Αρχιτεκτονική υπό το Πρίσμα του Συντάγματος. Παραδοσιακοί Οικισμοί και Μορφολογικοί Κανόνες Κωνσταντίνος Δ. Καρατσώλης, Δικηγόρος - Νομικός Συνεργάτης ΤΕΕ ΕΙΣΗΓΗΣΗ Αντί εισαγωγής Σήμερα σε μια περίοδο απόλυτης κρίσης και προβληματικής που θίγει και εξοντώνει κυρίως την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, θα πρέπει να ερευνηθεί εάν αξίζει να είναι κρατική προτεραιότητα η προστασία της «Αρχιτεκτονικής». Με αφορμή εκδηλώσεων όπως η παρούσα, πρέπει να αντιληφθούμε όλοι πως η ύπαρξη της αρχιτεκτονικής στο δομημένο περιβάλλον, μπορεί να δώσει τον ζωτικό χώρο και την έκφραση στον σύγχρονο άνθρωπο για να οργανώσει ένα νέο σύστημα αξιών. Η σημερινή αισθητική των πόλεων και των οικισμών μας και η σημερινή ανάγκη των πολιτών όχι μόνο να «διαβιώνουν» αλλά να απαιτήσουν συνταγματικά να ζουν σ ένα κόσμο καλύτερο απαιτούν και την «ύπαρξη» της Αρχιτεκτονικής. Έχοντας αποτυπώσει τη σχέση της Αρχιτεκτονικής με το οικιστικό και το πολιτιστικό περιβάλλον, ως αναλύεται αυτή η σχέση υπό το πρίσμα του Συντάγματος, καλούμαστε να απαντήσουμε στο ερώτημα εάν είναι θεμιτοί και σύμφωνοι με το Σύνταγμα οι κανόνες δικαίου που διαμορφώνουν μορφολογικά δεδομένα, ειδικούς όρους σχεδιασμού και τεχνικών λύσεων που καταλήγουν σε μονοδιάστατο αποτέλεσμα, όταν μάλιστα περιορίζουν την άσκηση της δημιουργικής αρχιτεκτονικής αλλά εκ του αποτελέσματος διαφυλάττουν ένα επίπεδο αισθητικής των όψεων του οικιστικού αποθέματος των όψεων. Προκειμένου να απαντήσουμε στον προβληματισμό, αναδιπλώνουμε τις κύριες συνταγματικές εκφάνσεις αρχιτεκτονικής προστασίας και προστασίας του περιβάλλοντος εν γένει, τις συγκρίνουμε και αξιολογούμε τα αποτελέσματα των μέχρι τώρα ρυθμίσεων. 1. Το Ελληνικό Κράτος, δεν έχει προβεί στις απαιτούμενες, εκ του Συντάγματος ενέργειες για την εφαρμογή και την τήρηση των διεθνών συμβάσεων για την Αρχιτεκτονική, ενώ θεσμοθετεί κανόνες για την προστασία των παραδοσιακών οικισμών και μορφολογικούς κανόνες προκειμένου να αναδείξει τον συνταγματικό φάρο προστασίας της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και του οικιστικού περιβάλλοντος της χώρας. Νομικές υποχρεώσεις Τοποθέτηση της προστασίας της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς μεταξύ των ουσιαστικών στόχων του χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού. ATHINA_KARATSOLIS 1 23/1/2012
Ενθάρρυνση της χρήσης των προστατευόμενων ακινήτων, λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες της σύγχρονης ζωής και την προσαρμογή, παλιών κτιρίων για νέες χρήσεις. 1 Ενημέρωση της κοινής γνώμης για την αξία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς ως στοιχείου της πολιτιστικής ταυτότητας αλλά και ως πηγής έμπνευσης και δημιουργικότητας, για τις σύγχρονες και μελλοντικές γενιές. Προσπάθεια αφύπνισης από τη σχολική ηλικία στα θέματα προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς, στην ποιότητα του δομημένου περιβάλλοντος και της αρχιτεκτονικής έκφρασης, Προσπάθεια για ενότητα της πολιτιστικής κληρονομιάς ανάμεσα στην αρχιτεκτονική, τις τέχνες, τις λαϊκές παραδόσεις και τους τρόπους ζωής. Οι παραπάνω παραλείψεις της ελληνικής διοίκησης τυγχάνουν από νομικής άποψης ιδιαιτέρα σημαντικές, δεδομένης της ρύθμισης του άρθρου 28 παρ.1 του Συντάγματος 2 η οποία ορίζει ότι: «Οι γενικά παραδεγμένoι κανόνες τoυ διεθνoύς δικαίoυ, καθώς και oι διεθνείς συμβάσεις, από την επικύρωσή τoυς με νόμo και τη θέση τoυς σε ισχύ σύμφωνα με τoυς όρoυς καθεμιάς, απoτελoύν αναπόσπαστo μέρoς τoυ εσωτερικoύ ελληνικoύ δικαίoυ και υπερισχύoυν από κάθε άλλη αντίθετη διάταξη νόμoυ.» Στην περίπτωσή μας η Σύμβαση της Γρανάδας, και προφανώς και της Μάλτας, αποτελεί εσωτερικό δίκαιο της Ελλάδας και υπερισχύει κάθε άλλης αντίθετης διάταξης νόμου, σύμφωνα με το άρθρο 28 παρ. 1 του Συντάγματος. 2. Από τη συνδυαστική ερμηνεία των παρ. 1 και 2 του άρθρου 24 του Συντάγματος προκύπτει η σχέση της προστασίας του οικιστικού πολιτιστικού περιβάλλοντος με την προστασία της ποιότητας ζωής μας. Στην έννοια του οικιστικού πολιτιστικού περιβάλλοντος εντάσσεται τόσο η πολιτιστική ακίνητη κληρονομιά, όσο και τα οικιστικά πολιτιστικά αγαθά. Τα τελευταία, πόλεις και οικισμοί, συγκροτούν το οικιστικό περιβάλλον και επηρεάζουν την παραγωγική δραστηριότητα των ανθρώπων. Πολλές φορές τα νομοθετήματα που αποβλέπουν στην προστασία της ακίνητης κληρονομιάς, υπό την ένταξη μορφολογικών κανόνων και αναγνώρισης παραδοσιακών οικισμών, δεν απαντούν ευθέως στους δικαιικούς «φάρους» των συμβάσεων της Γρανάδας και της Μάλτας καθώς και της σύμβασης για την προστασία της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς του 1972. Περιορίζονται στην αναφορά και την «περιφρούρηση» των κειμένων των συμβάσεων, αλλά δεν εναρμονίζονται πλήρως και α- κριβώς με τους ορισμούς και τις κατευθυντήριες αρχές αυτών. Ωστόσο, λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαίτερες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που διαμορφώνουν τις συνθήκες δόμησης στην Ελλάδα η επιλογή παρουσιάζεται στις περισσότερες των περιπτώσεων επιτακτική, αρκεί κανείς να εξετάσει σε γενικό επίπεδο την αισθητική και το επίπεδο αυθαίρετης δόμησης σε οικισμούς ειδικών διαταγμάτων και σε οικισμούς που δομούνται σύμφωνα με τους ισχύοντες γενικούς πολεοδομικούς κανόνες. ATHINA_KARATSOLIS 2 23/1/2012
Η ευρεία έννοια του περιβάλλοντος καθορίζεται από τις διατάξεις του άρθρου 24 του Συντάγματος οι οποίες θεσπίζουν την υποχρέωση του κράτους να λαμβάνει μέτρα για την προστασία τόσο του φυσικού (άρθ. 24 παρ. 1 και 117 παρ. 3 και 4), όσο και του πολιτιστικού περιβάλλοντος (άρθ. 24 παρ. 2-5). Σε συνέχεια του Συντάγματός μας ο εκτελεστικός ν. 1650/1986, στο άρθρο 2 παρ. 1, ορίζει το περιβάλλον ως «το σύνολο των φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων και στοιχείων, που βρίσκονται σε αλληλεπίδραση και επηρεάζουν την οικολογική ισορροπία, την ποιότητα ζωής, την υγεία των κατοίκων, την ιστορική και πολιτιστική παράδοση και τις αισθητικές αξίες». Οι διατάξεις αυτές αποσκοπούν στην προστασία κάθε αγαθού που επηρεάζει την ποιότητα ζωής του ανθρώπου. Αναλύοντας τα βασικά χαρακτηριστικά στοιχεία της Αρχιτεκτονικής - είτε υπό το πρίσμα της εφαρμοσμένης επιστήμης, είτε υπό το πρίσμα της τέχνης και της πνευματικής ιδιοκτησίας καθίσταται σαφές ότι οι εκφάνσεις της Αρχιτεκτονικής επηρεάζουν την διαμόρφωση του περιβάλλοντος κατά την έννοια του ν.1650/1986. Οικιστικό περιβάλλον είναι ο ζωτικός χώρος του ανθρώπου. Το οικιστικό περιβάλλον, ως προστατευόμενο αγαθό τόσο του ιδιωτικού όσο και του δημοσίου δικαίου, συμπίπτει με τον υπό ευρεία έννοια ζωτικό χώρο του ανθρώπου, το σύνολο των απειράριθμων αγαθών και στοιχείων που είναι απαραίτητα για την επιβίωση, την διατήρηση της υγείας του, την ποιότητα ζωής και την ανάπτυξη της προσωπικότητας του. Για πολλούς ανθρώπους, εκτός της νομικής προσέγγισης, η αρχιτεκτονική παράγει χώρο, όχι απαραίτητα για να μένεις αλλά και χώρο για να κινείσαι, να στέκεσαι, να απολαμβάνεις και να σκέφτεσαι. Έχει δηλαδή ως αντικείμενο βασικές αναφορές του ζωτικού χώρου του ανθρώπου. Πληροί επομένως και υπό το πρίσμα του δικαίου, απόλυτα, τον ορισμό του οικιστικού περιβάλλοντος κατά το άρθρο 24. Σε τούτη εδώ τη σύγκριση (άρθρο 24 Συντάγματος, προστασία περιβάλλοντος εν γένει και μορφολογικοί κανόνες ή προστασία παραδοσιακών οικισμών) τα αποτελέσματα δεν ενθαρρύνουν την σκέψη ότι εμείς αλλά και η πολιτεία μας έχουμε κατά νου την συνταγματική αναφορά του άρθρου 24 σε σχέση με το οικιστικό περιβάλλον ως ζωτικό χώρο του ανθρώπου. Διαμαρτυρόμαστε για το σκληρό πλαίσιο σχεδιασμού, ομοιομορφίας, έλλειψης φαντασίας που επήλθε με την κήρυξη πολλών παραδοσιακών οικισμών, αρνούμαστε ως ορισμό την έννοια «μορφολογικός κανόνας» ωστόσο η πραγματική εικόνα μας διαψεύδει. Αξίζει κανείς να αναφερθεί στην απόφαση του ΣΤΕ (1587/2010) και να αναλύσει το σκεπτικό του δικαστή όσον αφορά στην ανακατασκευή ενός κτίσματος (ερείπιο) για το οποίο υπήρχε ως φωτογραφία του παρελθόντος η ιστορική του ταυτότητα και αρχιτεκτονική 3 Και βεβαίως αξίζει κανείς, υπό το πρίσμα του Συντάγματος, να εξετάσει εάν είναι δεκτική μια τέτοιου είδους ανακατασκευή, περιοριστική του δικαιώματος της ιδιοκτησίας και του περιουσιακού δικαιώματος που όμως αποτυπώνει την «Ύδρα». Τελικά δε, αξίζει κανείς να αναρωτηθεί, εάν στην πορεία των χρόνων ο νομοθέτης δεν είχε εξαντλήσει τα όρια της αυστηρότητάς του στο συγκεκριμένο τόπο, θα είχαμε ως εικόνα σήμερα αυτό τον μαγικό τόπο; Μια ματιά στο σύνολο των οικισμών μας, σε όλη την επικράτεια ίσως δίδει κατά μέρος απάντηση. Δεν καταφέραμε (κράτος, θεσμοί, αρχιτεκτονική, πολίτες και παιδεία) να διαμορφώσουμε και να εξελίξουμε την αισθητική, την δημιουργία και την προστασία της μνήμης στο οικιστικό περιβάλλον μας. Όπου το νομικό πλαίσιο δεν ήταν σκληρό και ε- ATHINA_KARATSOLIS 3 23/1/2012
ξαντλητικό, αποτύχαμε Σήμερα, αξίζει να διαπραγματευτούμε πάλι τους στόχους μας. 3. Η αρχιτεκτονική ως Τέχνη προστατεύεται από το Σύνταγμα και μάλιστα με μια καινοτομία στην συνταγματική ιστορία μας, την κατοχύρωση της ελευθερίας της (παρ.1 του άρθρου 16). Το άρθρο 16 παρ.1 δεν υπάγει την ελευθερία της τέχνης σε κανενός είδους περιορισμούς. Ωστόσο, ο καλλιτέχνης, και προφανώς και ο Αρχιτέκτονας, ζει μέσα σε μια κοινωνία όπου η συμβίωση επιβάλλει νομικές ρυθμίσεις. Συνεπώς και ο Αρχιτέκτονας δεν είναι legibus solutus, αλλά υπόκειται στο γενικώς ισχύον δίκαιο. Η ελευθερία της Αρχιτεκτονικής περιορίζεται από τους γενικούς νόμους, τους νόμους δηλαδή εκείνους που προστατεύουν ένα έννομο αγαθό χωρίς όμως αυτοί να καθιστούν αδύνατη ή να δυσχεραίνουν δυσανάλογα την άσκηση της αρχιτεκτονικής, της οποίας η ανάπτυξη και η προαγωγή αποτελεί κατά το Σύνταγμα υποχρέωση του κράτους. Και βεβαίως μην ξεχνούμε ότι ειδικώς η αρχιτεκτονική, υπόκεινται στο γενικό δημόσιο κοινωνικό καθημερινό έλεγχο της ματιάς όλων μας. Ο Αρχιτέκτων εκτίθεται εις αεί όπως και τα έργα του. Κατά τα παραπάνω οποιεσδήποτε νομοθετικές προσεγγίσεις που περιορίζουν τη ελευθερία άσκησης Αρχιτεκτονικής και τη δυσχεραίνουν ελέγχονται συνταγματικά. Ο κανόνας υπαγορεύει καταρχάς την ελευθερία. Όπου γεννάται ζήτημα περιορισμού, θα πρέπει να γεννάται και ζήτημα παρέκκλισης για τον Αρχιτέκτονα. Στο δίκαιό μας για λόγους προστασίας του πολιτιστικού περιβάλλοντος ενσωματώσαμε και ενσωματώνουμε περιορισμούς (ειδικά διατάγματα, παραδοσιακοί οικισμοί, μορφολογικοί κανόνες, κ.ο.κ) χωρίς να περιφρουρούμε το στόχο του συντακτικού νομοθέτη για την ελευθερία της Αρχιτεκτονικής. Προς τούτο, κρίνεται απαραίτητο, όταν σχεδιάζουμε κανόνες προστασίας εννόμων αγαθών που περικλείουν και την άσκηση της Αρχιτεκτονικής, να περιγράφουμε πάντα τον τρόπο και την νομική διαδικασία με την οποία ο Αρχιτέκτων θα δύναται, έστω υπό προϋποθέσεις, να «δραπετεύει», να σχεδιάζει ελεύθερα και να προστατεύεται. Το Κράτος οφείλει να αναγάγει σε συνταγματική προτεραιότητα την προστασία της Αρχιτεκτονικής ως σημερινή παρουσία. Κατ αυτό τον τρόπο η ερμηνευμένη σήμερα συνταγματική απαίτηση θα επιτρέψει αύριο στις επόμενες γενεές να ομιλούν για αρχιτεκτονική μνημείων, συνόλων, και τόπων κατά τους ορισμούς της Γρανάδας. Αναζητώντας την ισορροπία μεταξύ των 3 αξόνων που παρατίθενται ανωτέρω και την συνύπαρξη των συνταγματικών κανόνων, θα πρέπει πρωτίστως να αντιληφθούμε ότι το Οικιστικό περιβάλλον είναι ο ζωτικός χώρος του ανθρώπου. Ως προστατευόμενο αγαθό, τόσο του ιδιωτικού όσο και του δημοσίου δικαίου, συμπίπτει με τον υπό ευρεία έννοια ζωτικό χώρο του ανθρώπου, το σύνολο των απειράριθμων αγαθών και στοιχείων που είναι απαραίτητα για την επιβίωση, την διατήρηση της υγείας του, την ποιότητα ζωής και την ανάπτυξη της προσωπικότητας του. Δεν ζούμε σε μια ιδανική πολιτεία και κυρίως δεν ζούμε σε μια πολιτεία που κατ ε- φαρμογή των διεθνών συμβάσεων διδάσκει τις αρετές του πολιτιστικού περιβάλλοντος μας και της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς στα σχολεία Θα πρέπει όμως να σχεδιάζουμε με στόχο την ιδανική πολιτεία λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες του πα- ATHINA_KARATSOLIS 4 23/1/2012
ρόντος και τα οράματά μας για το μέλλον (και μάλλον είναι ώριμη η χρονική στιγμή για ένα νέο αξιακό σύστημα). Η ανάδειξη των μεθόδων διαφύλαξης της ιστορίας μας και της αρχιτεκτονικής μας μνήμης κατ επιταγή του άρθρου 24 του Συντάγματος αποδεικνύει ότι η αναζήτηση μορφολογικών κανόνων είναι αναγκαία. Η σύγκριση όμως του κανόνα με την ανάγκη άλλων συνταγματικών στόχων ελευθερίας της τέχνης και εφαρμογής της σύμβασης της Γρανάδας θέτει ένα νέο πλαίσιο στην αναγκαιότητα Είναι απαραίτητη, υπό εμπεριστατωμένη ανάλυση και μεθοδολογία, η αναζήτηση των μορφολογικών χαρακτηριστικών. Είναι απαραίτητη όμως ως εργαλείο μόρφωσης και «παίδευσης» των Ελλήνων Αρχιτεκτόνων. Από αυτή την αναζήτησή και την αξιολόγησή τους θα τεθούν οι κανόνες και τα θεμέλια για τον σχεδιασμό του αύριο Η τέχνη κρίνεται από το αποτέλεσμα και την ιστορία αλλά και από τις νομοθετικές πρωτοβουλίες, με δείκτη το Σύνταγμα. Πρέπει να προσελκύσουμε στο δίκαιό μας κανόνες σε σύγκρουση με το παρελθόν που θα διαμορφώσουν τις συνθήκες εξέλιξης της αρχιτεκτονικής και θα αποδεικνύουν ότι η καλή αρχιτεκτονική μπορεί να προστατέψει τον σκοπό του συντακτικού νομοθέτη χωρίς ιδιαίτερα πλαίσια. Πρόσφατα η πολιτεία θεωρώ ότι έλαβε σημαντικές πρωτοβουλίες που απαντούν στο δίλημμα: διάταξη για τις άδειες δόμησης που αφορούν κτίρια σε παραδοσιακό οικισμό, παραδοσιακό ή ιστορικό τμήμα πόλης, οικιστικό σύνολο που έχει χαρακτηριστεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο, καθώς και κηρυγμένα διατηρητέα κτίρια ή νεότερα μνημεία σύμφωνα με την οποία οι αρχιτεκτονικές μελέτες εκπονούνται και υπογράφονται αποκλειστικά από αρχιτέκτονες μηχανικούς (άρθρο 8 παρ.2 Ν.4030/2011), διάταξη σημαντικού ενδιαφέροντος για τα Συμβούλια Αρχιτεκτονικής σύμφωνα με την οποία η αρμοδιότητά τους εκτείνεται και σε γνωμοδότηση για αρχιτεκτονικές μελέτες που διαφοροποιούνται από τα μορφολογικά στοιχεία και την τυπολογία που επιβάλλεται με ειδικές διατάξεις που έχουν θεσπιστεί ανά περιοχή (άρθρο 21 παρ.ε Ν.4030/2011), υπουργική απόφαση (26804/2011.ΦΕΚ 1427/Β/2011) για την διενέργεια αρχιτεκτονικών διαγωνισμών σχεδόν για το σύνολο των κτιριακών έργων στην Ελλάδα. Ένα νέο κανονιστικό πεδίο, το οποίο θεωρώ ότι εάν προστατευτεί θα είναι η α- φορμή για ένα καθαρό, διαγωνιστικό πλαίσιο αρχιτεκτονικών σχεδίων και ιδεών, σε αντίθεση με την μέχρι τώρα διαδικασία συγκέντρωσης δεκαδικών ψηφίων μέσα από εκθέσεις τυπικής μεθοδολογίας, δάνειας ικανότητας και οικονομικών προσφορών. Θεσμικά προκειμένου να μην υπάρχουν διλήμματα θα πρέπει τέτοιου είδους πρωτοβουλίες να ενταθούν. Το κράτος πρέπει να χαράξει πολιτική, με κύριο γνώμονα την Αρχιτεκτονική και οι Αρχιτέκτονες πρέπει να έχουν ως στόχο τον επαναπροσδιορισμό της θέσης τους στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία. Θα πρέπει με τα έργα τους να δημοσιοποιούν ποια είναι η σημασία της αρχιτεκτονικής δημιουργίας και ποιος ο ρόλος του αρχιτέκτονα. ATHINA_KARATSOLIS 5 23/1/2012
Οι άνθρωποι πάντα, με η χωρίς μνημόνια θα χρειάζονται μέρη για να εργάζονται, να ζουν να παίζουν και να ερωτεύονται. Ο Αρχιτέκτονας οφείλει να μετατρέψει αυτές τις ανάγκες σε εικόνες και η πολιτεία πρέπει να δώσει τώρα στις δύσκολες εποχές βήμα στον Αρχιτέκτονα. Υπό τέτοιες συνθήκες θα οδηγηθούμε με φάρο τους συνταγματικούς κανόνες μας στην αρχιτεκτονική της δημιουργίας. Μιας δηλαδή αρχιτεκτονικής που που apriori και a posteriori θα αμφισβητεί κάθε κανονιστική διάταξη μορφολογικών κανόνων. 1 Συνδέεται με την παρατήρηση ότι στις ρυθμίσεις της Σύμβασης, που αποτέλεσαν συνέχεια της Χάρτας της Βενετίας του 1964 και της Διακήρυξης του Άμστερνταμ του 1975 στο ζήτημα της διατήρησης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς. 2 Το άρθρο 28 αποτελεί θεμέλιο για τη συμμετοχή της Χώρας στις διαδικασίες της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης (ερμηνευτική δήλωση). 3 Οι όροι και περιορισμοί δόμησης, που αφορούν παραδοσιακούς οικισμούς, πρέπει να αποσκοπούν στη διατήρηση και ανάδειξη της φυσιογνωμίας τους, δεν επιτρέπεται δε να είναι δυσμενέστεροι για το περιβάλλον από τους όρους και περιορισμούς που ίσχυαν προηγουμένως. Είναι δυνατόν να επιτραπεί στην Ύδρα ανοικοδόμηση όχι μόνον οικοπέδων, επί των οποίων υπήρχαν κτίσματα κατά τη θέση σε ισχύ των περί μνημειακού χαρακτήρα διατάξεων, αλλά και οικοπέδων, επί των οποίων κατά την κρίση του Υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημών, βάσει συμβολαίων, αυτοψίας ή άλλων στοιχείων, προϋπήρξαν κτίσματα οποτεδήποτε, έστω και πριν τη θέση σε ισχύ των περί προστασίας της νήσου Ύδρας διατάξεων. Επιτρέπεται επομένως ανακατασκευή οικοδομήματος παρομοίου προς εκείνο, του οποίου η ύπαρξη μπορεί να αποδειχθεί και κατά μείζονα λόγο, η αποκατάσταση οικοδομήματος στη μορφή, την οποία μπορεί να αποδειχθεί ότι είχε πάντοτε υπό τους τυχόν προσθέτους ισχύοντες όρους και περιορισμούς. Το καθεστώς προστασίας του οικισμού της Ύδρας, το οποίο έχει επιβληθεί προκειμένου να διαφυλάσσεται η σχέση δομημένου αδόμητου χώρου και να μην διασπάται το ιδιαίτερο (βραχώδες) φυσικό ανάγλυφο της νήσου, με αποτέλεσμα την αλλοίωση του μνημειακού χαρακτήρα του οικισμού, ο οποίος προστατεύεται ως σύνολο, δεν έχει επηρεασθεί από τις διατάξεις του Ν 3028/2002 και εξακολουθεί να ισχύει στο σύνολό του. ATHINA_KARATSOLIS 6 23/1/2012