Περίληψη : Ο ναός του Nτερέ Αγζί (Dereağzı), κοντά στα Μύρα της Λυκίας, είναι μια τρουλαία βασιλική με δύο οκταγωνικά παρεκκλήσια προσαρτημένα στη βόρεια και στη νότια πλευρά της. Χρονολογείται γύρω στο 900. Η αποσπασματικά σωζόμενη διακόσμησή του με τοιχογραφίες και ψηφιδωτά, ταυτόχρονη με την ανοικοδόμησή του, εικονογραφικά και τεχνοτροπικά συνδέεται με την τέχνη της Κωνσταντινούπολης του 9ου-10ου αιώνα, δείχνοντας τη στενή σχέση της περιοχής με την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας. Χρονολόγηση β' μισό ή τέλη 9ου / αρχές 10ου αι. Γεωγραφικός εντοπισμός Λυκία 1. Εικονογραφικό πρόγραμμα Ο βυζαντινός ναός στο Nτερέ Aγζί (Dereağzı), κοντά στα Μύρα της Λυκίας, ανήκει στον γνωστό από τον 8ο αιώνα 1 αρχιτεκτονικό τύπο της βασιλικής με τρούλο και χρονολογείται γύρω στο 900. Βόρεια και νότια του ναού έχουν προσαρτηθεί δύο οκταγωνικά παρεκκλήσια. 2 Τόσο ο ναός όσο και τα παρεκκλήσια εξωτερικά ήταν καλυμμένα με κονίαμα σε ρόδινο χρώμα, που σώζεται αποσπασματικά, ενώ εσωτερικά είχαν διακοσμηθεί με ψηφιδωτά και τοιχογραφίες, από τα οποία όμως ο περιορισμένος αριθμός σωζόμενων σπαραγμάτων επιτρέπει τη μερική μόνο ανασύνθεση του εικονογραφικού τους προγράμματος: α) στον κυρίως ναό η ταύτιση ενός τμήματος ψηφιδωτής παράστασης με τη σκηνή της Υπαπαντής ίσως αποτελεί ένδειξη ανάπτυξης στους τοίχους του κύκλου του Δωδεκαόρτου, β) στο διακονικό, την αψίδα την καταλάμβανε παράσταση Θεοφάνειας και γ) στο βορινό παρεκκλήσιο, στην καμάρα μπροστά από το Ιερό, είχαν απεικονιστεί τουλάχιστον τρεις όρθιοι επίσκοποι. Στην περιγραφή του εικονογραφικού διακόσμου θα ακολουθήσουμε την αναλυτική μελέτη του Morganstern, του οποίου η σχετική μονογραφία είναι η βασική μας βιβλιογραφία για το ναό στο Ντερέ Αγζί. 2. Τοιχογραφίες Από τις τοιχογραφίες που κοσμούσαν το ναό εσωτερικά, καλύτερα διατηρούνται δύο μόνο σπαράγματα: ένα στο διάδρομο που οδηγεί από το νάρθηκα στο βόρειο κλίτος (διαστάσεις 0,26x0,56 μ.) και ένα στο δυτικό άκρο του βόρειου τοίχου του νάρθηκα (έκτασης μικρότερης του 1 τ.μ.). Το πρώτο σπάραγμα φέρει γεωμετρική διακόσμηση με οκτάγωνα διαφόρων μεγεθών που συμπλέκονται μεταξύ τους πάνω σε βάθος αποτελούμενο από ορθογώνια επίσης διαφόρων μεγεθών. Το περίγραμμα των οκταγώνων έχει ζωγραφιστεί με μαύρο χρώμα, ενώ αυτό των ορθογωνίων με σκούρο πορφυρό. Στο δεύτερο σπάραγμα διατηρούνται μικρές μόνο επιφάνειες κίτρινου, κιτρινοπράσινου και πορφυρού χρώματος, με αποτέλεσμα το σχέδιο να είναι ασαφές. Τέλος, ίχνη κόκκινου ή πορφυρού χρώματος σώζονται σε δύο μικρές επιφάνειες, μία στο διάδρομο που οδηγεί από το νάρθηκα στο νότιο κλίτος και μία κατά μήκος της βόρειας πλευράς της ανατολικής παραστάδας στο υπερώο. Έχουν επίσης παρατηρηθεί ίχνη ρόδινου χρώματος στη βορειοανατολική γωνία της πρόθεσης, κάτω από τον κοσμήτη. 3. Ψηφιδωτά Δημιουργήθηκε στις 29/1/2017 Σελίδα 1/7
Τα λίγα σπαράγματα ψηφιδωτών παραστάσεων που σώζονται στο διακονικό, στον κυρίως ναό και στο βορινό παρεκκλήσιο ανακαλύφθηκαν το 1967. Ένα χρόνο μετά έγινε η συντήρηση και ο καθαρισμός των σπαραγμάτων, με εξαίρεση εκείνα του κυρίως ναού, ενώ στη συνέχεια τα σπαράγματα του διακονικού μεταφέρθηκαν στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αττάλειας, όπου και εκτίθενται. Τα υπόλοιπα σπαράγματα παρέμειναν στη θέση τους. 3.1. Διακονικό Στο χώρο του διακονικού διατηρούνται τρία σπαράγματα ψηφιδωτής διακόσμησης: το πρώτο (με μήκος βάσης 0,57 μ. και ύψος 0,51 μ.) προέρχεται από το βορινό τμήμα του τεταρτοσφαιρίου της αψίδας, το δεύτερο (με μήκος βάσης 0,06 μ. και ύψος 0,545 μ.) από το μέτωπο του τεταρτοσφαιρίου και το τρίτο (με μήκος βάσης 0,545 μ. και ύψος 0,585 μ.) από το βορειοανατολικό τμήμα της καμάρας μπροστά από την αψίδα του Ιερού. Από τα σπαράγματα αυτά, το πρώτο και το τρίτο διατηρούν ένα μέρος από τις παραστάσεις στις οποίες ανήκαν, καθιστώντας τις έτσι αναγνωρίσιμες. Στο δεύτερο όμως δεν διακρίνονται παρά μόνο ίχνη ενός πράσινου στοιχείου (πιθανόν βλαστού) σε λευκό κάμπο. Στο σπάραγμα από το βορινό τμήμα του τεταρτοσφαιρίου της αψίδας πάνω σε πολύχρωμο βάθος από ψηφίδες λευκού, γκρίζου, κόκκινου, ανοιχτού καστανού και γαλάζιου χρώματος εικονίζεται στα αριστερά το δεξί τμήμα ενός μεγάλου τροχού, ανοιχτού καστανού χρώματος, με πέντε από τις αρχικά οχτώ ακτίνες του, το οποίο περιβάλλεται από πύρινες γλώσσες. Δεξιότερα σώζεται μόνο το κατώτερο μέρος των ποδιών μιας μορφής, που θα μπορούσε να ταυτιστεί με Χερουβείμ ή Σεραφείμ λόγω της παρουσίας πίσω της δύο μεγάλων φτερών σε σχήμα V. Στο χώρο ανάμεσα στον τροχό και τον άγγελο ξεχωρίζουν τα κεφαλαία γράμματα Ε και Λ, γραμμένα το ένα δίπλα στο άλλο με λευκές ψηφίδες και περιγεγραμμένα από κόκκινες ψηφίδες. Επειδή βρίσκονται κοντά στον τροχό, έχει υποτεθεί ότι ανήκαν στην εβραϊκή λέξη «Γελγέλ», που σημαίνει «τροχός» (Ιεζεκιήλ 10:13) και παρατίθεται ενίοτε σε βυζαντινές παραστάσεις Θεοφάνειας, όπως αυτή στο Παρεκκλήσιο 15α της κοιλάδας των Κοράμων (Göreme) στην Καππαδοκία (τέλη 9ου/αρχές 10ου αιώνα) ή στο Aşağı Bağı Kilise (Cambazlı), επίσης της Καππαδοκίας (11ος αιώνας). 3 Στο σπάραγμα του βορειοανατολικού τμήματος της καμάρας προβάλλει, μέσα σε πράσινο κάμπο, το κατώτερο μέρος του σώματος μιας όρθιας ανδρικής μορφής, γυρισμένης ελαφρά προς τα δεξιά κρίνοντας από τη θέση των ποδιών. Φοράει ποδήρη χιτώνα, όπου κυριαρχεί το ανοιχτό γαλάζιο ή καστανοπράσινο χρώμα, και σανδάλια με κόκκινες και καστανοκόκκινες ψηφίδες γυαλιού, ενδυμασία που συνηθίζεται στις απεικονίσεις βιβλικών μορφών. Η μορφή αυτή, λόγω της θέσης της κοντά στην αψίδα, δεν αποκλείεται να συμμετείχε στην ευρύτερη παράσταση της Θεοφάνειας. Στην περίπτωση αυτή ίσως να επρόκειτο για έναν άγγελο ή προφήτη, πιθανότατα για τον Ησαΐα. Με βάση τα τρία αυτά σπαράγματα διακόσμησης που διατηρούνται στο διακονικό του ναού, ο Morganstern έχει αποκαταστήσει το εικονογραφικό πρόγραμμα της αψίδας του ως εξής: στο κέντρο του τεταρτοσφαιρίου παριστανόταν μια σκηνή Θεοφάνειας με τον Χριστό ένθρονο μέσα σε δόξα, εκατέρωθεν του οποίου στεκόταν, λόγω του περιορισμένου διαθέσιμου χώρου, από ένα Χερουβείμ ή Σεραφείμ. Κοντά στα πόδια κάθε αγγέλου είχαν απεικονιστεί δύο πιθανότατα τροχοί με γλώσσες φωτιάς γύρω τους, από τους οποίους τουλάχιστον ο ένας έφερε την επιγραφή ΓΕΛΓΕΛ. Το μέτωπο της αψίδας διακοσμούνταν πιθανότατα με ελισσόμενο βλαστό. Τέλος, η ανδρική μορφή που διατηρείται στο βορειοανατολικό τμήμα της καμάρας μπροστά από την αψίδα και απεικονίζει πιθανότατα μια μορφή της Παλαιάς Διαθήκης, είναι πιθανό να συμπλήρωνε την προφητική σκηνή που είχε απεικονιστεί στα ανατολικά. Κρίνοντας δε από τον υπόλοιπο διαθέσιμο χώρο της καμάρας, στις υπόλοιπες πλευρές της θα πρέπει να είχαν παρασταθεί τρεις ακόμα ανάλογες μορφές. 3.2. Κυρίως ναός Από τη διακόσμηση του κυρίως ναού έχουν διατηρηθεί μόνο μερικά τμήματα ψηφιδωτής παράστασης στην καμάρα πάνω από το δυτικό διαμέρισμά του. Η επιφάνεια που καλύπτεται από τις ψηφίδες αποτελεί πιθανότατα ένα μικρό μέρος από παράσταση Υπαπαντής. Αριστερά διακρίνονται δύο μορφές με φωτοστέφανους, αντικριστά η μία από την άλλη, που σώζονται μέχρι τη μέση. Η μορφή στα δεξιά διατηρείται σε καλύτερη κατάσταση. Πρόκειται για μια όρθια γυναίκα, ντυμένη Δημιουργήθηκε στις 29/1/2017 Σελίδα 2/7
με σκουρόχρωμο μαφόριο που καλύπτει την κεφαλή και πέφτει στους ώμους σκεπάζοντας τον κορμό και μέρος του δεξιού χεριού. Είναι γυρισμένη κατά τα τρία τέταρτα προς τα αριστερά, όπου στέκεται ένας άνδρας με μακριά μαλλιά και γένια, ντυμένος με σκουρόχρωμα ενδύματα. Tα χέρια του είναι απλωμένα σαν να προσφέρει αυτό που κρατά στη γυναίκα. Λόγω των στάσεων και των φωτοστέφανών τους, οι δύο μορφές έχουν ταυτιστεί με την Παναγία και τον αρχιερέα Συμεών, που δέχεται τον Χριστό στο Ναό του Σολομώντα στην παράσταση της Υπαπαντής. Πίσω από την Παναγία σώζεται το πάνω μέρος του κορμού μιας τρίτης μορφής με γκρίζα ενδύματα, ίσως του Ιωσήφ που συνοδεύει την Παναγία και τον Χριστό στο ναό. 3.3. Βόρειο παρεκκλήσιο Από τις ψηφιδωτές παραστάσεις που κοσμούσαν το βορινό παρεκκλήσιο διατηρείται σημαντικός αριθμός μικρών κατά κανόνα σπαραγμάτων (31 σπαράγματα έκτασης ως 2 τ.μ. το καθένα), τα οποία προέρχονται από το νότιο και το βορινό τμήμα της καμάρας μπροστά από το Ιερό. Έχει διαπιστωθεί ότι πρόκειται για την παράσταση τριών ή και τεσσάρων επισκόπων, ενώ υπάρχουν και σπαράγματα των οποίων η κατάσταση δεν επιτρέπει την αποκατάσταση κάποιας παράστασης. Τα σπαράγματα στο νότιο μέρος της καμάρας προέρχονται από την απεικόνιση δύο ή τριών όρθιων πιθανότατα μορφών. Από αυτές, η μορφή στα ανατολικά μπορεί να ταυτιστεί με έναν επίσκοπο, καθώς ανάμεσα στα σωζόμενα τμήματα της ενδυμασίας του διακρίνεται μέρος του λευκού και κοσμημένου με απλό μεγάλο σταυρό ωμοφορίου. Δεξιά του έχουν διατηρηθεί αποσπασματικά τα ενδύματα μιας ακόμα μορφής, που δεν αποκλείεται να ήταν επίσης επίσκοπος, καθώς τα σωζόμενα τμήματα παρουσιάζουν ομοιότητες με αυτά που αντιστοιχούν στα ενδύματα της μορφής στα ανατολικά. Στο βορινό τμήμα της καμάρας σώζονται επίσης δύο ή τρεις όρθιες μορφές: στα ανατολικά, όπως και στην αντίστοιχη θέση απέναντι, έχει απεικονιστεί ένας επίσκοπος. Τα ενδύματά του συντίθενται από κίτρινες, πράσινες και καστανές ψηφίδες και το λευκό του ωμοφόριο είναι διακοσμημένο με γαλάζιο τετράφυλλο σταυρό. Στα αριστερά του εικονίζεται άλλος ένας επίσκοπος, όπως δείχνουν σωζόμενα τμήματα του λευκού ωμοφορίου και της υπόλοιπης ενδυμασίας του. Τη σωζόμενη διακόσμηση του βορινού τμήματος της καμάρας τη συμπληρώνουν τρία μικρά σπαράγματα στο δυτικό άκρο, τα οποία παραμένουν αταύτιστα. Εδώ κυριαρχούν οι ψηφίδες από λευκό μάρμαρο, μαύρο και κόκκινο-πορφυρό γυαλί και καστανό λίθο. 4. Εξωτερική διακόσμηση Εξωτερικά, όλα τα κτήρια του συγκροτήματος στο Ντερέ Αγζί είχαν καλυφθεί με ένα λεπτό στρώμα κονιάματος, πάχους 1-1,5 εκ., αποτελούμενο από άχυρα, κεραμίδι τριμμένο και ασβέστη, που έδιναν ένα ρόδινο χρώμα στην όψη του. Τμήματά του διατηρούνται ακόμη διάσπαρτα στους τοίχους του ναού και των δύο παρεκκλησίων. Το κονίαμα αυτό χρησιμοποιήθηκε ως βάση για τη διακόσμηση των τριών εξωτερικών ανατολικών κογχών του βόρειου παρεκκλησίου, όπως δείχνουν τα σωζόμενα σπαράγματα τοιχογραφιών. Στη νοτιότερη από τις τρεις κόγχες η φθορά είναι τόσο προχωρημένη που δεν επιτρέπει την αποκατάσταση του διακόσμου. Οι άλλες δύο κόγχες κοσμούνταν από έναν μεγάλο λατινικό σταυρό η καθεμιά. Σε καλύτερη κατάσταση διατηρείται μόνο αυτός της βορειότερης κόγχης, οι άκρες των κεραιών του οποίου παρουσιάζουν μια ελαφριά κύρτωση προς τα μέσα κοντά στα τοιχώματα της κόγχης. Από το σημείο διασταύρωσης των δύο κεραιών ξεκινούν και αναπτύσσονται τέσσερα ανθισμένα κρίνα πάνω από τα δύο ανώτερα κρίνα σώζονται τα κεφαλαία γράμματα C και Χ από την επιγραφή ΙC XC ή ΙC XC NIKA, που πιθανότατα τον συνόδευε. Τόσο ο σταυρός όσο και τα κρίνα και τα δύο γράμματα έχουν ζωγραφιστεί με κόκκινο-πορφυρό χρώμα. 5. Εικονογραφικές παρατηρήσεις Οι παραστάσεις που σώζονται στο συγκρότημα του Ντερέ Αγζί βρίσκουν τα πλησιέστερα εικονογραφικά τους παράλληλα σε ναούς κυρίως του 9ου-10ου αιώνα, πράγμα που οδηγεί και σε χρονολόγησή τους στη συγκεκριμένη περίοδο. Πιο αναλυτικά: α) η παράσταση της Υπαπαντής στον κυρίως ναό με τις δύο αντικριστές και σχετικά συνωστισμένες στα αριστερά μορφές Δημιουργήθηκε στις 29/1/2017 Σελίδα 3/7
και μια τρίτη μορφή δεξιότερα, θυμίζει την παράσταση ίδιου θέματος στο νότιο θόλο του Κιλιτσλάρ Κιλισεσί (Κılıçlar Kιilisesi) στην κοιλάδα των Κοράμων της Καππαδοκίας (τέλη 9ου/αρχές 10ου αιώνα) 4 β) η παράσταση Θεοφάνειας στο διακονικό με τα Χερουβείμ ή τα Σεραφείμ να πλαισιώνουν το Χριστό, ενώ πύρινοι τροχοί εμφανίζονται πλάι τους, έχει ομοιότητες με τις ίδιου θέματος σκηνές στο ναό του Αγίου Στεφάνου στο Lmbat της Αρμενίας (7ος αιώνας), 5 στο σπηλαιώδη ναό του Δαβίδ-Garezha στο Dodo της Γεωργίας (7ος-9ος αιώνας) 6 και την κατεστραμμένη ψηφιδωτή παράσταση Θεοφάνειας σε θόλο του νότιου υπερώου της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινούπολης (τέλη 9ου/αρχές 10ου αιώνα) 7 γ) τέλος, οι επίσκοποι στο βορινό παρεκκλήσιο έχουν ομοιότητες ως προς τα ωμοφόριά τους με τους επισκόπους από το βορινό τύμπανο και πάλι της Αγίας Σοφίας (τελευταίο τέταρτο 9ου αιώνα). 8 6. Τεχνοτροπικές παρατηρήσεις Η τεχνοτροπική μελέτη των ενδυμάτων και των γυμνών ποδιών της μορφής από το σπάραγμα στην καμάρα μπροστά από το διακονικό προσφέρεται για σύγκριση περισσότερο από κάθε άλλο σπάραγμα. Οι πλατιές πτυχές του χιτώνα, με τις μικρές διαφοροποιήσεις στο χρώμα και τις σκουρότερες ψηφίδες να τις οριοθετούν, που καλύπτουν το σώμα χωρίς να το διαγράφουν, καταργώντας έτσι την τρισδιάστατη απόδοσή του, επαναλαμβάνονται, για παράδειγμα, σε μορφή από το νοτιοδυτικό παρεκκλήσιο της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινούπολης (τέλη 9ου αιώνα) και στη μορφή του Μάρκου στη μικρογραφία του fol. 54v του ΤετραευάγγελουPrinceton, Univ. Libr., Cod. Garret 6 (β' μισό 9ου αιώνα). Επιπλέον, η μακριά και επίπεδη πτέρνα και τα αρκετά φυσιοκρατικά αποδοσμένα πλατιά δάκτυλα στα πόδια της συγκεκριμένης μορφής απαντούν κυρίως σε παραστάσεις της περιόδου από το β' μισό του 9ου έως το 10ο αιώνα, όπως στον αρχάγγελο που παραστέκει την Παναγία στην παράσταση του Ιερού της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινούπολης (867), στις μορφές του Χριστού και του Λέοντα ΣΤ' στις μικρογραφίες των ff. A και Β του Par. gr. 510 (879-883) και στον ένθρονο Δαβίδ στη μικρογραφία του fοl. 136v του Par. gr. 139 (β' μισό 10ου αιώνα). Οι συγκρίσεις αυτές οδηγούν τη χρονολόγηση της παράστασης που εξετάζουμε γύρω στα τέλη του 9ου/αρχές 10ου αιώνα. 9 7. Χρονολόγηση Οι εικονογραφικές και τεχνοτροπικές συγκρίσεις του διακόσμου του ναού στο Ντερέ Αγζί με γνωστά και σίγουρα χρονολογημένα παραδείγματα της περιόδου από τα τέλη του 9ου έως τις αρχές του 10ου αιώνα οδήγησαν τον Morganstern να χρονολογήσει το διάκοσμο στην εποχή αυτή. Ταυτόχρονα με την ιστόρηση του ναού στο Ντερέ Αγζί πρέπει να διακοσμήθηκαν και οι εξωτερικές κόγχες του βορινού παρεκκλησίου. Στο συμπέρασμα αυτό οδηγεί η εικονογραφική μελέτη του καλύτερα σωζόμενου λατινικού σταυρού, του οποίου η διακόσμηση με κρίνα μεσαίου μεγέθους και σε πλήρη άνθηση απαντά σε παραδείγματα του τέλους του 9ου/των αρχών του 10ου αιώνα, όπως στο εσωράχιο του βόρειου τόξου από το ανατολικό διαμέρισμα του νότιου υπερώου της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. 10 1. Το πρώτο γνωστό παράδειγμα του συγκεκριμένου αρχιτεκτονικού τύπου είναι ο ναός της Αγίας Ειρήνης στην Κωνσταντινούπολη με τη μορφή που αποκτά μετά την ανακατασκευή του το 740 βλ. Mango, C., Byzantine Architecture (New York 1978), σελ. 89-90. 2. Για την αρχιτεκτονική του ναού και τη χρονολόγησή του βλ. Morganstern, J., The Byzantine Church of Dereagzi and its Decoration (Istanbuler Mitteilungen 29, Tübingen 1983), σελ. 30-93. 3. Bλ. Τhierry, N., Quelques églises inédites en Cappadoce, Journal des Savants (1965), σελ. 625, εικ. 1, και Τhierry, N.-M., Une nouvelle église rupestre de Cappadoce: Cambazli Kilise a Ortahisar, Journal des Savants (1963), σελ. 5, εικ. 3 αντίστοιχα. Για την ταύτιση των δύο γραμμάτων στην παράσταση από το Dereagzi με τη λέξη «Γελγελ» και τα παραδείγματα της μνημειακής ζωγραφικής στα οποία αυτή απαντά, βλ. Morganstern, J., The Byzantine Church of Dereagzi and its Decoration (Istanbuler Mitteilungen 29, Tübingen 1983), σελ. 100 και σημ. 26. Δημιουργήθηκε στις 29/1/2017 Σελίδα 4/7
4. De Jerphanion, G., Une nouvelle province de l art byzantin. Les églises rupestres de Cappadoce I (Paris 1925), σελ. 212, πίν. 46.1, και Restle, M., Die Byzantinische Wandmalerei in Kleinasien II (Recklinghausen 1967), πίν. 263. 5. Der Nersessian, S., L art armenien (Paris 1977), σελ. 71, εικ. 46. 6. Amiranashvili, S., Istorija Gruzinskoj Monumental noj Zivopisi I (Tbilisi 1957), σελ. 30, πίν. 17-23, και Lazarev, V., Storia della pittura bizantina (Torino 1967), σελ. 167, 182, σημ. 127. 7. Μango, C., Materials for the Study of the Mosaics of St. Sophia at Istanbul (Dumbarton Oaks Studies VIII, Washington 1962), εικ. 29-35. 8. Μango, C. - Hawkins, E. J.W., The Mosaics of St. Sophia at Istanbul. The Church Fathers in the North Tympanum, Dumbarton Oaks Papers 26 (1972), σελ. 3, εικ. 12, 13, 17, 19, 28, 29, 38. 9. Βλ. αναλυτικά Morganstern, J., The Byzantine Church of Dereagzi and its Decoration (Istanbuler Mitteilungen 29, Tübingen 1983), σελ. 110-2, όπου και η σχετική βιβλιογραφία. Αλλά και η παλαιογραφική μελέτη των δύο γραμμάτων στην παράσταση Θεοφάνειας του διακονικού οδηγεί σε παρόμοια συμπεράσματα. 10. Whittemore, T., The Mosaics of St. Sophia at Istanbul. The Mosaics of the Narthex I (Oxford 1933), πίν. ΧΙΧ. Βιβλιογραφία : Morganstern J., The Byzantine Church of Dereağzı and its Decoration, 29, Tübingen 1983, Istanbuler Mitteilungen Beihefte Δικτυογραφία : Thais Italy architettura Bizantina http://www.thais.it/architettura/bizantina/indici/ind_loc.htm Γλωσσάριo : αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου. Επίσης, τοξοειδής κατασκευή μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. διακονικό, το Βοηθητικό δωμάτιο του ναού, ενίοτε αναφέρεται και ως σκευοφυλάκιο, ιδίως σε πρωιμότερες περιόδους, κατά τις οποίες μπορούσε να είναι και ξεχωριστό κτήριο. Χρησιμοποιείται για τη φύλαξη των ιερών σκευών, των προσφορών των πιστών, αλλά και ως αρχείο, βεστιάριο ή βιβλιοθήκη. Στη βυζαντινή ναοδομία καταλαμβάνει τη θέση συμμετρικά της πρόθεσης, στα νότια του βήματος του ναού, σχηματίζοντας το τριμερές ιερό. Συνήθως έχει αψίδα που προβάλλει στα ανατολικά. Δωδεκάορτο, το Οι δώδεκα σημαντικές γιορτές του λειτουργικού έτους στις οποίες περιλαμβάνονται ο Ευαγγελισμός, η Γέννηση, η Υπαπαντή, η Βάπτιση, η Μεταμόρφωση, η Βαϊοφόρος, η Έγερση του Λαζάρου, η Σταύρωση, η Ανάσταση, η Ανάληψη, η Κοίμηση της Θεοτόκου και η Πεντηκοστή. Κατά τη Μεσοβυζαντινή και την Υστεροβυζαντινή περίοδο, το Δωδεκάορτο είχε αποκρυσταλλωθεί εικονογραφικά σε μια σειρά σκηνές που αποτελούσαν μέρος του εικονογραφικού προγράμματος των βυζαντινών ναών. εικονογραφικό πρόγραμμα, το Το σύνολο των απεικονιζόμενων σκηνών και αγιολογικών μορφών στις επιφάνειες ενός ναού και η διάταξή τους στο χώρο. Από τη Μεσοβυζαντινή περίοδο και εξής το εικονογραφικό πρόγραμμα γνωρίζει κάποια τυποποίηση ως προς τη σταθερή παρουσία και τοποθέτηση ορισμένων σκηνών και Δημιουργήθηκε στις 29/1/2017 Σελίδα 5/7
μορφών σε συγκεκριμένα σημεία του ναού. Η συγκρότηση του εικονογραφικού προγράμματος εξελίσσεται με το χρόνο, ενώ η τυποποίηση δεν αποκλείει με κανέναν τρόπο ιδιαιτερότητες που σχετίζονται με τοπικές παραδόσεις, επιλογές του χορηγού, ταφική ή άλλη λειτουργία του ναού. Ιερό ή Άγιο Βήμα, το Το αρχιτεκτονικό μέρος στα ανατολικά του ναού όπου τελείται η Θεία Ευχαριστία. Προορίζεται αποκλειστικά για τον κλήρο και συνήθως χωρίζεται από τον κυρίως ναό με υψηλό τέμπλο. Στην πλήρη μορφή του είναι τριμερές, αποτελούμενο από το Ιερό Βήμα στο κέντρο, όπου βρίσκεται η Αγία Τράπεζα, από την πρόθεση ή προσκομιδή (βόρεια του Ιερού Βήματος), όπου κατατίθενται οι προσφορές των πιστών, και από το διακονικό ή σκευοφυλάκιο (νότια του Ιερού Βήματος), όπου φυλάσσονται τα ιερά σκεύη και αντικείμενα του ναού. Τα δύο τελευταία μέρη αποκαλούνται και παστοφόρια ή παραβήματα. κλίτος, το Επιμήκης χώρος στο εσωτερικό κτηρίου ή ναού που δημιουργείται από την ύπαρξη κιονοστοιχίας. κοσμήτης, ο (συχνά και γείσο) Αρχιτεκτονικό διακοσμητικό στοιχείο που προεξέχει από τον τοίχο. Χρησιμοποιείται σε εσωτερικούς και εξωτερικούς τοίχους εκκλησιών για να τονίσει το σημείο μετάβασης από τους κάθετους τοίχους στις θολωτές κατασκευές. Συχνά είναι μαρμάρινος και φέρει γραπτό ή γλυπτό διάκοσμο, με φυτικά ή γεωμετρικά θέματα. μαφόριον, το (λατ. mafortium, maforte, εβρ. ma aforet) Ή μαφόρτ(ι)ον. Πέπλος των γυναικών, ένα είδος χιτώνα που κάλυπτε την κεφαλή και έφτανε μέχρι τους αστραγάλους, ενίοτε και κοντός μανδύας μοναχών. Μαφόριο ή μανοφόριο ονόμαζαν οι Βυζαντινοί την εσθήτα, τον εξωτερικό χιτώνα της Θεοτόκου. Σύμφωνα με την παράδοση, η εσθήτα και η ζώνη της Θεοτόκου διασώθηκαν μετά την Κοίμησή της από το Θωμά και ύστερα από 4-5 αιώνες μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη. Ο αυτοκράτορας κατέθεσε το μαφόριο στο ναό των Βλαχερνών. Τα ιερά άμφια αποτελούσαν αντικείμενα λατρείας και φυλάσσονταν ως τα πολυτιμότερα θησαυρίσματα που προστάτευαν τη «Θεοφύλακτη πόλη». μεταβατική τρουλαία βασιλική, η Βασιλική που στεγάζεται με τρούλο, σύμφωνα με τον ιουστινιάνειο τύπο, αλλά της οποίας οι πεσσοί στήριξης του τρούλου έχουν αρχίσει να διαλύονται σε περισσότερα ανοίγματα, χάνοντας σε όγκο και δημιουργώντας χώρο για τα γωνιακά διαμερίσματα. Από τον τύπο αυτό της μεταβατικής τρουλαίας βασιλικής προκύπτει σταδιακά ο σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός, με περαιτέρω μείωση του όγκου των πεσσών και αντικατάστασή τους, στην πλειονότητα των περιπτώσεων, με κίονες. νάρθηκας, ο Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική νάρθηκας ονομάζεται ο εγκάρσιος προθάλαμος στη δυτική πλευρά ενός ναού. Σε αυτόν παρέμεναν οι κατηχούμενοι και εκεί εκτελούνταν ορισμένες πράξεις της λειτουργίας. Ο προθάλαμος τοποθετείται μπροστά από το μεσαίο και τα πλάγια κλίτη ως εσωνάρθηκας ή μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας ως εξωνάρθηκας. O εξωνάρθηκας μπορεί να έχει τη μορφή ανοιχτής κιονοστήρικτης στοάς. πρόθεση, η (αρχιτ.) Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική είναι ο χώρος στα βόρεια του Ιερού Βήματος των ναών, συνήθως με αψίδα που προβάλλει στα ανατολικά, όπου αποθέτουν τα Τίμια Δώρα πριν από την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας. Στο χώρο της πρόθεσης τελείται η ακολουθία της προσκομιδής. σεραφείμ, τα ουράνιες δυνάμεις, που αναφέρονται στην Παλαιά Διαθήκη να σέρνουν το άρμα του Χριστού. Στην τέχνη αρχικά παραστάθηκαν ως άγγελοι και αργότερα, με την επίδραση του Οράματος του Ιεζεκιήλ (Α, 4-25, Ι, 1-22) και της Αποκάλυψης (δ, 6-9), με 4 τουλάχιστον πολυόματα φτερά, μια ανθρώπινη κεφαλή στο κέντρο τους και ανθρώπινα πόδια. Συχνά κοντά τους απεικονίζονται και οι πύρινοι τροχοί, που αναφέρονται στο Όραμα του Ιεζεκιήλ Κατά τον Ψευδοδιονύσιο Αρεοπαγίτη (PG 3, 205), είναι οι πρώτες δυνάμεις στην ιεραρχία των αόρατων ταγμάτων. Συνήθως, απεικονίζονται στα σφαιρικά τρίγωνα ή στον κύλινδρο του τρούλου. τεταρτοσφαίριο, το Το θολωτό επιστέγασμα μιας αψιδωτής κόγχης. Το όνομά του περιγράφει το σχήμα του, που είναι το μισό ενός ημισφαιρίου. Το τεταρτοσφαίριο της αψίδας του Ιερού Βήματος ονομάζεται σπανιότερα και κόγχη. Τετραευάγγελο, το Κώδικας που περιλαμβάνει ολόκληρα τα κείμενα των τεσσάρων Ευαγγελίων με τη σειρά που αυτά αναφέρονται στην Καινή Διαθήκη. Υπαπαντή, η Χριστιανική εορτή με την οποία εορτάζεται η είσοδος του Χριστού στο ναό από την Παναγία, 40 ημέρες μετά τη γέννησή του (2 Φεβρουαρίου). Στην τέχνη το επεισόδιο αυτό περιλαμβάνει σταθερά την Παναγία και το Θείο Βρέφος, το γέροντα αρχιερέα του ναού Συμεών και τον Ιωσήφ, ενώ συχνά παρευρίσκεται και η προφήτισσα Άννα υπό την επίδραση της αφήγησης του Ευαγγελιστή Λουκά (β, 22-38). υπερώο, το Το υπερώο (ή γυναικωνίτης) είναι το ανώτερο διαμέρισμα του ναού πάνω από τα πλάγια κλίτη και το νάρθηκα, από όπου παρακολουθούσαν τη λειτουργία τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας τη Βυζαντινή περίοδο οπότε το «αυτοκρατορικό θεωρείο» είχε ειδική είσοδο και τη Νεότερη περίοδο οι γυναίκες. Δημιουργήθηκε στις 29/1/2017 Σελίδα 6/7
χερουβείμ, τα ουράνιες δυνάμεις, που αναφέρονται στην Παλαιά Διαθήκη στο Όραμα του Ησαΐα (στ, 2). Στην τέχνη αρχικά απεικονίστηκαν ως άγγελοι, ενώ αργότερα, με την επίδραση της Αποκάλυψης (δ, 6 9), με έξι πολυόματα φτερά, μια ανθρώπινη κεφαλή στο κέντρο τους, ανθρώπινα πόδια και χέρια, που κρατούν ξίφος ή δόρυ. ψηφίδα, η Μικρά ειδικά διαμορφωμένα υλικά από πέτρα, κεραμική, γυαλί κ.ά. με ειδικά σχήματα για την κατασκευή των ψηφιδωτών. ωμοφόριο, το Μέρος της ενδυμασίας των επισκόπων, επίμηκες, από λευκό ύφασμα διακοσμημένο με σταυρούς. Τοποθετείται πάνω από το φαιλόνιο και τυλίγεται ελαφρά γύρω από το λαιμό κατά τέτοιον τρόπο που το ένα άκρο του να απολήγει μπροστά και το άλλο πίσω από την πλάτη. Δημιουργήθηκε στις 29/1/2017 Σελίδα 7/7