ΤΟΥ ΣΤ' ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «Ο ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ» ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ ΤΟΥ ΣΤ' ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΤΟΜΟΣ Αι ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΣΥΝΈΔΡΙΟΥ ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΟΣ ΣΥΝΕΔΡΙΑ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΧΑΝΙΑ 1990

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΚΟΠΑΚΑ ΟΣΤΕΙΝΟ ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΖΑΚΡΟ* ΑΠΟ ΤΗ Το αντικείμενο που παρουσιάζεται βρέθηκε τον Αύγουστο του 1984, στη διάρ κεια της ανασκαφής του ανακτόρου της Ζάκρου (Μουσείο Σητείας, Αρ. Κατ. 4632) 1. I. Το εύρημα Πρόκειται για ένα ραβδόσχημο επιπεδόκυρτο αντικείμενο, λεπτό και επίμηκες, μήκους 3,52 εκ., πλάτους 0,5 εκ. (στο ένα άκρο) και 0,65 εκ. (στο άλλο άκρο), ύψους 0,6 εκ. και πάχους 0,2 εκ. περίπου (Πίν. 51α-β). Η υποκίτρινη στιλπνή επιφάνειά του είναι πολύ φθαρμένη. Το υλικό κατασκευής φαίνεται να είναι το κόκαλο ή το ελεφαντόδοντο2. Από το αντικείμενο λείπει η μία άκρη. Στην επί πεδη επιφάνεια υπάρχει εγχάρακτη επιγραφή από οκτώ συλλαβογράμματα στη γραμμική Α. Από το πρώτο συλλαβόγραμμα σώζεται μόνο ένα τμήμα, ενώ τα υπόλοιπα επτά είναι ακέραια. Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή Ν. Πλάτωνα που μου παραχώρησε την άδεια υ,ελέτης και δημοσίευσης του αντικειμένου. Εκφράζω επίσης την ευγνωμοσύνη αου στον J.-P. livier για την πολύτιμη βοήθειά του. Την εργασία μου στο Μουσείο Σητείας διευκόλυναν ο Διευθυντής κ. Ν. Παπαδάκης και το προσωπικό του Μουσείου. Στη διάρκεια της μελέτης μου, είχα την αμέριστη συχνά μελω δική συμπαράσταση της ανασκαφικής ομάδας Κάτω Ζάκρου. 1. Η ανακάλυψη του αντικειμένου ανακοινώθηκε στην έκθεση των ανασκαφικών δεδομένων του 1984 [βλ. Τό Εργον, 1984, 95, εικ. 125 (όπου το αντικείμενο απεικονίζεται ανάποδα) και BCH 109, 1985, (Chronique / 1984) 844). 2. Η υπόθεση αυτή στηρίζεται αποκλειστικά στη μακροσκοπική εξέταση του υλικού κατασκευής του αντικειμένου.

396 H μορφή του αντικειμένου παρουσιάζει κάποια ιδιαιτερότητα και δεν είναι άμε σα ενδεικτική της χρήσης του, που παραμένει αινιγματική. Η ελαφρά κυρτή του ράχη και η απουσία γόμφων δείχνουν ότι δε στερεωνόταν σε κάποιο πυρήνα και, επομένως, θα πρέπει να θεωρηθεί περισσότερο αυτοδύναμο απ ό,τι' ένα ένθεμα ή ένα πλακίδιο: αποτελούσε ίσως είδος μικρής ταμπέλας, από αυτές που χαρακτη ρίζει με σαφήνεια ο αγγλικός όρος tag. II. Ανασκαφικά δεδομένα Το αντικείμενο προέρχεται από την περιοχή του νότιου περιβόλου του ανακτό ρου της Ζάκρου: βρέθηκε συγκεκριμένα ανάμεσα στη νότια πρόσοψη του Εργαστη ριακού Συγκροτήματος και σε παράλληλο της πρόσοψης αυτής τοίχο, που ορίζει το νότιο περίβολο του ανακτόρου {ειχ. 1). Συγκαταλέγεται στα ευρήματα του ανώτερου στρώματος μιας επίχωσης, πάχους 0,70 μ. {ειχ. 2). Η επίχωση περιεί χε χώμα με μικρές πέτρες, άφθονη κεραμεική, ακόσμητη και διακοσμημένη, και πολλά κόκαλα ζώων, κυρίως αιγοπροβάτων, τα περισσότερα από τα οποία έφεραν ίχνη φωτιάς. Με την επίχωση αυτή, που έγινε όπως δείχνει η κεραμεική στην αρχή της νεοανακτορικής περιόδου, μπαζώθηκε ένα σύστημα παλαιοανακτορικών δωματίων και ανυψώθηκε το επίπεδο δόμησης, με σκοπό, ίσως, την αποφυγή της υγρασίας από τα υπόγεια νερά που αναβλύζουν στον χώρο του ανακτόρου. Στην επίχωση στηρίχτηκε ο νεοανακτορικός τοίχος του νότιου περιβόλου και δια μορφώθηκαν δύο διαβάσεις, η μία βόρεια και η άλλη νότια του τοίχου αυτού {ειχ. 1 ). Η μικτή κεραμεική της επίχωσης δεν περιείχε όστρακα της ΤΜΙΒ περιόδου και δείχνει ότι η ΤΜΙΑ αποτελεί το terminus ante quem για τη χρονολόγηση του αντικειμένου. Όπως είναι γνωστό, ένα από τα δωμάτια του νότιου Εργαστηριακού Συγκρο τήματος ερμηνεύεται από τον Νικόλαο Πλάτωνα ως χώρος επεξεργασίας διακοσμητικών υλών, όπως το ελεφαντόδοντο, η ορεία κρύσταλλος και η φαγεντιανή3. Δεν είναι λίγα, λοιπόν, τα οστέινα και ελεφάντινα μικροαντικείμενα ενθέματα, πλακίδια, δισκία που έχουν βρεθεί στην ευρύτερη περιοχή του νότιου Εργαστηριακού Συγκροτήματος της Ζάκρου. Είναι όμως, όσο ξέρω, η πρώτη φορά, τόσο στη Ζάκρο όσο και αλλού στον αιγαιακό χώρο της Εποχής του Χαλκού, που ένα οστέινο γενικά αντικείμενο είναι ενεπίγραφο4. Με αυτή 3. Βλ. Ν. Πλάτων, Ζάχρος. Το νέον μινωιχόν άνάχτορον, Άθήναι 1974, 102. 4. Μεμονωμένα εγχάρακτα σημεία παρατηρούνται σε μερικά μινωικά και μυκηναϊκά ελεφαντουργήματα (βλ. A.J. Evans, The Palace of Minos at Knossos III, London, 1930. 405-409.

A Ο Μ H w V / M Z Z M =1 Q Td i N ÿ j J 1 v'v; : - :Ϊ.! «Τ.. :!:>. : i'.» ' wp ώϋίμί.ϊ. $pæ I ri ; I ;-a* i '.: mi 7d w 2 Z M.»W- o '%= > a iiiiôêiâlmÿk4 a_ X I H N f > i H l i e ΓΛπατ-C, :. iitsv #.* :φ'% : ί jί ers* I. > "0 0 0 2 1 S 3 10 s U 15 6M 20F T ΑΝΑΕΚΑΦΗ Z ΑΚΡΟΥ N Δ ΤΟΥ ΕΡΓ ΑΓΤΗΡΙΑΚΟΥ ΤΟΜΕΑ XPE ΑΠΟΤΊΠΩΤΗ 1985 1. Κάτοφη της περιοχής νότια του Εργαστηριακού Συγκροτήματος του ανακτόρου της Ζάκρου. Ειχ. ΚΑΙΤΗ Τ ΑΓΩΝΙΔΟΥ-NAKALM. ΑΡΧΙΤΕΚΤΠΝ Co Ό

398 y-c y *,' : Ή '/ ΤΟΜΗ Εικ. 2. Τομή της επίχωσης νότια του Εργαστηριακού Συγκροτήματος του ανακτόρου της Ζάκρου. ΡΜ Ψ» τ ν Εικ. 3. Σχέδιο της επιγραφής ZA Zg 35 (κλίμ. 3:1). την έννοια, το αντικείμενο και η επιγραφή αποτελούν αντίστοιχα αρχαιολογικό και επιγραφικό unicum. III. Η επιγραφή Η νέα επιγραφή (εικ. 3) εντάσσεται στις τριάντα τέσσερις ήδη γνωστές επιγρα φές από τις πινακίδες και τους πίθους της Ζάκρου5. Παίρνει κατά συνέπεια, στη σειρά των επιγραφών στη γραμμική Α, τον κωδικό ZA Zg 356. Επτά από τα οκτώ συλλαβογράμματα που την αποτελούν είναι γνωστά και αναγνωρίζονται με ευκολία. Το μόνο αμφίβολο σημείο είναι το πρώτο, μέρος fig. 269-270. Βλ. επίσης Γ. Σακελλαράκης, Το ελεφαντόδοντο και η κατεργασία του στα Μυκηναϊ κά χρόνια, Αθήναι 1975, 58-66, εικ. 76-87). Πρόκειται όμως, μάλλον, για σημεία που όριζαν τη θέση των ελεφάντινων κομματιών σε κάποια μεγαλύτερη σύνθεση. Ανάλογο σκοπό είχαν και σημεία, ή καμιά φορά και ολόκληρες επιγραφές, σε ανατολικά ελεφαντουργήματα (βλ. Γ. Σακελλα ράκης, αυτόθι, 66, σημ. 208). 5. Βλ. Ενεπίγραφοι πινακίδες και GRILA V, 112-113. 6. Τα αρχικά ΖΑ της Ζάκρου και τον αύξοντα 35 των επιγραφών της Ζάκρου. Μεσολαβεί ο κωδικός Zg που χρησιμοποιείται από τους Godart-livier για να χαρακτηρίσει τις επιγραφές σε μεμονωμένα αντικείμενα από διάφορα υλικά που δεν υπάγονται στις ήδη γνωστές κατηγορίες των ενεπίγραφων αντικειμένων (πέτρινο βαρίδι από τα Κύθηρα, ελλειψοειδής πέτρα από τη Σητεία, πήλινο ειδώλιο από την Τύλισο κ.λπ.). Βλ. GRILA IV, 163-170.

ΟΣΤΕ Ι ΝΟ ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΑΠΟ ΤΗ ΖΑΚΡΟ 399 του οποίου βρίσκεται στη σπασμένη άκρη του αντικειμένου. Η μεταγραφή των σημείων, σύμφωνα με τον πέμπτο τόμο του GRILA7, είναι η ακόλουθη: ] 13-73-57-26, 09-54-85-45 t. Τα σημεία Η μελέτη των σημείων της επιγραφής οδηγεί στις παρακάτω γενικές παρατη ρήσεις: τα οκτώ σημεία είναι κοινά στη γραμμική A Και Η επιγραφή φαίνεται χαραγμένη για διαβάζεται από να και στη γραμμική Β. τα αριστερά προς τα δεξιά πραγματικά, από τα επτά βέβαια σημεία, τα τρία (*73, *09, *85) δείχνουν καθαρά τη φορά της ανάγνωσης. Όλα τα σημεία εκτός από ένα (*85) είναι ήδη γνωστά στις επιγραφές από τη Ζάκρο, στις οποίες τα περισσότερα εμφανίζονται με σχετικά μεγάλη συχνότητα. Ωστόσο μερικά σημεία συναντιούνται σπανιότερα στις επιγραφές αυτές: το σημείο *57, συνηθισμένο στη γραμμική Α, δεν έχει παρατηρηθεί παρά εννιά φορές στη Ζάκρο3, όπου το σημείο *54 εμφανίζεται για τρίτη μόλις φορά9. Το σημείο *85 παρουσιάζει τη μικρότερη συχνότητα από όλα: αυτή είναι η πρώτη του εμφάνιση στη Ζάκρο γενικά ως σημείο της γραμμικής A δεν έχει αναγνωριστεί με βεβαιό τητα παρά δύο μόνο φορές, σε τράπεζα προσφορών από το Γιούχτα (I Za 3> και στη χάλκινη φιάλη, ίσως από τον Κόφινα (K (?) Zf 2)10. Όλα τα σημεία είναι γενικά καλά χαραγμένα και καλλιγραφικά. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η γραφική απόδοση των σημείων *09 και *45: το *09 έχει τέσσερις κάθετες κεραίες και το πόδι μετατοπισμένο στο μέσον περίπου του οριζόντιου στελέχους. Ανάλογη μετατόπιση του ποδιού παρατηρείται σε πινακίδες της Αγίας Τριάδας11 και σε ένα τουλάχιστον παράδειγμα του σημείου *09 σε πινακίδα της γραμμικής Β από την Κνωσό12. Το τελευταίο σημείο ( *45) έχει στρογγυλεμένο σώμα και τρία πόδια που συγκλίνουν προς αυτό πρόκειται ίσως για τη μόνη ιδιορρυθμία που δίνει μια γραφική ένδειξη της προέλευσης της επιγραφής από τη Ζάκρο13. 7. Βλ. GRILA V, ρ. XXII. 8. Πρόκειται για το σημείο L32 του συστήματος PUGLIESE CARATELL1. Για τη συχνότητα εαράνισης του σημείου αυτού στη Ζάκρο, βλ. Ενεπίγραφοι πινακίδες, 201 και GRILA V, 228-232. 9. Πρόκειται για το σημείο L75 του συστήματος PUGLIESE CARATELLI. Για τη συχνότητα εμφάνισής του στη Ζάκρο, βλ. 'Ενεπίγραφοι πινακίδες, 201 και GRILA V, 222-223. 10. Βλ. αντίστοιχα GRILA V, 20-21 και GRILA IV, 158-159. 11. Βλ. GRILA V, ρ. XXIX και microfiches (1), pi. 32-33. 12. Στην πινακίδα KN V 285 (βλ. J. Chadwick et al.. Corpus of Mycenaean Inscriptions from Knossos, Roma, 1986, 117. 13. Βλ. GRILA V, ρ. XXXV και microfiches (1), pi. 47-48.

400 H γενική μορφή των σημείων παραπέμπει περισσότερο στη γραφική απόδοση της γραμμικής A σε αντικείμενα, λίθινα ή μεταλλικά, απ ό,τι σε πινακίδες. Εμφανείς είναι οι ομοιότητες με σημεία σε τράπεζες προσφορών από το Γιούχτα14, το Παλαίκαστρο15 και αλλού. 2. Ομάδες σημείων Ένα σημείο στίξης, μετά το τέταρτο συλλαβόγραμμα, χωρίζει την επιγραφή σε δύο ομάδες σημείων λέξεις. Καμιά από τις ομάδες αυτές δεν είναι γνωστή από άλλες επιγραφές δεν απομονώθηκε κανένα ήδη γνωστό τρίγραμμα (ομάδα από τρία σημεία) στο κείμενο. Διαπιστώθηκε ένα μοναδικό ζεύγος σημείων, το *57-*26, που μπορεί να συγκριθεί με αντίστοιχο ζεύγος στην ομάδα 57-26-80-24 της πινακίδας PH 7a.316. 3. Σύγκριση με τη γραμμική Β Αποτελεί κοινό τόπο ότι η γραμμική A δεν είναι αναγνώσιμη ακόμη στις μέρες μας. Η μεγάλη όμως γραφική συγγένεια ανάμεσα στη γραμμική A και τη γραμμι κή Β αποτελεί μόνιμη πρόκληση17: σε ποιο βαθμό τα σημεία που έχουν όμοια μορφή και στις δύο γραφές θα μπορούσαν να πάρουν και την ίδια ή παραπλήσια φωνητική αξία; Ένα τέτοιο παρακινδυνευμένο εγχείρημα δε θα ήταν εντελώς αθέμιτο στην επιγραφή της Ζάκρου, εφόσον όλα τα σημεία της αντιστοιχούν σε σημεία της γραμμικής Β και μάλιστα μερικά από αυτά έχουν αποδοθεί γραφικά όπως στη γραμμική Β. Στην περίπτωση αυτή θα προέκυπτε, με όλη την απαιτούμενη επιφύλαξη, η παρακάτω ανάγνωση: ] ME-MI-JA-RU, SE-WA-AU-DE. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι δύο τελευταίες συλλαβές της επιγραφής. Η απόδοση της αξίας DE στο σημείο *45 μπορεί να θεωρηθεί, προς το παρόν, αυθαίρετη. Αντίθετα, σύμφωνα με τις παρατηρήσεις των Τσιποπούλου, Godart, livier στην επιγραφή της χάλκινης φιάλης από τον Κόφινα (;), το σημείο *85 έχει ίσως στη γραμμική A αξία παραπλήσια με το σημείο *08, εφόσον *08 και *85 εμφανίζονται το ένα αντί του άλλου σε ζεύγη σημείων18. Επομένως το *85 Βλ. GRILA IV, 22-24. Βλ. GRILA V, 17-35. Βλ. GRILA, I, 294-295. Βλ. μεταξύ άλλων, J.-P. livier, 'Lire' le linéaire A?. Le Monde Grec. Hommages à Claire Préaux. Bruxelles, 1975, 441-449. Βλ. επίσης L. Godart, Du linéaire A au linéaire B. Aux rigines de l Hellénisme. La Crète et la Grèce. Hommage à Henri van Effenterre. Paris, 1984, 121-128. 18. Βλ. Μ. Τσιποπούλου, «Χάλκινο άγγεϊο τοϋ Μουσείου Χανίων με επιγραφή σε γραμμική 14. 15. 16. 17.

ΟΣΤΕ Ι ΝΟ ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΑΠΟ ΤΗ ΖΑΚΡΟ 401 θα μπορούσε να διαβάζεται στη γραμμική A όπως το όμοιο του στη γραμμική Β, δηλαδή AU. Αν η υπόθεση αυτή ευσταθεί, υπάρχει στην επιγραφή της Ζάκρου ο όρος AU DE, όρος γνωστός στη γραμμική Β εφόσον εμφανίζεται στις πινακίδες της σειράς Ta της Πύλου, με δύο μορφές19: ως ουσιαστικό στην οργανική δοτική πληθυντικού έχει τη μορφή au-de-pi στις πινακίδες Ta 642.2, Ta 707.1,3, Ta 708.1, Ta 710.1 και Ta 721.1-5. ως θηλυκό επιθέτου στον ενικό έχει τη μορφή au-de-we-sa στην πινακίδα Ta 709.2,2a. Στην πρώτη του μορφή (au-de-pi), ο όρος σχετίζεται με έπιπλα, τραπέζια και σκαμνιά που, με τη σειρά τους, σχετίζονται με το ελεφαντόδοντο και, πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τους Ventris-Chadwiclc, έχουν ένθετη διακόσμηση από ελεφαντόδοντο20. Ο όρος αυτός δεν έχει αντιστοιχία στην ελληνική γλώσσα- έχει επομένως προέ λευση μινωική ή αποτελεί ξένο δάνειο. Η σημασία του όρου στις πινακίδες της Πύλου μας είναι άγνωστη. Πρόκειται μήπως για μια μορφή διακόσμησης ή για ένα ορισμένο σχήμα αντικειμένου που διακοσμούσε κομμάτια της επίπλωσης; Δεν είναι δυνατό να εξακριβωθεί με βεβαιότητα. Ενδιαφέρουσες φαίνονται πάντως, προς το παρόν, οι σχέσεις: «έπιπλα / ελεφαντόδοντο / au-de» στις πινακίδες της Πύλου και «αντικείμενο με ιδιαίτερο σχήμα / ίσως ελεφαντόδοντο / AU-DE» στο εύρημα από τη Ζάκρο. Αν ευσταθούν οι παραπάνω συλλογισμοί και, κυρίως, αν δεχτούμε ότι τα σημεία όπως και στη γραμμική Β παραπλήσια *08 και *85 έχουν στη γραμμική A φωνητική αξία, έχομε ίσως για πρώτη φορά το σημαίνον και το σημαινόμενο συνδυασμένα στο αντικείμενο της Ζάκρου. Η επιγραφή θα χαρακτήριζε σε αυτή την περίπτωση το αντικείμενο που, με τη σειρά του, θα «αυτοχαρακτηριζόταν» μέσα από την επιγραφή. Δυστυχώς, η υπόθεση αυτή δεν παρέχει στοιχεία για τον προορισμό του αντικειμένου, ο οποίος ενδέχεται να διευκρινιστεί μόνο μέσα από τη μελλοντική έρευνα. A άπό τή συλλογή Κ. καί Μ. Μητσοτάκη». Πεπραγμένα- Ε' Διεθνούς Κρητολογιχοϋ Συνεδρίου 1981, 373-384. Βλ. επίσης Μ. Tsipopoulou, L. Godart, J. -P. livier. "Bol de bronze à base ombiliquée avec inscription en linéaire A de la collection K. et M. Mitsotakis. SMEA 23 (1982), 69. 19. Βλ. E. Bennett. J. -P. livier, The Pylos Tablets Transcribed 1, Roma 1973, 230-231. Βλ. επίσης, F. Aura Jorro. Diccionario micénico I, Madrid. 1985. 143. 20. Βλ. M. Ventris, J. Chadwick, Documents in Mycenaean Greek. Cambridge, 19722, 332-348. Βλ. επίσης, F. Vandenabeele, J. -P. livier, Les idéogrammes archéologiques du linéaire B. Paris 1979, 163. Πεπραγμένα ΣΤ' Διεθ. Κρη-ολ. Συνεδρίου Al - 26

402 ΣΤΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Ενεπίγραφοι πινακίδες: Ν. Πλάτωνος, W.C. Brice Ενεπίγραφοι πινακίδες καί πίθοι Γραμμικού συστήματος A εκ Ζάκρου Inscribed Tablets and Pithos of Linear A System from Zakro, Άθήναι 1975. GRILA: L. Godart, J.-P. livier, Recueil des inscriptions en linéaire A, Vol. I-V, Paris, 1976-1985.