάδα ( NH2) και καρβοξυλομάδα ( COOH) στην ίδια ανθρακική αλυσίδα και είναι ενώσεις γενικά διαλυτές στο νερό. Τα α αμινοξέα έχουν το γενικό τύπο H 2 N CH(R) COOH. Όπου R είναι Η ή πλάγιες αλυσίδες με μικρό αριθμό ατόμων C (1-4) ή βενζολικού ή ετεροκυκλικού δακτυλίου. 6.2. Πρωτεϊνικά αμινοξέα Στην φύση υπάρχουν πολυάριθμα αμινοξέα, περίπου 200, αλλά τα πλέον ενδιαφέροντα είναι 20 από αυτά τα οποία δεν είναι ελεύθερα αλλά συνιστούν τους δομικούς λίθους των πεπτιδίων και των πρωτεϊνών και ονομάζονται πρωτεϊνικά αμινοξέα. Τα πρωτεϊνικά αμινοξέα είναι α αμινοξέα και ανήκουν στην L στερεοχημική σειρά, ανάλογη της L γλυκεριναλδεΰδης, και μπορεί να είναι οπτικά δεξιόστροφα (+) ή αριστερόστροφα ( ). Αμινοξέα της D στερεοχημικής σειράς έχουν βρεθεί ως συστατικά διαφόρων βακτηριδίων και φυτών, όχι όμως και στις πρωτεΐνες τους. Τα 20 πρωτεϊνικά αμινοξέα διακρίνονται μεταξύ τους ως προς το είδος και την φύση της ομάδας R σε 4 ομάδες οι οποίες παρατίθενται στον Πίνακα 6.1. Κάθε αμινοξύ συμβολίζεται συντομογραφικά με 3 γράμματα ή και με ένα γράμμα για την χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών π.χ. η γλυκίνη συμβολίζεται με Glu ή G κ.λπ. 6.2.1.:1η Ομάδα πρωτεϊνικών αμινοξέων Στην ομάδα αυτή ανήκουν αμινοξέα που έχουν μη πολική ομάδα R δηλ. που αποτελείται αποκλειστικά από υδρογονάνθρακες. Με εξαίρεση την γλυκίνη οι ομάδες R σχηματίζουν υδρόφοβους δεσμούς στις πρωτεΐνες. H γλυκίνη ή γλυκόκολλα (2 αμινοξικό οξύ) είναι το πιο απλό μέλος της σειράς και το μοναδικό χωρίς ασύμμετρο άτομο C. O μικρός χώρος που κα-
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο: ΑΜΙΝΟΞΕΑ 139 ταλαμβάνει παίζει σημαντικό ρόλο στην χωροδιάταξη μερικών πρωτεϊνών π.χ. του κολλαγόνου. H αλανίνη (2 αμινο προπιονικό οξύ) θεωρείται η μητρική ένωση όλων των αμινοξέων τα οποία μπορούν να προκύψουν με αντικατάσταση των ατόμων H της μεθυλικής ομάδας από διαφόρους άλλους υποκαταστάτες. H βαλίνη (2 αμινο ισο βαλεριανικό οξύ), η λευκίνη (2 αμινο 4 μεθυλο βαλεριανικό οξύ) και η ισολευκίνη (2 αμινο 4 μεθυλο βαλεριανικό οξύ) θεωρούνται παράγωγα της αλανίνης και έχουν παρόμοιες ιδιότητες. H διακλαδισμένη αλυσίδα που έχουν δεν μπορεί να συντεθεί στον οργανισμό γι αυτό συγκατελέγονται στα απαραίτητα αμινοξέα. H φαινυλαλανίνη (2 αμινο 3 φαινυλο προπιονικό οξύ) περιέχει αρωματικό δακτύλιο και δεν μπορεί να συντεθεί από τον οργανισμό. H προλίνη είναι κυκλικό αμινοξύ με 2η ταγή αμίνη, παράγωγο της πυρρολιδίνης (2 καρβοξυ πυρρολιδίνη). 6.2.2.:2η Ομάδα πρωτεϊνικών αμινοξέων Στην Ομάδα αυτή ανήκουν αμινοξέα τα οποία έχουν πλάγιες πολικές ομάδες αλλά μη ιονιζόμενες, όπως OH, SH, CONH 2 και ετεροκυκλικές. Οι πολικές ομάδες συμμετέχουν στον σχηματισμό δεσμών H στις πρωτεΐνες και σταθεροποιούν την δομή τους. H σερίνη (2 αμινο 2 υδροξυ προπιονικό οξύ) περιέχει υδροξύλιο το οποίο έχει ιδιαίτερη λειτουργική σημασία σε μερικά ένζυμα. Φωσφορικοί εστέρες από το υδροξύλιο συναντώνται σαν δομικά συστατικά μερικών πρωτεϊνών και φωσφατιδίων. H θρεονίνη (2 αμινο 3 υδροξύ βουτυρικό οξύ) περιέχει δύο ασύμμετρα άτομα C και εμφανίζεται σε 4 στερεοϊσομερείς μορφές (D και L θρεονίνη και D και L αλλοθρεονίνη). Ήταν το πρώτο αμινοξύ που αποδείχθηκε το 1935 σαν απαραίτητο σε ένα συνθετικό μίγμα διατροφής. H κυστεΐνη (2 αμινο 3 μερκαπτο προπιονικό οξύ) με την σουφυδρυλική ομάδα ( SH) που διαθέτει μπορεί και σχηματίζει στις πρωτεΐνες, μαζί με ένα άλλο μόριο κυστεΐνης που βρίσκεται σε άλλη θέση, δισουλφιδικούς δεσμούς ( S S) οι οποίοι σταθεροποιούν την δομή της πρωτεΐνης. H κυστεΐνη (και το τριπεπτίδιο γλουταθειόνη,, κυρίως) δρουν αναγωγικά και προσλαμβάνουν ηλεκτρόνια από διάφορες ελεύθερες ρίζες και μετατρέπονται σε δισουλφίδια. Οι ελεύθερες ρίζες σχηματίζονται στον οργανισμό (π.χ. από ιονίζουσες ακτινοβολίες) και με την αντίδραση αυτή εξουδετερώνονται γιατί ως ελεύθερες θα μπορούσαν να προσβάλουν τις πρωτεΐνες και τα νουκλεϊνικά οξέα και να προκαλέσουν την καταστροφή τους. H μεθειονίνη (2 αμινο 4 μεθυλο θειο βουτυρικό οξύ) είναι επίσης απαραίτητο αμινοξύ και η μεθυλομάδα του θείου χρησιμοποιείται από τον οργανισμό σε μεθυλιώσεις κατά τον μεταβολισμό. Τα δύο μη δεσμικά ζεύγη ηλεκτρονίων του θείου συμμετέχουν στον σχηματισμό δευτερευόντων δεσμών (π.χ. στα κυτόχρωμα C). Αν και πολικό αμινοξύ στον σχηματισμό της 3ο ταγούς δομής των πρωτεϊνών συμμετέχει πολύ σε υδρόφοβους δεσμούς.
140 ΤΡΟΦΟΓΝΩΣΙΑ: Ν.Κ. ΑΝΔΡΙΚΟΠΟΥΛΟΣ Πίνακας 6.1: Τα σπουδαιότερα πρωτεϊνικά αμινοξέα
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο: ΑΜΙΝΟΞΕΑ 141 Πίνακας 6.1: Τα σπουδαιότερα πρωτεϊνικά αμινοξέα (Συνέχεια) (*)= Απαραίτητα αμινοξέα, (**)= Ημιαπαραίτητα αμινοξέα H τρυπτοφάνη ή θρυπτοφάνη είναι ένα απαραίτητο αμινοξύ λόγω του ετεροκυκλικού δακτυλίου του ινδολίου το οποίο έχει. H τυροσίνη είναι το υδροξυλιωμένο παράγωγο της φαινυλαλανίνης στον βενζολικό πυρήνα. Το φαινολικό υδροξύλιο της προσδίδει ελαφρώς όξινες ιδιότητες. H φαινυλαλανίνη, η τρυπτοφάνη και η τυροσίνη αποτελούν ιδιαίτερη υποομάδα, τα αρωματικά αμινοξέα. H ασπαραγίνη και η γλουταμίνη είναι τα αμίδια των όξινων αμινοξέων ασπαραγινικού και γλουταμινικού, αντίστοιχα, προς τα οποία υδρολύονται υπό σχηματισμό αμμωνίας. H δέσμευση της καρβοξυλομάδας προς αμίδια τους στερεί τις όξινες ιδιότητες. 6.2.3.:3η Ομάδα πρωτεϊνικών αμινοξέων Στην Ομάδα αυτή ανήκουν όξινα αμινοξέα τα οποία έχουν μία πλάγια καρβοξυλική ομάδα επιπλέον η οποία ιονίζεται και έτσι προσδίδει τις όξινες ιδιότητες.
142 ΤΡΟΦΟΓΝΩΣΙΑ: Ν.Κ. ΑΝΔΡΙΚΟΠΟΥΛΟΣ Το ασπαραγινικό οξύ και το γλουταμινικό οξύ είναι μονοαμινο δικαρβοξυλικά οξέα και το επί πλέον αρνητικό φορτίο της ιονισμένης καρβοξυλομάδας που διαθέτουν έχουν μεγάλη σημασία για τις ηλεκτροχημικές ιδιότητες των πρωτεϊνών. 6.2.4.:4η Ομάδα των πρωτεϊνικών αμινοξέων Στην Ομάδα αυτή ανήκουν βασικά αμινοξέα, τα οποία έχουν μια πλάγια αμινομάδα επιπλέον η οποία υπό πρόσληψη πρωτονίου προσδίδει θετικό φορτίο στο μόριο και κατ επέκταση στην πρωτεΐνη στην οποία βρίσκονται. Τα αμινοξέα της Ομάδας αυτής είναι διαμινο μονοκαρβονικά. H λυσίνη (2,6 διαμινο εξανικό οξύ) διαθέτει πλάγια αμινομάδα η οποία ανήκει στις δραστικές ομάδες των ενεργών κέντρων των ενζύμων. Ανήκει στα απαραίτητα αμινοξέα με υψηλό βιολογικό δείκτη γιατί συμμετέχει σε πολλές βιοχημικές αντιδράσεις. H αργινίνη (2 αμινο 5 γουανιδινο βαλεριανικό οξύ) είναι η πλέον ισχυρή βάση. Ανήκει στα ημιαπαραίτητα αμινοξέα. H ιστιδίνη (α αμιvο 1H ιμιδαζολο 4 πpοπιοvικό οξύ) περιέχει ιμιδαζολικό δακτύλιο με ουδέτερη τιμή pk. Για τον λόγο αυτό βρίσκεται στο ενεργό κέντρο πολλών ενζύμων και δρα άλλοτε σαν δότης και άλλοτε σαν δέκτης πρωτονίων. 6.3. Απαραίτητα αμινοξέα Στον Πίνακα 6.1 ο αστερίσκος δίπλα στο όνομα ενός αμινοξέος υποδηλώνει ότι αυτό είναι απαραίτητο αμινοξύ δηλ. αμινοξύ το οποίο δεν μπορεί να συνθέσει ο ανθρώπινος οργανισμός και πρέπει απαραίτητα να το προσλάβει με την τροφή. Τα απαραίτητα αμινοξέα είναι τα οκτώ πρώτα του Πίνακα 6.2 στα οποία συγκαταλέγονται και ως ημιαπαραίτητα η κυστεΐνη, η αργινίνη και η ιστιδίνη. Πίνακας 6.2: Απαραίτητα και ημιαπαραίτητα αμινοξέα Τα αμινοξέα αυτά μπορεί μεν να τα βιοσυνθέσει ο οργανισμός αλλά είναι απαραίτητα με την στενή έννοια του όρου, η μεν κυστεΐνη ως απαραίτητη πηγή θείου η δε αργινίνη και η ιστιδίνη είναι απαραίτητες σε μεγαλύτερες ποσότητες στους αυξανόμενους οργανισμούς τις οποίες ποσότητες ο οργανισμός δύσκολα τις καλύπτει υπό τις ιδιαίτερες συνθήκες της αύξησής του.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο: ΑΜΙΝΟΞΕΑ 143 6.4. Σπάνια βιογενή αμινοξέα Από τα πρωτεϊνικά αμινοξέα προκύπτουν μερικά παράγωγα τους (Πίν.6.3). Πίνακας 6.3: Σπάνια βιογενή αμινοξέα και παράγωγα
144 ΤΡΟΦΟΓΝΩΣΙΑ: Ν.Κ. ΑΝΔΡΙΚΟΠΟΥΛΟΣ Η σαρκοσίνη προκύπτει με μεθυλίωση της αμινομάδας της γλυκίνης και έχει βρεθεί σε μερικά πεπτίδια. Η βεταΐνη είναι το αντίστοιχο τριμεθυλο παράγωγο της σαρκοσίνης και είναι το βιολογικό προϊόν οξείδωσης της χολίνης. Γενικά οι δομές της τριμεθυλο-αμίνης ονομάζονται δομές βεταίνης. Το ακετουρικό οξύ και το ιππουρικό οξύ είναι αντίστοιχα τα ακετυλο-, και φαινακυλο-αμιδο-παράγωγα της γλυκίνης και ανάλογα παράγωγα βρίσκονται στα χολικά οξέα. Η 4-υδροξυπρολίνη είναι συστατικό διαφόρων πρωτεϊνών π.χ. του κολλαγόνου και προκύπτει με υδροξυλίωση της προλίνης στην 4-θέση με προσανατολισμό trans ως προς το καρβοξύλιο. Το πυρρογλουταμινικό οξύ 5-πυρρολιδίνο-2-καρβοξυλικό οξύ είναι παράγωγο οξείδωσης της προλίνης στην 5-θέση και θεωρητικά προκύπτει με κυκλοποίηση του γλουταμινικού οξέος απ' όπου πήρε και το όνομα του. Βρίσκεται μερικές φορές στο αμινοτελικό άκρο μερικών πεπτιδίων. Η αλλοθρεονίνη είναι στερεοϊσομερές της θρεονίνης. Η λανθειονίνη απομονώθηκε από υδρολύματα μαλλιού και είναι ο θειοαιθέρας που προκύπτει από 2 μόρια κυστείνης Η κυστίνη προέρχεται από συνένωση 2 μορίων κυστείνης με δισουλφιδικό δεσμό και είναι αδιάλυτη. Είναι είδος νεφρικών λίθων σχηματίζονται από κυστίνη. Το γ-καρβοξυ-γλουταμινικό οξύ προκύπτει με καρβοξυλίωση του γλουταμινικού οξέος και με την επί πλέον καρβοξυλομάδα μπορεί και σχηματίζει συμπλέγματα ασβεστίου τα οποία παίζουν ρόλο στην πήξη του αίματος. Από την λυσίνη προέρχεται η 5-υδροξυ-λυσίνη, η οποία βρίσκεται στις πρωτείνες του συνδετικού ιστού, καθώς και η αλδεΰδη αλλυσίνη και το α-αμινοαδιπικό οξύ το οποίο βρίσκεται στις πρωτείνες του καλαμποκιού. 6.5. Σπάνια μη πρωτεϊνικά αμινοξέα Εκτός από τα πρωτεϊνικά αμινοξέα στην φύση βρίσκονται 100 και πλέον αμινοξέα τα οποία έχουν απομονωθεί από βακτήρια και από φυτά. Μερικά βιογενή μη πρωτεϊνικά αμινοξέα είναι τα ακόλουθα (Πίνακας 6.4). Η β-αλανίνη προέρχεται από το ασπαραγινικό οξύ και είναι συστατικό της βιταμίνης παντοθενικό οξύ. Η ορνιθίνη προέρχεται από την αργινίνη και σχηματίζεται στον οργανισμό στον κύκλο της ουρίας. Το γ-αμινο-βουτυρικό οξύ βρίσκεται σε ελεύθερη μορφή στον εγκέφαλο. Το κυστεϊνικό οξύ σχετίζεται με την κυστείνη και την μεθειονίνη και το προϊόν αποκαβοξυλίωσής του είναι η ταυρίνη. Η ομοκυστείνη είναι το προϊόν απομεθυλίωσης της μεθειονίνης. Από την σερίνη προέρχονται η αζασερίνη, με χαρακτηριστική διαζω-ομάδα, και η κυκλοσερίνη που παράγονται από διάφορα στελέχη στρεπτομυκήτων και έχουν αντιβιοτική δράση. Ισχυρή αντιβιοτική δράση έχει και η L-χλωραμφενικόλη που προέρχεται από την L-φαινυλοσερίνη.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο: ΑΜΙΝΟΞΕΑ 145 Πίνακας 6.4: Σπάνια μη πρωτεϊνικά αμινοξέα 6.6. Παρασκευές και παραλαβές των αμινοξέων 1) Αμινοξέα ως ρακεμικά μίγματα παρασκευάζονται με την σύνθεση Streker κατά την επίδραση υδροκυανίου και αμμωνίας σε αλδεΰδες 2) Από α-κετονοξέα και αμμωνία προκύπτουν ιμινο-οξέα τα οποία ανάγονται προς ρεκεμικά αμινοξέα. Την πορεία αυτή ακολουθεί η βιοσύνθεση πολλών αμινοξέων κατά την οποία όμως προκύπτουν L-αμινοξέα 3) Τα L-αμινοξέα λαμβάνονται κυρίως με όξινη υδρόλυση των πρωτεϊνών κατά την οποία προκύπτει μίγμα αμινοξέων από το οποίο τα διάφορα είδη απομονώνονται και παραλαμβάνονται με κλασματικές μεθόδους διαχωρισμού. 6.7. Χημικές ιδιότητες 1) Χαρακτηριστική ιδιότητα των αμινοξέων είναι ο αμφολυτικός χαρακτήρας τους δηλ. δρουν και ως οξέα, λόγω του καρβοξυλίου, και ως βάσεις λόγω της αμινομάδας. Σε υδατικά διαλύματα τα αμινοξέα εμφανίζονται πάντοτε ως
146 ΤΡΟΦΟΓΝΩΣΙΑ: Ν.Κ. ΑΝΔΡΙΚΟΠΟΥΛΟΣ εσωτερικά δίπολα (Zwitterions) λόγω μεταφορά κατιόντος H+ από την καρβοξυλομάδα στην αμινομάδα. Στην συνέχεια το δίπολο ανάλογα με τις συνθήκες ph μπορεί να μετατραπεί σε κατιόν ή σε ανιόν με πρόσληψη ή αποβολή πρωτονίου, αντίστοιχα: O σχηματισμός κατιόντος ή ανιόντος εξαρτάται από τις συνθήκες ph και από την φύση της ομάδας R. Σε χαμηλές τιμές ph επικρατεί η μορφή του κατιόντος ενώ σε υψηλές τιμές ph η μορφή του ανιόντος. Δηλ. το κατιόν είναι πιο ισχυρό οξύ από το αντίστοιχο καρβοξυλικό οξύ, λόγω του αρνητικού επαγωγικού ( I) φαινομένου της ομάδας H 3 N +, ενώ το ανιόν είναι πιο ασθενής βάση απ ότι οι αντίστοιχες αμίνες λόγω του θετικού επαγωγικού (+I) φαινομένου της ομάδας COO. Το ακριβές σημείο του ph που το αμινοξύ βρίσκεται υπό την μορφή διπόλου ονομάζεται ισοηλεκτρικό σημείο (isoelectric point) και συμβολίζεται με pi το οποίο ισούται με το ημιάθροισμα των pkα διπόλου και κατιόντος. Κάθε αμινοξύ έχει δική του ιδιαίτερη τιμή pι, λόγω διαφορετικής φύσης των ομάδων R, και η ιδιότητα αυτή χρησιμοποιείται στον διαχωρισμό και την απομόνωση ενός αμινοξέος σε μίγμα με άλλα διαφορετικά αμινοξέα π.χ. με ηλεκτροφόρηση ή με χρωματογραφία ιοντοανταλλαγής. H διαλυτότητα των αμινοξέων (και των πεπτιδίων και των πρωτεϊνών) είναι ελάχιστη στο ισοηλεκτρικό σημείο και σε διαλύματά τους καταβυθίζονται και έτσι διαχωρίζονται από τα άλλα αμινοξέα. 1) Άλλη χαρακτηριστική ιδιότητα των αμινοξέων είναι η σύνδεσή τους προς πεπτίδια (παρ 16.1) μορφή υπό την οποία βρίσκονται στις πρωτεΐνες. 2) Γενικά τα αμινοξέα δίνουν τις χαρακτηριστικές αντιδράσεις της αμινομάδας και του καρβοξυλίου. 3) Τα α αμινοξέα με θέρμανση υπό αποβολή νερού δίνουν δικετοπιπεραζίνες ενώ τα γ και δ, δίνουν λακτάμες. Κατά την θέρμανση δύο μορίων α αμινοξέων η αμινομάδα του ενός με την καρβοξυλομάδα του άλλου συνδέονται υπό αποβολένός μορίου νερού προς διπεπτίδιο το οποίο στην συνέχεια κυκλοποιείται προς δικετοπιπεραζίνη.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο: ΑΜΙΝΟΞΕΑ 147 Τα γ και δ αμινοξέα με θέρμανση αφυδατώνονται ενδομοριακά προς λακτάμες, οι οποίες έχουν 2ο ταγή αμινομάδα γειτονική με καρβονύλιο. 6.8. Μέθοδοι ανάλυσης και προσδιορισμού των ελεύθερων αμινοξέων Τα ελευθέρα αμινοξέα, ως σύνολο, προσδιορίζονται είτε με μεθόδους ογκομετρικές (π.χ. τα αμινοξέα του πορτοκαλοχυμού) είτε με την μέθοδο Kjeldhal. Σχήμα 6.1: Ανάλυση GC/FID προτύπων αμινοξέων ως παραγώγων. Στήλη OV-17/100-120 H.P. (Varian Co) Συντομογραφίες: βλ. Πίνακα 6.1
148 ΤΡΟΦΟΓΝΩΣΙΑ: Ν.Κ. ΑΝΔΡΙΚΟΠΟΥΛΟΣ Η ανάλυση τους κατά είδους αμινοξέων γίνεται είτε με μεθόδους απλής χρωματογραφίας (στήλες, χαρτιού, (TLC) είτε με GC (Σχήμα 6.1) είτε με HPLC (Σχήμα 6.2) μετά από σχηματισμό κατάλληλων παραγώγων. Σχήμα 6.2: Ανάλυση HPLC/FL προτύπων αμινοξέων ως δανζυλοπαραγώγων Στήλη MicroPack Si 5 NH 2. FL (390/490 nm) (Varian Co). Συντομογραφίες: βλ. Πίνακα 6.1 Επίσης είναι δυνατή η ανάλυσή τους με ειδικά όργανα ηλεκτροφόρησης. Η ανάλυση της αλληλουχίας των αμινοξέων των πρωτεϊνών γίνεται με ειδικό όργανο τον αναλυτή αμινοξέων. 6.8. Χρωστικές αντιδράσεις ανίχνευσης και προσδιορισμού των αμινοξέων (παραπομπές) Οι αντιδράσεις αυτές περιγράφονται στις αντίστοιχες αντιδράσεις των πρωτεϊνών στην παρ. 8.4 και την παρ. 8.5.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο: ΑΜΙΝΟΞΕΑ 149 6.10 Ερωτήσεις επί του 6ου Κεφαλαίου 1. Πως ορίζονται τα αμινοξέα και πώς τα ιμινοξέα; 2. Πως παρασκευάζονται τα αμινοξέα με την σύνθεση Streker; 3. Τί είναι τα zwitterions και πώς σχηματίζονται; 4. Πώς ορίζεται το ισοηλεκτρικό σημείο ενός διαλύματος αμινοξέος; Τι εφαρμογές βρίσκει; 5. Πως προκύπτει ο αμιδικός δεσμός και πώς οι πεπτιδικοί δεσμοί; 6. Πως σχηματίζονται οι δικετοπιπεραζίνες; πώς οι γ-και πώς οι δ-λακτάμες; 7. Ποια είναι και ποιοί οι χημικοί τύποι των πρωτεϊνικών αμινοξέων της 1ης Ομάδας; Πως ορίζονται; 8. Ποια είναι και ποιοί οι χημικοί τύποι των πρωτεϊνικών αμινοξέων της 2ης Ομάδας; Πως ορίζονται; 9. Ποια είναι και ποιοί οι χημικοί τύποι των πρωτεϊνικών αμινοξέων της 3ης Ομάδας; Πως ορίζονται; 10. Ποια είναι και ποιοί οι χημικοί τύποι των πρωτεϊνικών αμινοξέων της 4ης Ομάδας; Πως ορίζονται; 11. Ποια είναι και ποιοί οι χημικοί τύποι των απαραίτητων και των ημιαπαραίτητων πρωτεϊνικών αμινοξέων; Πως ορίζονται και γιατί; 12. Ποια είναι τα σπάνια βιογενή αμινοξέα; 13. Ποια είναι τα σπάνια πρωτεϊνικά αμινοξέα; 14. Ποιες δομές αμινοξέων ονομάζονται δομές βετάίνης ;