Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Ἐχρῆν γάρ, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, τὴν αὐτὴν ἔχειν διάνοιαν ὑμᾶς περὶ τῆς ἐν τῇ πολιτείᾳ τάξεως ἥνπερ περὶ τῆς ἐν ταῖς στρατείαις ἔχετε. τίς οὖν ἐστιν αὕτη;; ὑμεῖς τὸν λιπόντα τὴν ὑπὸ τοῦ στρατηγοῦ τάξιν ταχθεῖσαν, ἄτιμον οἴεσθε προσήκειν εἶναι καὶ μηδενὸς τῶν κοινῶν μετέχειν. χρῆν τοίνυν καὶ τοὺς τὴν ὑπὸ τῶν προγόνων τάξιν ἐν τῇ πολιτείᾳ παραδεδομένην λιπόντας καὶ πολιτευομένους ὀλιγαρχικῶς ἀτίμους τοῦ συμβουλεύειν ὑμῖν αὐτοῖς ποιεῖσθαι[ ] Δημοσθένους, Ύπὲρ τῆς τῶν Ῥοδίων ἐλευθερίας 32.4-33.4 ΤΟ ΑΡΘΡΟ α) Εισαγωγικά Β. ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟ Όπως προκύπτει από τα ομηρικά έπη, η αρχαία ελληνική δεν είχε αρχικά άρθρο με τη σημασία του προσδιορισμού ή της οριστικότητας του ονόματος, που απέκτησε αργότερα. Το άρθρο ὁ, ἡ, τὸ είχε αρχικά τη λειτουργία της δεικτικής αντωνυμίας. Με τη σημασία αυτή απαντά πολύ συχνά στον Όμηρο και στον Ησίοδο καθώς και σε μεταγενέστερους ποιητές. Ακόμη και στον πεζό λόγο η χρήση του με τη σημασία δεικτικής αντωνυμίας είναι συχνή. Λόγω αυτής της αντωνυμικής σημασίας συνήθως αναπλήρωνε την προσωπική αντωνυμία του τρίτου προσώπου. Με περαιτέρω εξασθένιση της δεικτικής σημασίας προέκυψε η χρήση του ὁ, ἡ, τὸ ως άρθρου. Στον Όμηρο καθώς και σε αρκετά ποιητικά κείμενα λειτουργούσε επίσης ως αναφορική αντωνυμία, ενώ η δεικτική χρήση διατηρείται στην αττική πεζογραφία. Οι απαρχές της χρήσης του ως οριστικού άρθρου απαντούν ήδη στον Όμηρο. Η εξέλιξη της χρήσης του άρθρου ακολουθεί επομένως μία πορεία από τη δεικτική αντωνυμία και από το αρχικά μη υποχρεωτικό άρθρο ὁ, ἡ, τὸ στη συνειδητή χρήση του αρχαίου πεζού λόγου, η οποία κατά την ύστερη περίοδο παραμελείται σε ορισμένα σημεία. Η μετάβαση από τη δεικτική χρήση στη λειτουργία του άρθρου υπήρξε τόσο σταδιακή, ώστε είναι συχνά αδύνατο να διακρίνουμε τη μία από την άλλη χρήση. Κανονικά στα ομηρικά έπη το άρθρο δεν απαντά στις περιπτώσεις εκείνες στις οποίες θα απαιτούταν στην αττική πεζογραφία. Η επική χρήση υιοθετείται γενικά από τους λυρικούς ποιητές και στα λυρικά μέρη της τραγωδίας. Ακόμη και στους διαλόγους των τραγωδιών το άρθρο απαντά λιγότερο συχνά απ ό, τι στην πεζογραφία. Η αρχαία ελληνική είχε μόνο το οριστικό άρθρο ὁ, ἡ, το. Αόριστο άρθρο δεν υπήρχε, όπως στη νέα ελληνική. Με τον σχηματισμό του άρθρου, το οποίο διέθετε προσδιοριστική σημασία, η έλλειψη άρθρου μεταβλήθηκε σε δήλωση της αοριστίας Προσέρχεται τῷ Ξενοφῶντι τῶν πελταστῶν ἀνὴρ (= ένας άνδρας) (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις 4.8.4). 119
ΑΡΕΤΗ ΚΥΡΚΟΠΟΥΛΟΥ Σημείωση: Το άρθρο δεν έχει κλητική. Συνήθως μπροστά από την κλητική των ονομάτων, κυρίων ή προσηγορικών, χρησιμοποιείται το κλητικό επιφώνημα ὦ (για την κλίση του άρθρου πρβλ. στο οικείο κεφάλαιο) β) Το άρθρο στον Όμηρο Όπως ήδη αναφέραμε, το άρθρο στον Όμηρο έχει συνήθως δεικτική λειτουργία και χρησιμοποιείται είτε ως ουσιαστικό είτε με επιθετική χρήση (επιθετική δεικτική αντωνυμία). Σύμφωνα με τα παραπάνω το άρθρο είναι δυνατό να δηλώνει παρόν πρόσωπο ή πράγμα ἀλλὰ τὸ θαυμάζω. ἴδον ἐνθάδε Μέντορα δῖον (Ομ. Ὀδύσσεια 4.655) πῶς γὰρ δὴ τὸν ξεῖνον ἐγὼν ὑποδέξομαι οἴκῳ (Ομ. Ὀδύσσεια 16.70). Ως δεικτική αντωνυμία ενδέχεται επίσης να αναφέρεται σε πρόσωπο ή πράγμα που αναφέρθηκε προηγουμένως Λητοῦς καὶ Διὸς υἱός. ὁ γὰρ βασιλῆι χολωθεὶς νοῦσον ἀνὰ στρατὸν ὦρσε κακὴν (Ομ. Ἰλιὰς 1.10). Το άρθρο ως αναφορική αντωνυμία στον Όμηρο και στη μεταγενέστερη ποίηση: Από την προηγούμενη χρήση προέκυψε μεταγενέστερα η συχνή στους ποιητές και στον Ηρόδοτο χρήση του άρθρου και προπαντός των τύπων της αιτιατικής ως αναφορικής αντωνυμίας μαντοσύνην, τήν οἱ πόρε Φοῖβος Ἀπόλλων (Ομ. Ἰλιὰς 1.72) τεύχεα δ ἐξενάριξε, τά οἱ πόρε χάλκεος Ἄρης (Ομ. Ἰλιὰς 7.146) δῶρα, τά οἱ ξεῖνος δῶκε (Ομ. Ὀδύσσεια 22.13). Σημείωση: Όπως φαίνεται από τα παραδείγματα το ὁ, ἡ, τὸ χρησιμοποιείται στον Ὀμηρο ως αναφορική αντωνυμία, μόνον όταν ο προηγούμενος όρος στον οποίο αναφέρεται είναι σαφώς προσδιορισμένος. Στην τραγική ποίηση χρησιμοποιούνται μόνο οι τύποι που αρχίζουν από τ-. Η χρήση αυτή επιλέγεται προπαντός για να αποφευχθεί η χασμωδία κτείνουσα τοὺς οὐ χρὴ κτανεῖν (Ευρ. Ἀνδρομάχη 810). Εξίσου συχνή στα ομηρικά έπη είναι η χρήση του άρθρου ως δεικτικής αντωνυμίας με προεξαγγελτική λειτουργία, προκειμένου δηλαδή να γίνει αναφορά σε πρόσωπο ή πράγμα το οποίο δηλώνεται στη συνέχεια ἐκ δὲ δόρυ σπάσεν αὖτις. ὁ δ ἔβραχε χάλκεος Ἄρης (Ομ. Ἰλιὰς 5.857) ἄνδρα τόν, ὅς κε θεοῖσιν ἀπέχθηται (Ομ. Ὀδύσσεια 10.74) ἐπεὶ τό γε καλὸν ἀκούεμεν ἐστὶν ἀοιδοῦ (Ομ. Ὀδύσσεια 1.370). Σημείωση: Διαπιστώνεται ότι από τις παραπάνω χρήσεις των ὁ, ἡ, τὸ και κυρίως από τις δύο πρώτες, που επισημάναμε, προέκυψε σταδιακά η σημασία τους ως άρθρου. Η σημασία αυτή υπάρχει και στον Όμηρο, συνήθως ταυτόχρονα με τη δεικτική σημασία, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις είναι σχεδόν αμιγής. Αυτό συμβαίνει συνήθως όταν τα ὁ, ἡ, τὸ προτάσσονται πριν από επίθετα ή μετοχές αἰεί τοι τὰ κακ ἐστὶ φίλα μαντεύεσθαι (Ομ. Ἰλιὰς 1.207) αἱ δὲ γυναῖκες ἱστάμεναι θαύμαζον (Ομ. Ἰλιὰς 18.495) Κάλχας ᾔδη τά τ ἐόντα τά τ ἐσόμενα (Ομ. Ἰλιὰς 1.70). 120
Στις παραπάνω περιπτώσεις, όπου το ὁ, ἡ, τὸ εκφέρεται με ουσιαστικά, ουσιαστικοποιημένα επίθετα (μετοχές, αντωνυμίες) ή επιρρήματα, θεωρείται ότι εμφανίζεται με τουλάχιστον απλή προσδιοριστική σημασία. Η ομηρική χρήση ωστόσο απέχει πολύ ακόμη από τη μεταγενέστερη υποχρεωτική εκφορά του άρθρου. Παρατηρήσεις 1. Ως ουσιαστικό το δεικτικό ὁ, ἡ, τὸ εμφανίζεται στον Όμηρο σπάνια ασυνόδευτο. Συνήθως υποστηρίζεται από ένα δεύτερο τύπο της αντωνυμίας ή από ένα μόριο ή ένα σύνδεσμο, μία πρόθεση (ὁ γάρ, αὑτὰρ ὁ τοῖσιν, ἐπὶ τῇς, ἐν δ ἄρα τοῖσιν) ή, όπως είδαμε παραπάνω, από μία αναφορική ή άλλη δευτερεύουσα πρόταση που ακολουθεί. 2. Στον Όμηρο συχνά η χρήση των ὁ, ἡ, τὸ ενδέχεται να δηλώνει την εισαγωγή ενός νέου στοιχείου, μίας αντίθεσης, την αλλαγή ενός προσώπου ή αλλαγή ενέργειας από πλευράς του ίδιου προσώπου ἡ δέ νυ μήτηρ τίλλε κόμην (Ομ. Ἰλιὰς 22.405) ἔδεισεν δ ὁ γέρων (Ομ. Ἰλιὰς 1.33) ἀλλὰ τὸν υἱὸν γείνατο εἷο χέρεια μάχῃ (Ομ. Ἰλιὰς 23.465) Ὀδυσσεύς τε καὶ ὁ κρατερὸς Διομήδης (Ομ. Ἰλιὰς 21.249). 3. Ο Ησίοδος γνωρίζει στα Ἔργα καὶ Ἡμέραι τη δεικτική χρήση των ὁ, ἡ, τὸ μέμψονται δ' ἄρα τοὺς χαλεποῖς βάζοντες ἔπεσσι (Ησίοδ. Ἔργα καὶ Ἡμέραι 186) τὸν φθάμενος ἔργον τελέσας οἶκόνδε νέεσθαι (Ησίοδ. Ἔργα καὶ Ἡμέραι 554). Εκτός αυτής απαντά χρήση των ὁ, ἡ, τὸ κατά την ουσιαστικοποίηση (όχι ως μέσο ουσιαστικοποίησης, αλλά αρχικά μόνο με προσδιοριστική σημασία) ἡ δὲ κακὴ βουλὴ τῷ βουλεύσαντι κακίστη (Ησίοδ. Ἔργα καὶ Ἡμέραι 266). γ) Το άρθρο με σημασία δεικτικής αντωνυμίας στην αττική πεζογραφία Στην αττική διάλεκτο το άρθρο διατήρησε την αντωνυμική του σημασία σε ορισμένες περιπτώσεις: Η δεικτική λειτουργία του άρθρου επιβιώνει κυρίως όταν αυτό συντάσσεται σε οποιαδήποτε πτώση με μόρια (μέν, δέ, γέ, τοί) και δεν ακολουθεί λέξη στην οποία αναφέρεται το άρθρο. Στην περίπτωση αυτή αναφέρεται σε πρόσωπο ή πράγμα το οποίο αναφέρθηκε προηγουμένως και ισοδυναμεί με δεικτική αντωνυμία (οὗτος, ἐκεῖνος) Ὁ γὰρ σύμβουλος καὶ ὁ συκοφάντης ἐν τούτῳ πλεῖστον ἀλλήλων διαφέρουσιν ὁ μέν γε πρὸ τῶν πραγμάτων γνώμην αποφαίνεται ὁ δὲ σιγήσας. ἡνικ ἔδει λέγειν, ἄν τι δύσκολον συμβῇ, τοῦτο βασκαίνει (Δημοσθ. Περὶ τοῦ στεφάνου 189.1-190.1). (Στη σύνταξη αυτή δηλώνεται αντίθεση) Οἱ μὲν αὐτῶν καὶ ἱππεῖς καὶ πεζοὶ ἐτόξευον, οἱ δ ἐσφενδόνων καὶ ἐτίτρωσκον (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις 3.4.17). Η αναφορά σε αυτές τις περιπτώσεις ενδέχεται να είναι αόριστη και τα ὁ, ἡ, τὸ ισοδυναμούν με αόριστες αντωνυμίες τοὺς μὲν (= μερικούς) ἀπέκτεινε, τοὺς δ (= ενώ άλλους) ἐξέβαλεν (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις 1.1.1) τῶν πόλεων αἱ μὲν τυραννοῦνται, αἱ δὲ δημοκρατοῦνται, αἱ δὲ ἀριστοκρατοῦνται (Πλάτ. Πολιτεία 338 d7-8). Συχνά μάλιστα στη φράση προστίθεται η αόριστη αντωνυμία τὶς ως επιθετικός προσδιορισμός οἱ μέν τινες αὐτοῖς πελάσαντες ταχὺ ἀπέθνῃσκον, οἱ δ ἔφευγον, οἱ δέ τινες καὶ ἑάλωσαν αὐτῶν (Ξεν. Κύρου Παιδεία 3.2.10). 121
ΑΡΕΤΗ ΚΥΡΚΟΠΟΥΛΟΥ Τα τὸν μέν, τὸν δέ, τὰ μέν, τὰ δέ, τῇ μέν, τῇ δέ μερικές φορές έχουν επιρρηματική σημασία (= αφ ενός μεν, αφ ετέρου δε, από τη μια από την άλλη, άλλοτε και άλλοτε) Οἱ δὲ Θηβαῖοι καὶ ἄλλοι τὰ μὲν καὶ διὰ τοῦτο ἀπιέναι ἐβούλοντο ἐκ τῆς χώρας. ὅτι ἐώρων ἐλάττονα τὴν σταρτιὰν καθ ἡμέραν γιγνομένην, τὰ δέ, ὅτι σπανιώτερα τὰ ἐπιτήδεια ἦν (Ξεν. Ἑλληνικὰ 6.5.50) Ταύτην οὖν ἡμέραν οὕτως έπορεύθησαν, τὰ μέντοι (= άλλοτε) μαχόμενοι, τὰ δὲ (= άλλοτε) ἀναπαυσόμενοι (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις 4.1.10). Σημείωση 1: Το τὸ δὲ σπάνια τίθεται με επιρρηματική σημασία και τότε σημαίνει «και όμως», «στ αλήθεια». Σημείωση 2: Τα ὁ δέ, ἡ δέ, τὸ δὲ κλπ. ενδέχεται να σημαίνουν «αλλά ο» ή «και ο» κλπ. ακόμη και αν δεν προηγείται το μόριο μέν. Όταν ο τύπος του άρθρου τίθεται σε πτώση ονομαστική, το πρόσωπο στο οποίο γίνεται αναφορά συνήθως είναι διαφορετικό από το υποκείμενο του κύριου ρήματος της πρότασης Κῦρος δίδωσιν αὐτῷ μυρίους δαρεικούς. ὁ δὲ λαβὼν τὸ χρυσίον (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις 1.1.1) Οἴονται γάρ με εἶναι σοφόν τὸ δὲ κινδυνεύει τῷ ὄντι ὁ θεὸς σοφὸς εἶναι (Πλάτ. Ἀπολογία 23 a3-5). Ομοίως η δεικτική λειτουργία διατηρείται και στη σύνταξη με το καί, το οποίο προηγείται του άρθρου. Προπαντός πρόκειται για τη φράση καὶ τὸν, όπου το τὸν είναι υποκείμενο απαρεμφάτου σε πτώση αιτιατική στην περίπτωση ετεροπροσωπίας Κέλευσον, ὦ πάππε, τὸν Σάκαν καὶ ἐμοὶ δοῦναι τὸ ἔκπωμα. Καὶ τὸν κελεῦσαι δοῦναι (Ξεν. Κύρου Παιδεία 1.3.9). Σημείωση: Υπάρχουν επίσης οι φράσεις καὶ ὃς (= και αυτός), ἦ δ ὃς (= είπε αυτός), όπου το ὃς δεν είναι αναφορική αντωνυμία. Πρόκειται για το άρθρο ὁ, το οποίο έλαβε τη συνήθη κατάληξη του αρσενικού. Το ίδιο συμβαίνει και στις φράσεις καὶ ἣ (= και αυτή), ἦ δ ἣ (= είπε αυτή). Αντωνυμική σημασία έχει το άρθρο στις φράσεις τὸ καὶ τό, τὰ καὶ τά, τὸν καὶ τὸν (= αυτόν και αυτόν, αυτό και αυτό, αυτά και αυτά ή τον τάδε και τον τάδε), οι οποίες χρησιμοποιούνται όταν ο λέγων δεν θέλει ή αποφεύγει να κατονομάσει πρόσωπα ή πράγματα Εἰ τὸ καὶ τὸ ἐποίησεν ἄνθρωπος οὑτοσί, οὐκ ἂν ἀπέθανεν (Δημοσθ. Περὶ τοῦ στεφάνου 243.6-7). Ιδιαίτερα συχνά παρατηρείται η αντωνυμική λειτουργία του άρθρου στη φράση πρὸ τοῦ (= πρωτύτερα, προηγουμένως) ἐνέμοντο ἅπερ καὶ πρὸ τοῦ (Θουκ. Ἱστορία 2.15). Συνταγμένο με προθέσεις Πολλὰ μὲν οὖν καὶ ἄλλα οἱ λόγοι ὑμῶν καλὰ ἔχουσιν, ἐν δὲ τοῖς (= και μεταξύ αυτών) καὶ τοῦτο μεγαλοπρεπέστατον (Πλάτ. Εὐθύδημος 303c) Ἔπειτα φωνὴν ἀκούοντες ἐξελέξαντο τοῦτο μὲν ἐκ τῆς, τοῦτο δὲ ἐκ τῆς (Ξεν. Ἀθηναίων Πολιτεία 2.8). Στην περίπτωση της σύνταξης με πρόθεση η σειρά των όρων είναι αντίστροφή από την περίπτωση της σύνταξης με μόριο. Η σύνταξη αυτή απαντά σπανιότερα. 122
δ) Η χρήση του άρθρου στην αττική διάλεκτο Τα είδη του άρθρου Οριστικό ή ατομικό άρθρο: Χρησιμοποιείται για να δηλώσει ένα ορισμένο πρόσωπο ή πράγμα, το οποίο είναι παρόν ή έχει προαναφερθεί ή είναι γνωστό. Δείχνει κάτι ορισμένο και ξεχωριστό από τα άλλα όντα του ίδιου γένους Ξενίας ὁ Ἀρκὰς ἀγῶνα ἔθηκε. ἐθεώρει δὲ τὸν ἀγῶνα καὶ Κῦρος (= τον αγώνα που αναφέρθηκε μόλις στην προηγούμενη πρόταση) (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις 1.8.26) Ἔπεμπον τοῖς Ἀθηναίοις τοὺς ὀλίγους ἱππέας (Θουκ. Ἱστορία 6.88). Σημείωση: Από την παραπάνω χρήση προήλθε η δυνατότητα του άρθρου να δηλώνει την κτήση ή το συνηθισμένο, αυτό που ταιριάζει, το εξάρτημα Ποιούμεθα τοὺς φίλους (= κάνουμε τους συγκεκριμένους φίλους, δηλαδή αυτούς που μας ταιριάζουν) (Σοφ. Ἀντιγόνη 190) Κλέαρχος μὲν τοίνυν, εἰ παρὰ τοὺς ὄρκους ἔλυε τὰς σπονδάς, τὴν δίκην ἔχει (= την ποινή που του άρμοζε) (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις 2.4.41) Πολύ συχνά αυτό συμβαίνει: α. με ονόματα συγγένειας (πατήρ, μήτηρ, ἀδελφὸς κτλ.) Καὶ γὰρ ὁ πατήρ πρὸς ἅπαντας ὠδύρετο τοὺς γνωρίμους (= ο πατέρας μου) (Δημοσθ. Κατὰ Θεοκρίνου 2.2-3) β. με ονόματα που δηλώνουν την εξάρτυση κάποιου Προθύμως ἐλευκοῦντο οἱ ἱππεῖς τὰ κράνη (= τα κράνη τους) (Ξεν. Ἑλληνικὰ 7.5.20). γ. με το όνομα πατρὶς Οὐχ ἱκανοί εἰσιν τὰς πατρίδας αὔξειν (= δεν είναι ικανοί να κάνουν μεγάλη την πατρίδα τους) (Ξεν. Λακεδαιμονίων Πολιτεία 10.4). δ. με όσα δηλώνουν το δούλο απέναντι στον κύριό του Ἀνδοκίδης ἔδωσε ἑαυτὸν τιμησάμενος δεσμοῦ, εἰ μὴ παραδοίη τὸν ἀκόλουθον (Λυσ. Κατ Ἀνδοκίδου 22). Ειδοποιό άρθρο: Δηλώνει το σύνολο των ατόμων που αποτελούν ένα είδος Ὁ ἄνθρωπος θείας μετέσχε μοίρας (= κάθε άνθρωπος, ο άνθρωπος γενικά) (Πλάτ. Πρωταγόρας 322 a). Σημείωση 1: Πολύ συχνά συναντάμε το άρθρο μπροστά από επίθετα και μετοχές που δεν ακολουθούνται από ουσιαστικό Φασὶ καὶ τοὺς ἀρίστους καὶ σοφωτάτους μάλιστα ἐθέλειν μεταγιγνώσκειν (Λυσ. Ὑπὲρ τῶν Ἀριστοφάνους χρημάτων 53.2-3) Ὁ σύμβουλος δίδωσι ἑαυτὸν ὑπεύθυνον τῷ βουλομένῳ (Δημοσθ. Περὶ τοῦ στεφάνου 189). Σημείωση 2: Το ειδοποιό άρθρο μερικές φορές αποκτά σημασία διανεμητική. Κῦρος ὑπισχνεῖτο δώσειν τρία ἡμιδαρεικὰ τοῦ μηνὸς τῷ στρατιώτῃ (= στον κάθε στρατιώτη) (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις 1.3.21). Σημείωση 3: Πολλές φορές προηγείται του ειδοποιού άρθρου το πᾶς. πᾶν τὸ έναντιούμενον τῷ δυνατσεύοντι δῆμος ὠνόμασται (Θουκ. Ἱστορία 6.89.2). 123
ΑΡΕΤΗ ΚΥΡΚΟΠΟΥΛΟΥ ε) Παράλειψη του άρθρου Σε ορισμένες περιπτώσεις το άρθρο παραλείπεται. Η αρχαία ελληνική δεν έχει αόριστο άρθρο, γι αυτό η αοριστία δηλώνεται με την έλλειψη άρθρου οἱ δὲ κατὰ πύλας ἐρήμους γυναικὸς δούσης πέλεκυν λαθόντες διακόψαντες τὸν μοχλὸν ἐξῆλθον (Θουκ. Ἱστορία 2.4). Συχνά η αοριστία ενισχύεται με τη χρήση της αόριστης αντωνυμίας τίς, τί. Εἰσὶν Ἕλληνές τινες ἄνθρωποι ἥμεροι καὶ φιλάνθρωποι τοὺς τρόπους (Δημοσθ. Κατὰ Μειδίου 49.1-2). Το άρθρο παραλείπεται όταν δηλώνονται ορισμένα πρόσωπα ή πράγματα α. Συνήθως στα κύρια ονόματα προσώπων, καθώς είναι μονοσήμαντα Ἀλκιβιάδης πρὸς τὴν γῆν ὡρμίσθη (Ξεν. Ἑλληνικὰ 1.4.18). Σημείωση: Συνηθίζεται το άρθρο να παραμένει στα κύρια ονόματα προκειμένου να δώσει σε αυτά κύρος ή όταν αυτά είναι πολύ γνωστά ή οικεία Τοιαῦτα ὁ Περικλῆς λέγων ἐπειράτο τοὺς Ἀθηναίους τῆς ἐς αὐτὸν ὀργῆς παραλύειν (Θουκ. Ἱστορία 2.65). β. Σε συγγενικά ονόματα, όπως πατήρ, μήτηρ, υἱός, ἀδελφός, γυνή, γονεῖς κλπ. Εἶδε πατέρα τε καὶ μητέρα καὶ ἀδελφοὺς καὶ τὴν ἑαυτοῦ γυναῖκα αἰχμαλώτους γεγενημένους (Ξεν. Κύρου Παιδεία 3.1.7). γ. Στο όνομα βασιλεύς, το οποίο όταν δεν έχει κανέναν άλλο προσδιορισμό αναφέρεται στον βασιλιά των Περσών Νομίζω κοινὸν ἐχθρὸν ἁπάντων τῶν Ἑλλήνων εἶναι βασιλέα (Δημοσθ. Περὶ τῶν Συμμοριῶν 3.1-2). δ. Στο όνομα ἄστυ, όταν πρόκειται για την Αθήνα οἰμωγὴ ἐκ τοῦ Πειραιῶς εἰς ἄστυ διῆκεν (Ξεν. Ἑλληνικὰ 2.2.3). ε. Συχνά στα ονόματα ἥλιος, σελήνη, θάλαττα, οὐρανὸς κλπ., γιατί πρόκειται για μοναδικές οντότητες καὶ οὐρανὸν καὶ γῆν φιλία συνέχει (Πλάτ. Γοργίας 508a). στ. Τα ουσιαστικά κανονικά δεν λαμβάνουν άρθρο όταν είναι κατηγορούμενα (πολλῶν ὁ λιμὸς γίγνεται διδάσκαλος). Ενδέχεται ωστόσο να λαμβάνει άρθρο, όταν πρόκειται να δηλωθεί κάτι ως ήδη γνωστό (οὗτός ἐστι ὁ ἀνήρ) ή όταν πρόκειται να δηλωθεί ότι η σημασία του κατηγορουμένου που αποδίδεται στο υποκείμενο είναι αληθής (οὗτός ἐστιν ὁ σώφρων). στ) Η θέση του άρθρου Το άρθρο πάντοτε προτάσσεται του ονόματος ή της λέξης ή της φράσης ή πρότασης, στα οποία αναφέρεται ὁ δὲ Κῦρος ὑπισχνεῖτο ἡμιόλιον πᾶσι δώσειν (Ξεν. Κύρου Ἀνάβασις 1.3.21). Όταν το ουσιαστικό, το οποίο εκφέρεται με το άρθρο, δέχεται και επιθετικό προσδιορισμό, ο προσδιορισμός αυτός ενδέχεται είτε α) να προτάσσεται του ουσιαστικού και να τίθεται μεταξύ του ουσιαστικού και του άρθρου (ὁ σοφὸς ἀνήρ) είτε β) να τίθεται μετά το ουσιαστικό συνοδευόμενο από άρθρο, οπότε παρέχεται έμφαση στον επιθετικό προσδιορισμό (ὁ ἀνὴρ ὁ σοφός, ἡ ναυμαχία ἡ ἐν Σαλαμίνι). 124
Σημείωση: Μερικές φορές μετά από ουσιαστικό που δεν εκφέρεται με άρθρο τίθεται επίθετο με άρθρο προκειμένου να οριστεί με ακριβέστερο τρόπο η ήδη γενικότερη έννοια στην οποία γίνεται αναφορά ἐν κινδύνῳ ἦσαν τῷ μεγίστῳ (Λυσ. Ὑπὲρ τῶν Ἀριστοφάνους χρημάτων 51). ζ) Η ουσιαστικοποιός δύναμη του άρθρου Το άρθρο (και κυρίως το ουδέτερο γένος του τό, τά) έχει τη δυνατότητα τα ουσιαστικοποιεί, δηλαδή να προσδίδει χαρακτήρα ουσιαστικού, σε επίθετα, τα οποία δεν προσδιορίζουν ένα ουσιαστικό, μετοχές και γενικά οποιαδήποτε λέξη ή φράση ή ακόμη και ολόκληρη πρόταση ὅτι μὲν δὴ δεῖ βοηθεῖν πάντες ἐγνώκαμεν καὶ βοηθήσομεν. τὸ δὲ ὅπως, τοῦτο λέγε (Δημοσθ. Ὀλυνθιακὸς Γ 10) τὸ εἰ βούλει ῥηθὲν λύει πάντα φόβον (Πλάτ. Φίληβος 20b) καλῶς λέγεσθαι τὸ νῦν ῥηθὲν (Πλάτ. Θεαίτητος 202d). η) Η επιθετικοποιός δύναμη του άρθρου Το άρθρο έχει τη δυνατότητα να επιθετοποιεί, δηλαδή να προσδίδει χαρακτήρα επιθέτου, σε ένα όνομα γενικής πτώσης (ή μία λέξη που έχει τεθεί αντί ουσιαστικού, όπως επίρρημα ή εμπρόθετος προσδιορισμός) με την προϋπόθεση να ακολουθεί το ομοιόπτωτο με το άρθρο ουσιαστικό τὸν βίον τὸν τῶν ἰδιωτευόντων μέν, ἐπιεικῶς δὲ πραττόντων, ἢ τὸν τῶν τυραννευόντων (Ισοκρ. Κατὰ Νικοκλέα 4). ΤΡΙΤΗ ΚΛΙΣΗ ΤΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ Εισαγωγικές παρατηρήσεις Γ. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ Κατά την τρίτη κλίση κλίνονται ονόματα και των τριών γενών περιττοσύλλαβα. Λέγονται περιττοσύλλαβα διότι στις άλλες πτώσεις έχουν μία συλλαβή περισσότερη από την ονομαστική και την κλητική ενικού. Τα τριτόκλιτα ονόματα στην ονομαστική του ενικού λήγουν σε ένα από τα φωνήεντα α, ι, υ, ω, ή σε ένα από τα ληκτικά σύμφωνα ν, ρ, ς, ξ, ψ. στην γενική του ενικού λήγουν σε -ος και σπανιότερα σε -ως ή -ους. Από τα αρσενικά και θηλυκά της τρίτης κλίσης πολλά σχηματίζουν την ονομαστική του ενικού με την κατάληξη -ς και λέγονται καταληκτικά (ἥρως, ἰχθύς, στάχυς, γίγας) ορισμένα τη σχηματίζουν χωρίς καμία κατάληξη και λέγονται ακατά-ληκτα (χιών, λιμήν, γέρων, ἠχώ). Τα ουδέτερα της τρίτης κλίσης κανονικά σχηματίζουν την ονομαστική, αιτιατική και κλητική του ενικού χωρίς κατάληξη (σῶμα, ἄστυ). 125
ΑΡΕΤΗ ΚΥΡΚΟΠΟΥΛΟΥ Από τα ουσιαστικά της τρίτης κλίσης ορισμένα είναι μονόθεμα, δηλαδή έχουν σε όλες τις πτώσεις ένα μόνο θέμα (χιτών, χιτῶν-ος, σωλήν, σωλῆν-ος) και άλλα παρουσιάζονται με δύο θέματα, γιατί σε μερικές περιπτώσεις εκτείνουν το φωνήεν της τελευταίας συλλαβής του θέματός τους και γι αυτό λέγονται διπλόθεμα (ἡγεμών, ήγεμόνος, λιμήν, λιμένος). Στα διπλόθεμα τριτόκλιτα το θέμα, που έχει στην τελευταία συλλαβή μακρόχρονο φωνήεν, λέγεται ισχυρό θέμα (ἡγεμών, λιμήν, ῥήτωρ), ενώ το θέμα, που έχει στην τελευταία συλλαβή του βραχύχρονο φωνήεν λέγεται αδύναμο θέμα (ἡγεμον-, λιμεν-, ῥητορ-). Στα μονόθεμα τριτόκλιτα ουσιαστικά το θέμα βρίσκεται από τη γενική του ενικού αριθμού, αφού αφαιρεθεί από αυτήν η κατάληξη -ος: πίνακ-ος (θ. πινακ-), κλητῆρ-ος (θ. κλητηρ-), γίγαντ-ος (θ. γιγαντ-). Στα διπλόθεμα το ισχυρό θέμα βρίσκεται από την ονομαστική του ενικού αριθμού και το αδύνατο από τη γενική ενικού, αφού αφαιρεθεί η κατάληξη: ἡγεμών (ισχυρό θ. ἡγεμων-), ἡγεμόν-ος (ασθενές θ. ἡγεμον-), λιμήν (ισχυρό θ. λιμην-), λιμέν-ος (ασθενές θ. λιμεν-), χιὼν (ισχυρό θ. χιων-), χιον-ὸς (ασθενές θ. χιον-). Διαίρεση των τριτοκλίτων ονομάτων κατά τον χαρακτήρα του θέματός τους Κατά τον χαρακτήρα του θέματός τους τα τριτόκλιτα ουσιαστικά διαιρούνται σε φωνηεντόληκτα (στάχυ-ς, στάχυ-ος, πόλι-ς, πόλε-ως, ἥρω-ς, ἥρω-ος) και συμφωνόληκτα (ἀγών, ἀγῶν-ος, γέρων, γέρον-τος, κόραξ, κόρακ-ος). Τα συμφωνόληκτα τριτόκλιτα ονόματα υποδιαιρούνται σε αφωνόληκτα, τα οποία έχουν χαρακτήρα άφωνο (φύλαξ, φύλακ-ος, πατρίς, πατρίδ-ος) και σε ημιφωνό-ληκτα, τα οποία έχουν χαρακτήρα ημίφωνο (λιμήν, λιμέν-ος, ῥήτωρ, ῥητορ-ος). Οι καταλήξεις των τριτοκλίτων ονομάτων Ενικός αριθμός Πληθυντικός αριθμός (αρσενικό και (ουδέτερο) (αρσενικό και (ουδέτερο) θηλυκό) θηλυκό) ον. ς ή ον. ες α γεν. ος ή ως ος ή ως γεν. ων ων δοτ. ι ι δοτ. σι(ν) σι(ν) αιτ. α ή ν αιτ. ας ή ξ, ς ( νς) α κλητ. ς κλητ. ες α Σημείωση: Η κατάληξη ως της γενικής ενικού προήλθε από αντιμεταχώρηση: πόληος, πόλε-ως, βασιλῆ-ος, βασιλέ-ως, ενώ η κατάληξη νς της αιτιατικής πληθυντικού γίνεται ς με αποβολή του ν προ του ς. α) Φωνηεντόληκτα ουσιαστικά της τρίτης κλίσης Α. Καταληκτικά μονόθεμα σε ως, γεν. ωος ή υς, γεν. -υος 126
Ενικός αριθμός (θ. ἡρω-) (θ. θω-) (θ. βοτρυ-) (θ. ἰχθυ-) (θ. δρυ-) ον. ὁ ἥρως θὼς βότρυς ἰχθὺς ἡ δρῦς γεν. τοῦ ἥρωος θωὸς βότρυος ἰχθύος τῆς δρυὸς δοτ. τῷ ἥρωι θωὶ βότρυϊ ἰχθύι τῇ δρυὶ αιτ. τὸν ἥρωα θῶα βότρυν ἰχθὺν τὴν δρῦν κλητ. ὦ ἥρως θὼς βότρυ ἰχθὺ ὦ δρῦ Πληθυντικός αριθμός ον. οἱ ἥρωες θῶες βότρυες ἰχθύες αἱ δρύες γεν. τῶν ἡρώων θώων βοτρύων ἰχθύων τῶν δρυῶν δοτ. τοῖς ἥρωσι(ν) θῶσι(ν) βότρυσι(ν) ἰχθύσι(ν) ταῖς δρυσί(ν) αιτ. τοὺς ἥρωας θῶας βότρυας ἰχθῦς τὰς δρῡς κλητ. ὦ ἥρωες θῶες βότρυες ἰχθύες ὦ δρύες Δυϊκός αριθμός ον., αιτ., τώ, κλητ. ὦ ἥρωε, θῶε. γεν., δοτ. τοῖν ἡρώοιν, θώοιν. ον., αιτ., τώ, κλητ. ὦ βότρυε, ἰχθῦε, δρύε. γεν., δοτ. τοῖν ἡρωοιν, ἰχθύοιν, δρύοιν. Σημείωση 1: Κατά το όνομα βότρυς κλίνονται ὁ στάχυς, ἡ πίτυς (είδος πεύκου), ὁ κάνδης (μηδικός μανδύας), κ.ἀ., καθώς και το ουδέτερο τὸ νάπυ (σινάπι). Σημείωση 2: Κατά το όνομα ἰχθὺς κλίνεται και το όνομα ἔγχελυς στον ενικό αριθμό, καθώς και ἡ ἰλὺς (λάσπη), ἡ ἰσχύς, ἡ κλιτύς, ἡ ὀσφύς, ἡ οφρύς, ἡ πληθὺς κ.ά. Ομοίως κλίνονται και όσα φωνηεντόληκτα έχουν χαρακτήρα ι, όπως ο κῖς, η οἶς (εκ του ὄϊς) και τα κύρια ονόματα Ἐρινὺς και Συέννεσις, όπως και τα ονόματα τίγρις και τύρσις στον ενικό αριθμό: ὁ κῖς, τοῦ κι-ός, τῷ κι-ί, τὸν κῖν, οἱ κῖ-ες, τῶν κι-ῶν, τοῑς κι-σί(ν), τοὺς κῖ-ς. Σημείωση 3: Κατά το όνομα δρῦς κλίνονται ὁ και ἡ σῦς, ἡ ὗς (αγριόχοιρος), ὁ μῦς (ποντίκι), που ήταν αρχικά σιγμόληκτο (θ. μυσ-) κ.ά. Παρατηρήσεις 1. Η κλητική ενικού των φωνηεντόληκτων τριτοκλίτων ονομάτων που λήγουν σε υς, -υος σχηματίζεται χωρίς κατάληξη, η αιτιατική του ενικού αριθμού με την κατάληξη ν αντί α και η αιτιατική πληθυντικού με την κατάληξη ς αντί ας: ὦ ἰχθύ, τὸν ἰχθύ-ν, τοὺς ἰχθῦ-ς. 2. Οι μονοσύλλαβοι τύποι και η αιτιατική του πληθυντικού αριθμού των φωνηεντόληκτων τριτοκλίτων ονομάτων που λήγουν σε υς, -υος γενικά τονίζονται στην λήγουσα και κατά κανόνα περισπώνται: ὁ μῦς, τὸν μῦν, ὦ μῦ, τοὺς μῦς, τὰς ὀφρῦς, τοὺς ἰχθῦς. 127
ΑΡΕΤΗ ΚΥΡΚΟΠΟΥΛΟΥ Β. Καταληκτικά αρσενικά και θηλυκά σε ῐς, γεν. εως ή ῠς, γεν. εως και ουδέτερα σε ῠ, γεν. εως Ενικός αριθμός (θ. πρυτανι-, πρυτανε-) (θ. πολι-,πολε-) (θ. πέλεκυ-,πελεκε-) (θ. ἀστυ-, ἀστε- ) ον. ὁ πρύτανις ἡ πόλις ὁ πέλεκυς τὸ ἄστυ γεν. τοῦ πρυτάνεως τῆς πόλεως τοῦ πελέκεως τοῦ ἄστεως δοτ. τῷ πρυτάνει τῇ πόλει τῷ πελέκει τῷ ἄστει αιτ. τὸν πρύτανιν τὴν πόλιν τὸν πέλεκυν τὸ ἄστυ κλητ. ὦ πρύτανι ὦ πόλι ὦ πέλεκυ ὦ ἄστυ Πληθυντικός αριθμός ον. οἱ πρυτάνεις αἱ πόλεις οἱ πελέκεις τὰ ἄστη γεν. τῶν πρυτάνεων τῶν πόλεων τῶν πελέκεων τῶν ἄστεων δοτ. τοῖς πρυτάνεσι(ν) ταῖς πόλεσι(ν) τοῖς πελέκεσι(ν) τοῖς ἄστεσι(ν) αιτ. τοὺς πρυτάνεις τὰς πόλεις τοὺς πελέκεις τὰ ἄστη κλητ. ὦ πρυτάνεις ὦ πόλεις ὦ πελέκεις ὦ ἄστη Δυϊκός αριθμός ον., αιτ. τώ, κλητ. ὦ πρυτάνει, πόλει, πελέκει, ἄστει γεν., δοτ. τοῖν πρυτανέοιν, πολέοιν, πελεκέοιν, ἀστέοιν Σημείωση 1: Κατά το όνομα ὁ πρύτανις κλίνονται τα προπαροξύτονα θηλυκά δύναμις, αἴσθησις, ἀκρόπολις, βεβαίωσις, γένεσις, γέννησις, δήλωσις, δήωσις, κράτησις, ποίησις κ.ά. Σημείωση 2: Κατά το όνομα ἡ πόλις κλίνονται ἡ κόνις, ὁ μάντις, ὁ ὄφις κ.ά., καθώς και πολλά δισύλλαβα αφηρημένα ουσιαστικά, όπως ἡ γεῦσις, ἡ ὄψις, ἡ πτῶσις κτλ. Επίσης κατά το πόλις κλίνονται στον πληθυντικό αριθμό και τα ονόματα τίγρις και τύρσις. Σημείωση 3: Κατά το όνομα ὁ πέλεκυς κλίνονται ὁ πῆχυς και ὁ πρέσβυς, καθώς και το όνομα ὁ ἔγχελυς στον πληθυντικό αριθμό. Παρατηρήσεις 1. Τα φωνηεντόληκτα ονόματα της τρίτης κλίσης σε ις ή υς (γεν. εως) σχηματίζονται από δύο θέματα. Το πρώτο λήγει σε ι ή υ (πρυτανι-, πολι-, πελεκυ-, πηχυ-), από το οποίο σχηματίζονται η ονομαστική, η αιτιατική και η κλητική του ενικού. Το δεύτερο λήγει σε ε (πρυτανε-, πολε-, πελεκε-, πηχε-), από το οποίο σχηματίζονται οι άλλες πτώσεις του ενικού και όλος ο πληθυντικός (και ο δυϊκός). 2. Τα ονόματα αυτά συναιρούν τον χαρακτήρα ε με το επόμενο ι ή ε των καταλήξεων σε ει (πόλε-ι, πόλει, πόλε-ες. πόλεις). 3. Στην γενική του ενικού αριθμού τα φωνηεντόληκτα ονόματα της τρίτης κλίσης σε ις ή υς έχουν κατάληξη ως (αντί ος). 128
ΠΙΝΑΚΑΣ ΦΩΝΗΕΝΤΟΛΗΚΤΩΝ ΤΗΣ ΤΡΙΤΗΣ ΚΛΙΣΗΣ ΣΕ ις (γεν. εως) ἄρσις κλάσις ξῦσις ῥάχις τάξις φράσις βάσις κλίσις πίστις ῥῆσις τάσις φύσις δρᾶσις κρᾶσις πλάσις ῥῖψις τρῖψις χύσις δόσις κρίσις πλύσις ῥῦσις 1 τύψις ψῆξις 2 δύσις κῦψις πνῖξις ῥύσις 3 ὕβρις ψῦξις θλάσις λύσις πόσις στάσις φάσις θλῖψις μεῖξις πύστις 4 στίξις φθίσις (ή μίξις) κάμψις νύξις πρᾶξις στῦψις φράσις Γ. Καταληκτικά μονόθεμα σε ευς, -οῦς και αῦς Ενικός αριθμός (θ. βασιλευ-) (θ. ἁλιευ-) (θ. βου-) (θ. γραυ-) ον. ὁ βασιλεὺς ἁλιεὺς βοῦς ἡ γραῦς γεν. τοῦ βασιλέως ἁλιέως και ἁλιῶς βοὸς τῆς γραὸς δοτ. τῷ βασιλεῖ ἁλιεῖ βοῒ τῇ γραῒ αιτ. τὸν βασιλέα ἁλιέα και ἁλιᾶ βοῦν τὴν γραῦν κλητ. ὦ βασιλεῦ ἁλιεῦ βοῦ ὦ γραῦ Πληθυντικός αριθμός ον. οἱ βασιλεῖς ἁλιεῖς βόες αἱ γρᾶες γεν. τῶν βασιλέων ἁλιέων και ἁλιῶν βοῶν τῶν γραῶν δοτ. τοῖς βασιλεῦσι(ν) ἁλιεῦσι(ν) βουσί(ν) ταῖς γραυσί(ν) αιτ. τοὺς βασιλέας ἁλιέας και ἁλιᾶς βόας τὰς γραῦς κλητ. ὦ βασιλεῖς ἁλιεῖς βόες ὦ γρᾶες Δυϊκός αριθμός ον., αιτ. τώ, κλητ. ὦ βασιλεῖ, ἁλιεῖ, βόε, γρᾶε. γεν., δοτ. βασιλέοιν, ἁλιέοιν, βοοῖν, γραοῖν. Σημείωση 1: Κατά το όνομα βασιλεὺς κλίνονται ὁ βαφεύς, ὁ γονεύς, ὁ γραμματεύς, ὁ γραφεύς, ὁ ἱερεύς, ὁ κουρεύς, ὁ χαλκεύς, κ.ά., επίσης τα κύρια ονόματα Ἀμφισσεύς, Ἀχαρνεύς, Μεγαρεὺς κ.ά. Σημείωση 2: Κατά το όνομα ἁλιεὺς κλίνονται τα κύρια ονόματα Δωριεύς, Ἐρετριεύς, Εὐβοεύς, Πειραιεύς, Πλαταιεὺς κ.ά. 1 Από το ρήμα ῥύομαι (= σώζω). 2 Από το ρήμα ψήχω (= τρίβω, ξύνω), ξύσιμο, ξύστρισμα. 3 Από το ρήμα ῥέω, θ. ῥυ-, ροή, ρεύμα. 4 Από το ρήμα πυνθάνομαι, θ. πυθ-, ερώτηση, πληροφορία. 129
ΑΡΕΤΗ ΚΥΡΚΟΠΟΥΛΟΥ Σημείωση 3: Τα ονόματα βοῦς και γραῦς είναι μοναδικά. Παρατηρήσεις 1. Στα τριτόκλιτα φωνηεντόληκτα ονόματα που λήγουν σε εύς, -οῦς ή αὺς το υ του χαρακτήρα του θέματος αποβάλλεται πριν από το φωνήεν της κατάληξης: βασιλεύ-ς, βασιλέ-ως, βασιλεῦ, βασιλεῦσι(ν), γραῦ-ς, γρα-ός, γραῦν, γραυσί(ν), αλλά βασιλέ-ως, βασιλέ-α, γρα-ός, γρᾶες. 2. Η κλητική του ενικού αριθμού των ονομάτων αυτών είναι όμοια με το θέμα (χωρίς κατάληξη): ὦ βασιλεῦ, ὦ βοῦ, ὦ γραῦ. 3. Στα τριτόκλιτα φωνηεντόληκτα ονόματα σε εὺς το ε του θέματος, το οποίο μένει μετά την αποβολή του χαρακτήρα υ, συναιρείται με το επόμενο ι ή ε των καταλήξεων σε ει: ἱππέ-ϊ -ἱππεῖ, ἱππέ-ες - ἱππεῖς, ἱππέ-ε - ἱππεῖ, δυϊκός αριθμός ἱππέ ε -ἱππεῖ. 4. Η γενική του ενικού αριθμού αυτών των ονομάτων έχει κατάληξη ως (αντί ος): τοῦ βασιλέ-ως. 5. Η αιτιατική του πληθυντικού των φωνηεντολήκτων ονομάτων σε εὺς έχει την κατάληξη ας: τοὺς βασιλέ-ας (η αιτιατική τοὺς βασιλεῖς, όμοια με την ονομαστική του πληθυντικού, είναι μεταγενέστερη). Το α της κατάληξης την αιτιατικής ενικού και πληθυντικού είναι μακρό. 6. Όσα φωνηεντόληκτα, που λήγουν σε εύς, έχουν φωνήεν πριν από το τελικό ε του θέματος συνήθως συναιρούν το ε αυτό με το επόμενο ω και α των καταλήξεων στη γενική και αιτιατική του ενικού και του πληθυντικού αριθμού: (ἁλιεύς) τοῦ ἁλιέ-ως - ἁλιῶς, τὸν ἁλι-έα - ἁλιᾶ, τῶν ἁλι-έων τῶν ἁλιῶν, τοὺς ἁλι-έας - ἁλιᾶς, (ὁ Εὐβοεὺς) τοῦ Εὐβοέ-ως - Εὐβοῶς, τὸν Εὐβοέ-α Εὐβοᾶ κτλ. Δ. Ακατάληκτα διπλόθεμα σε -ὼ (γεν. -οῦς) Ενικός αριθμός (θ. ἠχω-, ἠχο-) (θ. Κλειω-, Κλειο-) ον. ἡ ἠχὼ Κλειὼ γεν. τῆς ἠχοῦς (ἠχό-ος) Κλειοῦς (Κλειό-ος) δοτ. τῇ ἠχοῖ (ἠχό-ι) Κλειοῖ (Κλειό-ι) αιτ. τὴν ἠχὼ (ἠχό-α) Κλειὼ (Κλειό-α) κλητ. ὦ ἠχοῖ Κλειοῖ Σημείωση 1: Όμοια κλίνονται ορισμένα κύρια ονόματα (Γοργώ, Ἐρατώ, Κλωθώ, Λητώ, Σαπφὼ κ.ά.), καθώς και μερικά προσηγορικά (λεχώ, πειθώ, φειδὼ κ.ά.) Σημείωση 2: Τα ονόματα αυτά κανονικά έχουν μόνο ενικό αριθμό, ενώ όσες φορές σχηματίζονται και στον πληθυντικό ή στον δυϊκό αριθμό κλίνονται κατά τη δεύτερη κλίση: ἡ λεχώ, τῆς λεχοῦς κτλ, αἱ λεχοί, τῶν λεχῶν, ταῖς λεχοῖς, τὰς λεχούς, ὦ λεχοί, τοῖν λεχοῖν. Σημείωση 3: Στην αιτιατική του ενικού αριθμού τα ονόματα αυτά οξύνονται παρά τον κανόνα από αναλογία προς την ομόηχη ονομαστική. 130
Παρατηρήσεις 1. Τα τριτόκλιτα φωνηεντόληκτα που λήγουν σε ω (γεν. οῦς) σχηματίζουν την ονομαστική με το ισχυρό θέμα ω χωρίς καμία κατάληξη. Στις πλάγιες πτώσεις συναιρούν τον χαρακτήρα ο του αδύνατου θέματος με τις καταλήξεις. 2. Σχηματίζουν την κλητική με αρχαιότερο θέμα σε οι χωρίς κατάληξη και παίρνουν περισπώνται από αναλογία προς την ομόηχη δοτική (τῇ ἠχοῖ, ὦ ἠχοῖ). β) Συμφωνόληκτα ουσιαστικά της τρίτης κλίσης Τα συμφωνόληκτα τριτόκλιτα ουσιαστικά υποδιαιρούνται στις ακόλουθες κατηγορίες: α) αφωνόληκτα, με χαρακτήρα άφωνο (κόραξ, κόρακ-ος, Ἄραψ, Ἄραβ-ος, τάπης, τάπητ-ος). β) ημιφωνόληκτα, με χαρακτήρα ημίφωνο (σωλήν, σωλῆν-ος, κλητήρ, κλητῆρ-ος). Αφωνόληκτα Τα αφωνόληκτα τριτόκλιτα ουσιαστικά κατά τον χαρακτήρα του θέματός τους υποδιαιρούνται στις εξής κατηγορίες: α) ουρανικόληκτα, με χαρακτήρα ουρανικό κ, γ, χ. β) χειλικόληκτα, με χαρακτήρα χειλικό π, β, φ. γ) οδοντικόληκτα, με χαρακτήρα οδοντικό τ, δ, θ. Α. Ουρανικόληκτα καταληκτικά μονόθεμα Ενικός αριθμός (θ. κορακ-) (θ. φλογ-) (θ. πτερυγ-) (θ. ὀνυχ-) ον. ὁ κόραξ (κ-σ) ἡ φλὸξ (κ-σ) πτέρυξ (γ-σ) ὁ ὄνυξ (χ-σ) γεν. τοῦ κόρακος τῆς φλογὸς πτέρυγος τοῦ ὄνυχος δοτ. τῷ κόρακι τῇ φλογὶ πτέρυγι τῷ ὄνυχι αιτ. τὸν κόρακα τὴν φλόγα πτέρυγα τὸν ὄνυχα κλητ. ὦ κόραξ (κ-σ) ὦ φλὸξ (κ-σ) πτέρυξ (γ-σ) ὦ ὄνυξ (χ-σ) Πληθυντικός αριθμός ον. οἱ κόρακες αἱ φλόγες πτέρυγες οἱ ὄνυχες γεν. τῶν κοράκων τῶν φλογῶν πτερύγων τῶν ὀνύχων δοτ. τοῖς κόραξι (ν) (κ-σ) ταῖς φλοξὶ (ν) (γ-σ) πτέρυξι (ν) (γ-σ) τοῖς ὄνυξι (ν) (χ-σ) αιτ. τοὺς κόρακας τὰς φλόγας πτέρυγας τοὺς ὄνυχας κλητ ὦ κόρακες ὦ φλόγες πτέρυγες ὦ ὄνυχες 131
ΑΡΕΤΗ ΚΥΡΚΟΠΟΥΛΟΥ Δυϊκός αριθμός ον., αιτ., τώ, κλητ. ὦ κόρακε, φλογε, πτέρυγε, ὄνυχε. γεν., δοτ. τοῖν κοράκοιν, φλογοῖν, πτερύγοιν, ὀνύχοιν. Σημείωση: Οι τύποι της ονομαστικής ενικού και της δοτικής πληθυντικού προήλθαν από τους αρχικούς τύπους φύλακ-ς, φλόγ-ς, ὄνυχ-ς φύλακ-σι (ν), φλογ-σί (ν). Β. Χειλικόληκτα καταληκτικά μονόθεμα Ενικός αριθμός (θ. γυψ-) (θ. κωνωπ-) (θ. Ἀραβ-) ον. ὁ γὺψ (π-σ) κώνωψ (π-σ) Ἄραψ (β-σ) γεν. τοῦ γυπὸς κώνωπος Ἄραβος δοτ. τῷ γυπὶ κώνωπι Ἄραβι αιτ. τὸν γῦπα κώνωπα Ἄραβα κλητ. ὦ γὺψ (π-σ) κώνωψ (π-σ) Ἄραψ (β-σ) Πληθυντικός αριθμός ον. οἱ γῦπες κώνωπες Ἄραβες γεν. τῶν γυπῶν κωνώπων Ἀράβων δοτ. τοῖς γυψί(ν) (π-σι) κώνωψι(ν) (π-σι) Ἄραψι (ν) (β-σι) αιτ. τοὺς γῦπας κώνωπας Ἄραβας κλητ. ὦ γῦπες κώνωπες Ἄραβες Δυϊκός αριθμός ον.,αιτ., τώ κλητ. ὦ γῦπε, κώνωπε, Ἄραβε. γεν., δοτ. τοῖν γυποῖν, κωνώποιν, Ἀράβοιν. Σημείωση: Οι τύποι της ονομαστικής του ενικού αριθμού και της δοτική πληθυντικού προήλθαν από τους αρχικούς τύπους γύπ-ς, κώνωπ-ς, Ἄραβ-ς γυπ-σί(ν), κώνωπσι(ν), Ἄραβ-σι(ν). Γ. Οδοντικά καταληκτικά μονόθεμα σε ς με χαρακτήρα απλό οδοντικό τ, δ ή θ Ενικός αριθμός (θ. ταπητ-) (θ. πατριδ-) (θ. Ἑλληνιδ-) (θ. ὀρνιθ-) ον. ὁ τάπης (τ-ς) ἡ πατρὶς (δς) Ἑλληνὶς (δ-ς) ὁ / ἡ ὄρνις (θ-ς) γεν. τοῦ τάπητος τῆς πατρίδος Ἑλληνίδος τοῦ / ὄρνιθος τῆς δοτ. τῷ τάπητι τῇ πατρίδι Ἑλληνίδι τῷ / ὄρνιθι τῇ αιτ. τὸν τάπητα τὴν πατρίδα Ἑλληνίδα τὸν / ὄρνιν τὴν κλητ. ὦ τάπης (τ-ς) ὦ πατρὶς (δς) Ἑλληνὶς (δ-ς) ὦ ὄρνις (θ-ς) 132
Πληθυντικός αριθμός ον. οἱ τάπητες αἱ πατρίδες Ἑλληνίδες οἱ / αἱ ὄρνιθες γεν. τῶν ταπήτων τῶν πατρίδων Ἑλληνίδων τῶν ὀρνίθων δοτ. τοῖς τάπησι(ν) (τ-σι) ταῖς πατρίσι(ν) (δ-σι) Ἑλληνίσι(ν) (δ-σι) τοῖς / ταῖς ὄρνισι(ν) (θ-σι) αιτ. τοὺς τάπητας τὰς πατρίδας Ἑλληνίδας τοὺς / ὄρνιθας τὰς κλητ. ὦ τάπητες ὦ πατρίδες Ἑλληνίδες ὦ ὄρνιθες Δυϊκός αριθμός ον., αιτ. τώ, κλητ. ὦ τάπητε, πατρίδε, Ἑλληνίδε, ὀρνίθε. γεν., δοτ. τοῖν ταπήτοιν, πατρίδοιν, Ελληνίδοιν, ὀρνίθοιν. Σημείωση: Οι τύποι της ονομαστικής του ενικού αριθμού και της δοτικής του πληθυντικού αριθμού προήλθαν από τους αρχικούς τύπους τάπητ-ς, πατρίδ-ς, Ἑλληνίδ-ς, ὄρνιθ-ς, τάπητ-σι(ν), πατρίδ-σι(ν), Ἑλληνίδ-σι(ν), ὄρνιθ-σι(ν). Δ. Οδοντικόληκτα καταληκτικά μονόθεμα σε ντ (ον. ας, γεν. αντος και ον, γεν. -όντος) Ενικός αριθμός (θ. ἀνδριαντ-) (θ. έλεφαντ-) (θ. ὀδοντ-) ον. ὁ ἀνδριὰς (ντ-ς) ἐλέφας ὀδοὺς (ὀδοντ-ς) γεν. τοῦ ἀνδριάντος ἐλέφαντος ὀδόντος δοτ. τῷ ἀνδριάντι ἐλέφαντι ὀδόντι αιτ. τὸν ἀνδριάντα έλέφαντα ὀδόντα κλητ. ὦ ἀνδριὰς (ντ-ς) ἐλέφαν ὀδοὺς (ὀδόντ-ς) Πληθυντικός αριθμός ον. οἱ ἀνδριάντες ἐλέφαντες ὀδόντες γεν. τῶν ἀνδριάντων ἐλεφάντων ὀδόντων δοτ. τοῖς ἀνδριᾶσι(ν) (άντ-σι) ἐλέφασι(ν) (αντ-σι) ὀδοῦσι(ν) (όντ-σι) αιτ. τοὺς ἀνδριάντας ἐλέφαντας ὀδόντας κλητ. ὦ ἀνδριάντες ἐλέφαντες ὀδόντες Δυϊκός αριθμός ον., αιτ. τώ, κλητ. ὦ ἀνδριάντε, ὦ ἐλέφαντε, ὦ ὀδόντε. γεν., δοτ. τοῖν ἀνδριάντοιν, ἐλεφάντοιν, ὀδόντοιν. Σημείωση 1: Οι τύποι της ονομαστικής του ενικού αριθμού και της δοτικής του πληθυντικού αριθμού προήλθαν από τους αρχικούς τύπους ἀνδριαντ-ς, ἐλέφαντ-ς, ὀδόντ-ς, ἀνδριάντ-σι(ν), ἐλέφαντ-σι(ν), ὀδόντ-σι(ν). 133
ΑΡΕΤΗ ΚΥΡΚΟΠΟΥΛΟΥ Σημείωση 2: Κατά το όνομα ὁ ἀνδριὰς κλίνεται ὁ ἱμάς. Κατά το όνομα ὁ ἐλεφας κλίνονται ὁ γίγας, ὁ ἀδἀμας, ὁ ἐλέφας, ὁ Αἴας, ὁ Κάλχας κ.ά, καθώς και τα συνηρημένα ονόματα (ἀλλαέντ-ς - ἀλλαείς) ἀλλᾶς, γεν. τοῦ (ἀλλαέντος) ἀλλᾶντος. Σημείωση 3: Κατά το όνομα ὁ ὀδοὺς κλίνεται και το συνηρημένο (πλακόεντ-ς - πλακόεις) πλακοῦς, γεν. τοῦ (πλακόεντ-ος) πλακοῦντος κτλ. Ομοίως και τα Σελινοῦς, γεν. Σελινοῦντος, Τραπεζοῦς, γεν. Τραπεζοῦντος, Φλιοῦς, γεν. Φλιοῦντος κ.ά. Ε. Οδοντικόληκτα ακατάληκτα διπλόθεμα με θέμα σε ντ (ον. ων, γεν. -οντος) (θ. γεροντ-) Ενικός αριθμός Πληθυντικός αριθμός Δυϊκός αριθμός ον. ὁ γέρων οἱ γέροντες τὼ γέροντε γεν. τοῦ γέροντος τῶν γερόντων τοῖν γερόντοιν δοτ. τῷ γέροντι τοῖς γέρουσι(ν) τοῖν γερόντοιν αιτ. τὸν γέροντα τοὺς γέροντας τὼ γέροντε κλητ. ὦ γέρον ὦ γέροντες ὦ γέροντε Σημείωση 1: Κατά το όνομα ὁ γέρων κλίνονται ὁ δράκων, ὁ θεράπων, ὁ λέων, ὁ τένων, ὁ Κρέων κ.ά., καθώς και ορισμένα συνηρημένα κύρια ονόματα: ὁ (Ξενοφάοντ-, Ξενοφάωντ-) Ξενοφῶν, γεν. τοῦ Ξενοφῶντος, τῷ (Ξενοφάοντ-ι) Ξενοφῶντι κτλ. Σημείωση 2: Οι τύποι της ονομαστικής και κλητικής του ενικού αριθμού προήλθαν από τους αρχικούς τύπους γέρωντ, γέροντ, ενώ ο τύπος της δοτικής του πληθυντικού αριθμού προήλθε από τον αρχικό τύπο γέροντ-σι(ν). ΣΤ. Οδοντικόληκτα ουδέτερα ακατάληκτα μονόθεμα σε α, γεν. ατος (θ. σωματ-) Ενικός αριθμός Πληθυντικός αριθμός Δυϊκός αριθμός ον. τὸ σῶμα τὰ σώματα τὼ σώματε γεν. τοῦ σώματος τῶν σωμάτων τοῖν σωμάτοιν δοτ. τῷ σώματι τοῖς σώμασι(ν) τοῖν σωμάτοιν αιτ. τὸ σῶμα τὰ σώματα τὼ σώματε κλητ. ὦ σῶμα ὦ σώματα ὦ σώματε Σημείωση: Οι τύποι της ονομαστικής και της κλητικής του ενικού αριθμού προήλθαν από τον αρχικό τύπο σώματ, ενώ ο τύπος της δοτικής του πληθυντικού αριθμού προήλθε από τον αρχικό τύπο σώματ-σι(ν). 134
Παρατηρήσεις στα αφωνόληκτα της τρίτης κλίσης 1. Τα περισσότερα αρσενικά και θηλυκά αφωνόληκτα της τρίτης κλίσης σχηματίζουν κανονικά αιτιατική του ενικού αριθμού με κατάληξη α (τὸν πίνακ-α, τὴν πατρίδ-α) και την κλητική του ενικού αριθμού όμοια με την ονομαστική (ὦ κόραξ, ὦ τάπης, ὦ πατρίς, ὦ ἱμάς, ὦ όδοῦς). 2. Εξαιρούνται τα βαρύτονα οδοντικόληκτα σε ις (γεν. ιδος, -ιτος, -ιθος), τα οποία σχηματίζουν την αιτιατική του ενικού αριθμού σε ν και την κλητική του ενικού όμοια με το θέμα (χωρίς τον χαρακτήρα): τὴν χάρι-ν, τὴν ἔρι-ν, τὴν ὄρνι-ν, ὦ χάρι, ὦ ἔρι, ὦ ὄρνι (από αναλογία προς τα φωνηεντόληκτα τὴν πόλι-ν, ὦ πόλι). Ομοίως και μερικά οδοντικόληκτα βαρύτονα σε ης και υς: (ὁ και ἡ) Πάρνης, γεν. Πάρνηθος, ὦ Πάρνη, ἡ κόρυς, γεν. τῆς κόρυθος, τὴν κόρυν, ὦ κόρυ. 3. Τα βαρύτονα οδοντικόληκτα σε ων (γεν. -οντος), -ας (γεν. -αντος) και ις, το οξύτονο όνομα τυραννὶς (-ιδος) και το περισπώμενο όνομα ὁ (και ἡ) παῖς σχηματίζουν την κλητική του ενικού αριθμού χωρίς κατάληξη (με αφαίρεση του οδοντικού χαρακτήρα): ὦ γέρον, ὦ γίγαν, ὦ Αἶαν, ὦ τυραννί, ὦ παῖ. 4. Τα ουδέτερα οδοντικόληκτα σε μα (γεν. ματος) είναι όλα ακατάληκτα: κτῆμα, σῶμα, στράτευμα. Καταληκτικά είναι μόνο τα ουδέτερα φῶς (φῶτ-ς), γεν. φωτ-ός, δοτ. φωτ-ὶ κτλ. και το ανώμαλο οὖς (οὖτ-ς), γεν. ὠτ-ός. Σημειώσεις 1. Τα ονόματα ἡ ἀλώπηξ (γεν. ἀλώπεκος) και ὁ ποῦς (γεν. ποδός) σχηματίζονται από δύο θέματα, από το ισχυρό (ἀλωπηκ-, πουδ-) στην ονομαστική και κλητική του ενικού αριθμού και από το ασθενές (ἀλωπεκ-, ποδ-) στις υπόλοιπες πτώσεις. 2. Το όνομα ἡ θριξ σχηματίζεται από το αρχικό θέμα θριχ- στην ονομαστική και την κλητική του ενικού αριθμού και στην δοτική πληθυντικού αριθμού (ἡ θρίξ, ὦ θρίξ, ταῖς θριξί(ν)) και από το θέμα τριχ- στις υπόλοιπες πτώσεις (τῆς τριχός, τῇ τριχί). 3. Μερικά οδοντικόληκτα ονόματα με θέμα που λήγει σε ντ υφίστανται συναίρεση μέσα στο θέμα (α + ω ή α + ο σε ω, α + ε ή α + ει σε α και ο + ε σε ου): ὁ Ξενοφῶν (Ξενοφάωντ), γεν. Ξενοφῶντος (Ξενοφάοντ-ος) κτλ. ὁ ἀλλάς (ἀλλαεντ-ς, ἀλλάεις), γεν. τοῦ ἀλλᾶντ-ος (ἀλλάεντ-ος) κτλ. ὁ πλακοῦς (πλακοεντ-ς, πλακοεις), γεν. τοῦ πλακοῦντος (πλακόεντ-ος) κτλ. ΠΙΝΑΚΑΣ ΑΦΩΝΟΛΗΚΤΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΤΗΣ ΤΡΙΤΗΣ ΚΛΙΣΗΣ Α ΑΡΣΕΝΙΚΑ ΚΑΙ ΘΗΛΥΚΑ 1. ΟΥΡΑΝΙΚΟΛΗΚΤΑ (χαρακτήρας κ) ἡ αὐλαξ, τῆς αὔλακος ἡ κλῖμαξ, τῆς κλίμακος ἡ πλάξ, τῆς πλακὸς ἡ γλαῦξ 5, τῆς γλαυκὸς ἡ κύλιξ, τῆς κύλικος ἡ σάρξ, τῆς σαρκὸς 5 Στους Αττικούς παίρνει περισπωμένη αντίθετα με τον κανόνα από αναλογία προς τα συνηρημένα μονοσύλλαβα. 135
ΑΡΕΤΗ ΚΥΡΚΟΠΟΥΛΟΥ ἡ δράξ, τῆς δρακὸς ἡ λάρναξ, τῆς λάρνακος ὁ φοῖνιξ, τοῦ φοίνικος ἡ ἔλιξ, τῆς ἔλικος ὁ μύρμηξ, τοῦ μύρμηκος ὁ Φοῖνιξ 6, τοῦ Φοίνικος ὁ Θράξ 7, τοῦ Θρακὸς ὁ οἴαξ 8, τοῦ οἴακος ὁ φύλαξ, τοῦ φύλακος ὁ θώραξ, τοῦ θώρακος ὁ πίδαξ, τοῦ πίδακος ὁ χάλιξ, τοῦ χάλικος ὁ κῆρυξ 9, τοῦ κήρυκος ὁ πίναξ, τοῦ πίνακος (χαρακτήρας γ) ὁ, ἡ αἴξ, τοῦ, τῆς αἰγὸς ἡ σῆραγξ 10, τῆς σήραγγος ἡ φάλαγξ, τῆς φάλαγγος ὁ λάρυγξ, τοῦ λάρυγγος ὁ, ἡ στρόφιγξ, ἡ φάραγξ, τῆς φάραγγος τοῦ, τῆς στρόφιγγος ἡ λύγξ 11, τῆς λυγγὸς ἡ σύριγξ 12, τῆς σύρριγγος ὁ Φρὐξ, τοῦ Φρυγὸς ἡ μάστιξ, τῆς μάστιγος ἡ Σφίγξ, τῆς Σφιγγὸς ἡ ῥάξ 13, τῆς ῥαγὸς ὁ τέττιξ, τοῦ τέττιγος ἡ σάλπιγξ, τῆς σάλπιγγος ἡ φάλλαγξ, τῆς φάλλαγγος (χαρακτήρας χ) ὁ, ἡ βήξ, τοῦ, τῆς βηχὸς ἡ διώρυξ, τῆς διώρυχος 14 ἡ θρίξ, τῆς τριχὸς 2. ΧΕΙΛΙΚΟΛΗΚΤΑ (χαρακτήρας π) ὁ Αἰθίοψ 15, τοῦ Αιθίοπος ὁ Κέκροψ, τοῦ Κέκροπος ὁ Πέλοψ, τοῦ Πέλοπος ὁ γύψ, τοῦ γυπὸς ὁ Κύκλωψ, τοῦ Κύκλωπος ὁ σκνίψ, τοῦ σκνιπὸς (χαρακτήρας β) ὁ λίψ 16, τοῦ λιβὸς ὁ χάλυψ, τοῦ χάλυβος ἡ ποιότης, τῆς ποιότητος ἡ φλέψ, τῆς φλεβός ἡ βαρύτης, τῆς βαρύτητος ἡ βραδύτης, τῆς βραδύτητος Αττ. βραδυτής, βραδυτῆτος ἡ πιστότης, τῆς πιστότητος -υτης, -υτητος ἡ βραχύτης, τῆς βραχύτητος ἡ ταχύτης, τῆς ταχύτητος Αττ. ταχυτής, ταχυτῆτος ἡ τραχύτης, τῆς τραχύτητος -ις, -ιτος ἡ χάρις, τῆς χάριτος (χαρακτήρας δ) -άς, -άδος ἡ ἀγελάς, τῆς ἀγελάδος ἡ λαμπάς, τῆς λαμπάδος ἡ τετράς, τῆς τετράδος ἡ Ἑλλάς, τῆς Ἑλλάδος ἡ Παλλάς, τῆς Παλλάδος ἡ τριάς, τῆς τριάδος -ις, -ιδος 6 Κάτοικος της Φοινίκης, θηλ. ἡ Φοίνισσα. 7 Θηλ. ἡ Θρᾷσσα. 8 Η λαβή του τιμονιού, δοιάκι. 9 Κατά τους παλαιούς γραμματικούς το ι και το υ μπροστά από το ξ λογαριάζονται για τον τονισμό πάντοτε ως βραχύχρονα. 10 Κοιλότητα βράχου, σπηλιά. 11 Ο λόξιγγας. 12 Σωλήνας, μουσικό όργανο (ποιμενικό). υπόγειο πέρασμα. 13 Η ρώγα του σταφυλιού. 14 Μεταγενέστερα διώρυγος κτλ. 15 Κάτοικος της Αιθιοπίας, θηλ. ἡ Αἰθιοπὶς και ἡ Αἰθίοψ. 16 Λίβας, νοτιοδυτικός άνεμος. 136
ἡ αὖλις 17, τῆς αὔλιδος ἡ ἶρις 18, τῆς ἴριδος ὁ Πάρις, τοῦ Πάριδος ἡ ἔρις, τῆς ἔριδος ἡ Ἶσις 19, τῆς Ἴσιδος 3. ΟΔΟΝΤΙΚΟΛΗΚΤΑ (χαρακτήρας τ) -ης, -ητος ἡ ἐσθής, τῆς ἐσθῆτος ὁ Κρής 20, τοῦ Κρητὸς ὁ τάπης, τοῦ τάπητος ὁ θής 21, τοῦ θητὸς ὁ λέβης, τοῦ λέβητος ὁ Χάρης, τοῦ Χάρητος -ότης, -ότητος ἡ δεξιότης, τῆς δεξιότητος -ως, -ωτος ὁ ἱδρώς, τοῦ ἱδρῶτος ὁ γέλως, τοῦ γέλωτος ὁ ἔρως, τοῦ ἔρωτος -ας, -αντος ὁ ἀδἀμας, τοῦ ὁ Αἴας, τοῦ Αἴαντος ὁ ἱμάς, τοῦ ἱμάντος ἀδάμαντος ὁ ἀλλᾶς, τοῦ ἀλλᾶντος ὁ γίγας, τοῦ γίγαντος ὁ Κάλχας, τοῦ Κάλχαντος ὁ ἀνδριάς, τοῦ ἀνδριάντος ὁ ἐλέφας, τοῦ ἐλέφαντος -ων, -οντος ὁ γέρων, τοῦ γέροντος ὁ θεράπων, τοῦ ὁ τένων, τοῦ τένοντος ὁ δράκων, τοῦ δράκοντος ὁ Ἀντιφών, τοῦ Ἀντιφῶντος ὁ Κλεοφῶν, τοῦ Κλεοφῶντος θεράποντος ὁ Κρέων, τοῦ Κρέοντος -ῶν, -ῶντος ὁ Κτησιφῶν, τοῦ Κτησιφῶντος ὁ Ξενοφῶν, τοῦ Ξενοφῶντος -ίς, -ίδος ἡ ἀσπίς, τῆς ἀσπίδος ἡ βολίς, τῆς βολίδος ἡ κεραμίς, τῆς κεραμίδος ἡ Αὐλίς, τῆς Αὐλίδος ἡ Ἑλληνίς, τῆς Ἑλληνίδος ἡ κορωνίς, τῆς κορωνίδος ἡ βαθμίς, τῆς βαθμίδος ἡ ἐλπίς, τῆς ἐλπίδος ἡ τυραννίς, τῆς τυραννίδος ἡ βλεφαρίς, τῆς βλεφαρίδος ἡ θυρίς, τῆς θυρίδος ἡ ψαλίς, τῆς ψαλίδος -ίς, -ῖδος ἡ ἀψίς, τῆς ἀψῖδος ἡ κνημίς, τῆς κνημῖδος ἡ χειρίς, τῆς χειρῖδος ἡ βαλβίς, τῆς βαλβῖδος ἡ κρηπίς, τῆς κρηπῖδος ἡ ψηφίς, τῆς ψηφῖδος ἡ κηλίς, τῆς κηλῖδος ἡ κηλίς, τῆς κηλῖδος ἡ νησίς, τῆς νησῖδος ἡ σφραγίς, τῆς σφραγῖδος -ύς, -ύδος ἡ χλαμύς, τῆς χλαμύδος 17 Κατασκήνωση, κατάλυμα. από αυτό και το ἔπαυλις (από το προσηγορικό αὖλις προέκυψε και το κύριο όνομα ἡ Αὐλίς). 18 Ουράνιο τόξο. και κύριο όνομα ἠἶρις, αγγελιαφόρος των θεών. 19 Αιγυπτιακή θεότητα. 20 Θηλ. ἡ Κρῆσσα. 21 Πολίτης της τέταρτης τάξης στην αρχαία Αθήνα, μισθωτός εργάτης, θηλ. ἡ θῆσσα. 137
ΑΡΕΤΗ ΚΥΡΚΟΠΟΥΛΟΥ (χαρακτήρας θ) -ης, -ηθος ἡ Πάρνης, τῆς Πάρνηθος -υς, -υθος ἡ κόρυς 22, τῆς κόρυθος -ινς, -ινθος ἡ ἕλμινς 23, τῆς ἕλμινθος ἡ πείρινς 24, τῆς πείρινθος -υνς, -υνθος ἡ Τίρυνς, τῆς Τίρυνθος Β ΟΥΔΕΤΕΡΑ (οδοντικόληκτα) (σε μα, γεν. ματος) ἅλμα κρίμα σχίσμα ἅρμα κῦμα τάγμα ἆσθμα μεῖγμα (ή μίγμα) φάσμα ᾆσμα νᾶμα φράγμα δρᾶμα νῆμα φῦμα θῦμα πλάσμα χάσμα κλάσμα πλῦμα χρῖσμα κλῆμα 25 πρᾶγμα χύμα κλίμα 26 πτύσμα κρᾶμα στίγμα (σε μμα 27, γεν. μματος) ἄλειμμα θρέμμα σκάμμα ἅμμα 28 κάλυμμα στέμμα βάμμα κόμμα στρέμμα βλέμμα ὄμμα τρῖμμα γράμμα ῥάμμα Δ. ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Τὸν λιπόντα: Η επιθετική μετοχή ασκεί τις συντακτικές λειτουργίες που ασκεἰ και το επίθετο. Είναι σαν μια αναπτυγμένη αναφορική πρόταση (ὁ ἀπιστῶν = ὃς ή ὅστις ἀπιστεῖ), γι αυτό λέγεται και αναφορική μετοχή. Στις πιο πολλές περιπτώσεις έχει άρθρο. Ως υποκείμενο της έναρθρης επιθετικής μετοχής λογίζεται το άρθρο της. Εάν η επιθετική μετοχή είναι άναρθρη, υποκείμενό της είναι το όνομα που προσδιορίζει ομοιόπτωτα. Στην συγκεκριμένη περίπτωση η έναρθρη επιθετική μετοχή τον λιπόντα θα μεταφραστεί «αυτός που εγκατέλειψε» ή καλύτερα «αυτός που εγκαταλείπει» καθώς το ρήμα της πρότασης είναι σε ενεστώτα. 22 Περικεφαλαία. 23 Σκουλήκι των εντέρων. 24 Τετράγωνος χώρος πάνω στην άμαξα, όπου τοποθετούσαν τα πράγματα που ήθελαν να μεταφέρουν. 25 Κλάδος από αμπέλι 26 (Από το ρήμα κλίνω) κλίση ή κατωφέρεια εδάφους. η γεωγραφική θέση ενός τόπου. 27 Ουδέτερα σε μμα παράγονται από ρήματα με χαρακτήρα χειλικό (π, β, φ). 28 (Από το ρήμα ἄπτω) δέσιμο, κόμπος, θηλιά. 138
Ε. ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Να αναγνωριστεί η λειτουργία του άρθρου στο κείμενο που δίνεται. 2. Για καθένα από τα παρακάτω ουσιαστικά να γραφούν οι ζητούμενοι τύποι. κλῖμαξ: δοτική πληθυντικού. μύρμηξ: γενική ενικού. ῥάξ: αιτιατική ενικού. φλέψ: κλητική πληθυντικού. ταχύτης: δοτική πληντικού. ἔρις:ονομαστική πληθυντικού. ἐσθής: δοτική πληθυντικού. ἱδρώς: γενική πληθυντικού. τυραννίς: ονομαστική πληθυντικού. κρηπίς: αιτιατική ενικού. χρῖσμα: γενική πληθυντικού. Αρετή Κυρκοπούλου 139